منطقه دشتی

منطقه دشتی

کوه درنگ رود مند کلوتهای مند گنبد نمکی جاشک قلعه بردستان قلعه خورموج خانه قدیمی خورموج چاه‌های آب بردستان قلعه زندان بردخون برج قدیمی خور خان بردخون شیخ عبدالنبی دشتی سید علینقی دشتی میرزا احمد دشتی ابوتراب عاشوری میرزا ابراهیم دشتی سید محمدحسن نبوی سید هاشم حسینی بوشهری عبدالنبی نمازی فایز دشتی محمد خان دشتی خالو حسین بردخونی دشتی مفتون بردخونی دشتی علی‌سمیل علی دشتی غلامرضا دادبه
کل جمعیت
حدود سیصدوپنجاه هزار نفر مجموع تقریبی جمعیت مناطق ثلاث نشین
مناطق با جمعیت چشمگیر
ایران (دشتستان، دشتی، دیر، جم وکنگان) کویت بحرین
زبان‌ها
گویش دشتی
دین
شیعه
قومیت‌های وابسته
دیگر ایرانی‌تبار

برای شهرستانی به همین نام، شهرستان دشتی را ببینید.

دشتی یا منطقه دشتی سرزمینی تاریخی فرهنگی، قدیمی و وسیع در میانه استان بوشهر که عملاً شهرستانهای دشتی و دیر و چه بسا فراتر از آن را در بر می‌گیرد. دشتی منطقه‌ای فرهنگی زبانی که مهم‌ترین هویت آن گویش دشتی و هسته سرزمینی آن ناحیه مندستان (امروزه بخش کاکی و بخش بردخون) می‌باشد. در مرتبه بعد اشتراکات فرهنگی را شامل می‌شود.

موقعیت تاریخی

سرزمین دشتی از زمان ساسانیان و در دوره اسلامی جزئی از ایالت فارس بوده از توابع ولایت یا کوره اردشیر بوده‌است. در دوره زندیه به این نام در منابع بچشم می‌خورد و در عهد قاجار ناحیه ای از گرمسیرات فارس به مرکزیت کاکی بوده و خود شامل ۵ بلوک یا ناحیه بوده‌است. از شرق به بلوک گله دار، از شمال به بلوک فراشبند و کازرون و خشت و از مغرب و جنوب به دشتستان و خلیج فارس منتهی می‌شده‌است. درازی آن از ناحیه بردستان تا تنگ ارم ناحیه بلوک ۳۶ فرسنگ و پهنای آن از سه گاه طسوج تا کلات ناحیه ماندستان ۱۸ فرسنگ می‌باشد. بلوکهای پنجگانه آن: بردستان (شرق کاکی قصبه آن بردستان و بندر دیر بوده‌است در جنوب بلوک سنا منتهی به خلیج فارس)، بلوک (منطقه کوهستانی در شمال بلوک طسوج منتهی به فراشبند، کازرون، خشت و دشتستان)، سنا (در شمال بلوک مندستان و جنوب بلوک طسوج)، طسوج (منطقه کوهستانی قصبه آن تنگ باغ بوده در جنوب ناحیه بلوک و شمال سنا منتهی به فراشبند) و مندستان (ناحیه مرکزی دشتی در غرب بلوک سنا منتهی به دشتستان و خلیج فارس)) بوده‌است. ناحیهٔ ماندستان که به نوشتهٔ فسایی، شالوده و بنیان بلوک دشتی بوده، در دورهٔ قاجار، یکی از نواحی پنج‌گانهٔ آن بلوک به‌شمار می‌رفته‌است.

در جریان جنگ جهانی اول (۱۹۱۴–۱۹۱۸) اهالی دشتی سهم عمده‌ای در مبارزات علیه انگلیس داشتند. در دورة پهلوی دوم سواحل خلیج‌فارس را از جنوبِ ناحیة تنگستان تا نزدیک بندر کنگان، شامل دهستانهای لاور، کبکان، بردخون و دیّر، سواحل دشتی گفته می‌شد، علاوه بر خرما در این ناحیه کشت برنج نیز رواج داشت.

از قدیم محل مراوده آشوریان بابل سومر و اکد و رفت وآمد فینیقیان و تدمیریان بوده در دوره عیلامیان و هخامنشی و سلوکی و اشکانی و ساسانی از مناطق آباد بوده‌است؛ و آثاری از این دوره ساسانی بجا مانده‌است. نپارخوس فرمانده اسکندر از این منطقه عبور کرده‌است؛ و در دوره ساسانی بتانه بندر آباد دشتی بوده‌است. سال ۱۸ یا ۱۹ قمری همراه با جنوب ایران با فرماندهی عثمان بن ابی العاص بدست مسلمانان افتاد.

در حدود سال ۶۰۰ قمری فردی به نام فارس بن شهوان الضیغمی الشمری همراه قبیله اش از نجد عربستان و از طریق خور العدید در جنوب قطر به سیراف هجرت کرده و پس از مدتی و با اجازه اتابکان فارس توانست همراه قبیله اش به نواحی دشتی کوچ کند. نوادگان او توانستند مقام ضابطگی و فرمانروایی بلوکات دشتی به دست آورند و تا امروز غالب جمعیت منطقه دشتی را همین قبیله تشکیل می‌دهند. بعد از هجرت این قبیله قبایل دیگری نیز به این منطقه کوچ کردند که غالب آنها قبایل عرب تبار می‌باشند.

ناحیه سرزمینی

منطقه دشتی یا دشتی شامل: شهرستان‌های دشتی، دیر و قسمتی از جم در استان بوشهر بوده‌است؛ که از جمله مناطق با سابقه تاریخی، قومی و فرهنگی ایران زمین است. این منطقه یکی از بلوکات فارس بوده و دارای فرهنگ و گویشی ماندگار است که امروزه این منطقه فرهنگی شهرستان دشتی، و قسمت زیادی از شهرستان دیر را در بر می‌گیرد و تا حدودی در شهرستانهای تنگستان و کنگان و جم نیز شواهد فرهنگی و گویشی دارد. بسیاری از اهالی دشتی به کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس مثل کویت و قطر و شهرهایی چون بوشهر، گناوه و برازجان مهاجرت کرده‌اند و شواهد فرهنگی و گویشی آن در این‌جاها نمایان است. هسته فرهنگی و اقلیمی منطقه دشتی سرزمین مندستان است که سرزمین دو طرف رودخانه مند در دو شهرستان دیر و دشتی است.

طبیعت

رودخانه‌های دائمی مند، دشت پلنگ و رودخانه شیرین باغان نیز از رودهای دایمی در شهرستان دشتی هستند. مهم‌ترین محصولات زارعی گندم آبی، گوجه فرنگی، جالیز، کنجد، پیاز، سیب زمینی، گندم دیم، سبزیجات، مرکبات، نخیلات (دیم و آبی) و کنار پیوندی می‌باشد.

مردمشناسی

منطقه دشتی همواره مرکز علم و ادب و فرهنگ بوده‌است. وجود مراکز و حوزه‌های متعدد علمیه، دارالعلم‌ها، مساجد و مکتب خانه‌ها از قدیم الایام در نقاط مختلف دشتی از خورموج تا بردخون، از درازی تا گنخک، از شنبه تا بردستان، از میانخره تا کاکی و… دلیلی بر این مدعاست. به سبب همین تاریخ بی بدیل و وجود ده‌ها عالم و شاعر و نویسنده و محقق و استاد و روحانی و مبارز و شهید این منطقه بوده که منطقه دشتی (و شهرستان دشتی) به عنوان «نگین فرهنگی جنوب» معرفی شده‌است.

مردم دشتی از قدیم به داشتن ادب و مهمان نوازی و سلحشوری و آزادگی شهره بوده و هستند. مردم این منطقه در امر آموزش و تحصیل و امور ادبی و فرهنگی و مذهبی همواره سرآمد و پیشتاز بوده‌اند، به گونه ای که اولین مورخ، شاعر (چه در زمینه کلاسیک و چه در زمینه شعر محلی)، روزنامه‌نگاری، ادبیات داستانی، تبلیغ دین و عرصه شهادت و ایثار و انقلاب در استان بوشهر از این دیار برخواسته اند.

عمده طوایف مردم دشتی شامل: عمرانی (در شهرستان دیر) - بحرانی (اصالتا از بحرین) - فقها (اصالتا از لارستان و ساکن میانه دشتی) - حاجیانی (از نسل فارس ابن شعبان می‌باشند که در زمان اتابک تکله از سلسله اتابکان فارس از شبه جزیره عربستان مهاجرت کرده و در مغدان ریگ (مهدو) ساکن شدند - خوانین دشتی از این نسلند) - شیخیانی (نیز از عربستان مهاجر شدند) - ساربانان - خواجه (مهاجر از بهبهان در یک سده پیش) - لرها (مهاجر از بهببهان و اندکند) - میرزاها (اندکند) - ملاها (مکتبداران موروثی) - روسا (نمایندگان خوانین) - سیدها (سادات اکثراً از نسل زید بن علی) - صالح احمدی (خوانین قدیم دشتی) - طوایف کوچکتر شامل: دباشی‌ها و دهدارها و کبگانیها و خنسیرها و محلی‌ها و قائدها و شیخیانی‌ها و شیخ‌ها و تنگسیرها و عمروها

حاجیانی و شیخانی‌ها دو طایفه بزرگ دشتی بودند که از عربستان به دشتی آمدند. شیخیانی‌ها در ناحیه ای در شمال رود مند اقامت گزیدند و حاجیانی‌ها در جنوب رود مند ساکن شدند.

گویش مردم منطقه دشتی

مقالهٔ اصلی: گویش دشتی

گویش مردم منطقه دشتی گویش دشتی است.

گویش دشتی ریشه در زبان باستان ایران و زبان پهلوی ساسانی دارد. گویش دشتی از دقیق‌ترین و از نظر استقلال زبان‌های محلی از خالص‌ترین گویش‌های جنوب ایران است که اغلب کلمات اصیل فارسی در آن وجود دارد. شاخه‌های این گویش از حدود جغرافیایی دشتی گذشته، تا بنادر ثلاثه و توابع آن ادامه دارد و حتی در منطقه کوهستانی جم و ریز اغلب کلمات به صورت فصیح کتابی استعمال می‌شود. یکی از نشانه‌های اصالت گویش دشتی (منطقه دشتی) این است که هنوز واژه و لغاتی از زبان پهلوی ساسانی در آن وجود دارد چنان‌که در بعضی از روستاه‌های دشتی که کمتر تحت تأثیر زبان عربی و سایر زبان‌های بیگانه قرار گرفته‌اند برخی از کلمات و واژه‌های زبان پهلوی محفوظ مانده‌است. به‌طور مثال لغت کٌهنه «Kohne» را کوهنه «Kwahne» تلفظ می‌کنند که در زبان پارسی باستان کوهنک «Kwahnak» بوده تنها تغییری که بر این لغت عارض شده تبدیل حرف «کاف» در آخر کلمه به «ها» غیر ملفوظ است یا لغت خوش از خوَش «Xwas» و خورد از خوَرد «Xward» تلفظ می‌کنند هم چنین واژگان «شتر» اشتر «Ostor» اِشتُو «Estow» «شتاب» و… همگی بازمانده زبان پهلوی جنوبی یعنی زبان رایج روزگار ساسانی است.

شخصیت‌های منطقه دشتی

علم و فرهنگ در منطقه دشتی پیشینه‌ای طولانی دارد و بدین سبب باید به سخن رئیس‌جمهور سابق ایران سید محمد خاتمی اشاره کرد که دشتی (منطقه دشتی) را نگین فرهنگی جنوب نامیدند. علت این مسئله را می‌توان در وجود مشاهیر و بزرگانی دانست که این منطقه تاریخی در طول تاریخ خود که بسیاری آن را با پیش از اسلام مرتبط می‌دانند به جامعهٔ ایران ارائه داده‌است. وجود مدارس کهن در این منطقه قدمتی نزدیک به یک و نیم قرن پیش دارد.

عالمان

• شیخ عبدالنبی بحرانی دشتی (متوفی ۱۳۳۵ق)، عالم مجتهد و مؤسس مدارس علوم دینی در بردخون و بلاد دشتی
• شیخ ابوالقاسم کردوانی دشتی
• میرزا محمد دشتی
• میرزاباقر گزدرازی دشتی
• میرزا جواد نمازی دشتی
• سید علینقی دشتی (متوفی ۱۳۱۸)، عالم مجتهد
• آقا حسین پورفاطمی (متوفی ؟)، عالم مجتهد
• سید محمدامین پورفاطمی (متوفی ؟)، از سادات مورد احترام
• سید موسی ابطحی (متوفی ؟)، مجتهد
• شیخ حسن امامی‌حجتی کردوانی (متوفی ؟)، مجتهد
• میرزا احمد دشتی نجفی (متوفی ۱۳۹۰)، عالم مجتهد مشهور
• شیخ عباس محمودی (متوفی ؟)، مجتهد
• شیخ محمد محمودی (متوفی ؟)، مجتهد
• شیخ محمد امامی‌حجتی (زاده ؟)، روحانی متنفذ
• میرزا ابراهیم دشتی (منهاج) (زاده ؟)، مجتهد
• سید مصطفی حسینی دشتی (زاده ۱۳۱۳)، مجتهد و مؤلف
• عبدالنبی نمازی (زاده ۱۳۲۴)، مجتهد
• سید هاشم حسینی بوشهری (زاده ۱۳۳۵)، مجتهد

نویسندگان

• میرزا محمدجعفر حقایق‌نگار خورموجی (متوفی ۱۳۰۱ق)، تاریخ‌نگار (کسی که مرگ امیر کبیر را فاش کرد)
• علی دشتی (متوفی ۱۳۶۰)، نویسنده و سیاستمدار
• غلامرضا دادبه (متوفی ۱۳۸۰)، نویسنده و موسیقیدان
• سید محمدحسن نبوی (متوفی ۱۳۸۱)، روحانی نویسنده

شاعران

• زایر محمدعلی فایز کردوانی دشتی (متوفی ۱۲۸۹)، مشهورترین دوبیتی سرای ایرانی پس از باباطاهر
• مفتون بردخونی دشتی (متوفی ۱۳۴۱)، از مشهورترین دوبیتی سرایان جنوب
• محمدخان دشتی (متوفی ۱۲۹۸ق)، شاعر و دوبیتی سرا
• مدام دیری (متوفی حدود ۱۳۳۰ق)، شاعر
• ملاحسن کبگانی (متوفی ۱۳۰۹ق)، شاعر و دوبیتی سرا
• شفیق شهریاری (متوفی ۱۳۵۲)، دوبیتی سرا
• عابدین دشتی (باکی) (متوفی ؟)، دوبیتی سرا
• احمدخان دشتی (متوفی ؟)، دوبیتی سرا
• سید علینقی دشتی (شریعت) (متوفی ۱۳۱۸)، عالم شاعر و دوبیتی سرا
• میرزا عباس دیری (متوفی ۱۳۴۵)، شاعر و دوبیتی سرا
• ملا محمد نادم (نادم) (متوفی ؟)،
• رئیس عبدالرضا کردوانی (محزون دشتی)
• افراسیاب تورانی کردوانی
• مهیای بردخونی (متوفی ؟)،
• احمد فقیه (متوفی ؟)
• ابوالقاسم زیر رودی (فیض) (متوفی ؟)،
• ابراهیم مزارعی (صدیق) (متوفی ؟)،
• سید محمدصادق نبوی (زاده۱۲۷۵ ش)(متوفی ۱۳۶۹ ش)،
• سیدعبدالله علوی (زاده۱۲۷۶ ش)(متوفی ۱۳۷۰ ش)،
• علی مرادی (متوفی ۱۳۹۰)، شاعر و بومی سرا

شخصیت‌های اجتماعی

• خالو حسین بردخونی دشتی (متوفی ۱۳۲۵)، آزادی‌خواه مبارز و همرزم رئیسعلی دلواری در جنگ جهانی اول علیه قوای مهاجم بریتانیا
• محمدخان دشتی (متوفی ۱۲۹۸ق)، از خوانین متنفذ و شاعران
• علی‌سمیل (متوفی ۱۳۴۰)، از مبارزان جنوب
• ابوتراب عاشوری (متوفی ۱۳۵۷)، روحانی انقلابی
• میربهزاد شهریاری (متوفی ۱۳۶۰)، فعال سیاسی انقلابی
• محمد عبدو چه حسین جمالی، (متوفی ۱۲۹۸ه شمسی)، از مجاهدان دلیران تنگستان، جنگ جهانی اول، مبارزه با استعمارگران بریتانیا

سایر

میرزا احمد دشتی نجفی، سید علینقی دشتی، شیخ عبدالنبی بحرانی، سید غلامحسین سجادی دشتی، اخوان دشتی، ملاحسن گنخکی، شیخ علی مجتهد دشتی، میرزا علی شریف دشتی، شیخ حسن امامی حجتی، شیخ محمد امامی حجتی، سید موسی ابطحی، سید مصطفی حسینی دشتی، سید محمدصادق نبوی، سید محمدحسن نبوی، شیخ عباس حاجیانی، شهید شیخ ابوتراب عاشوری، شیخ علی عاشوری، سید مصطفی بهزادی، شهید شیخ محمدحسن ابراهیمی، میرزا محمد جعفرخان خورموجی، علی دشتی، محمدخان دشتی، فایز دشتی، ملاحسن کبگانی، افراسیاب تورانی، حاج میرزا محمود حامدی، محمد جواد حامدی، عبدالرسول حامدی، شایان حامدی، صدیق دشتی، مرشد، باکی، احمدخان دشتی، شفیق شهریاری، سید عبدالله علوی، سید علی اکبر بهزادی، شیخ جبار عاشوری، علی مرادی، ایرج اسدی، سید محمدرضا هاشمی زاده، سید کوچک هاشمی زاده، سید محمد هاشمی فرد، محمدرضا صفدری

گردشگری

گنبد نمکی دشتی، محرابه مند، کلوت‌های مند، قلعه دختر، امامزاده میرارم و امام زاده سلطان پیر هاشم، بقعه زیارت ساحلی، قلعه محمد خان، عمارت شیرینه، حسینیه و مسجد جامع درازی، حسینیه میرزای خورموج مهم‌ترین آثار تاریخی و گردشگری در شهرستان دشتی از منطقه دشتی است.

ادبیات

در ادبیات و اشعار قدیم منطقه دشتی و مشخصه‌های آن بخوبی معرفی شده‌است.

فرازهایی از شعر محلی (کلاخا یاد مهدو) از علی مرادی از منطقه دشتی یاد شده‌است:

کلاخا یاد مووهدو یاد مووهدو / بیاد دولت آزاد موهدو…

حکایت کرد پیر نکته گویی / ز سودای سیاه کام جویی…

بدشتی زادگاهش بود مغدان / چه مغدانی دهی بدتر ز زندان

سراسر سرزمینش ریگزار است / درخت نخل باغ آن دیار است

گیاهش شوره و بوته همه خار / بصحرا نیست دیاری جز از مار…

پرنده گر کسی دیدی به باغی / نبد مرغی جز انبوه کلاغی…

اگه چه سال دشتی خشک و کحطن / سه چار سالی یه گووش بارو نریهتن…

بچ دشتی اگه دسش تفنگن / همیشه حاضر میدون جنگن…

جستارهای وابسته

• استان بوشهر
• شهرستان دشتی
• شهرستان دیر
• مندستان
• رودباران
• گویش دشتی
• نمایندگان مجلس مرتبط با شهرستانهای دیر و دشتی

پانویسها و منابع

• تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی دشتی در دوران قاجار و پهلوی، حبیب‌الله سعیدی نیا، نشر: موعود اسلام، چاپ اول زمستان (۱۳۸۳).
• شعر دشتی و دشتستان؛ عبدالمجید زنگویی.
• شرح حال شعرای دشتستان بزرگ؛ هیبت‌الله مالکی؛ (۱۳۶۹).
• شروه سرایی در جنوب ایران، علی باباچاهی، نشر: مرکز فرهنگی هنری اقبال، چاپ اول زمستان (۱۳۶۸).
• شهرستان دشتی وبگاه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

پیوند به بیرون

• وبگاه دشتی نامه