ویکی‌پدیا:ویکی‌پروژه قلم آزاد برای زبان فارسی

میانبر:

وپ:فونت فارسی

این پروژه در اینجا به انتشار آزمایشی رسید و می‌توانید آن را از ترجیحات یا از طریق دکمهٔ زیر فعال کنید.

فعال‌سازی قلم

چرا؟

در ویکی‌پدیا فارسی در حال حاضر از Tahoma به‌عنوان اولین قلم استفاده می‌شود.
- این قلم آزاد و رایگان نیست، طبیعتاً نام بردن از آن نقض حق تکثیر قلم نیست ولی فقط جایی دیده می‌شود که وجود داشته باشد (یعنی ویندوز). استفاده یا وابستگی به محصولی غیرآزاد برای ویکی‌پدیا که تمام تلاشش فراهم آوردن دانشنامه‌ای آزاد است که در این راه فقط از نرم‌افزارهای آزاد استفاده شده است شایسته نیست.
- Tahoma خصوصاً تا قبل از نسخهٔ ۶٫۰۰ دارای اشکالاتی بود که باعث می‌شود کاربران در نوشتن بعضی از نویسه‌های جابجا بنویسیند، جداکنندهٔ هزارگان «٬» به جای کاما «،» (بیشتر در ادامه)
چرا نیاز است که قلمی جدید درست شود؟
- نیاز است (و بهتر است) کاربران ویکی‌پدیا در همهٔ سکوها ویکی‌پدیا را یکسان ببینند (طبق نظر کاربران در ویکی‌پدیا:نظرخواهی/استفاده از قلم توکار). زنجیرهٔ قلم‌های فعلی تنظیم‌شده برای پوستهٔ ویکی‌پدیا با توجه به استفاده از قلم‌های مختلف با اندازه‌های مختلف با این اصل هماهنگ نیست.
- قلم (یا مجموعه‌ای از قلم‌هایی) وجود ندارد که در همهٔ سکوها تقریباً به یک شکل دیده شود. مثلاً اگر sans-serif (که البته نام یک فونت نیست) را برای انگلیسی در مرورگرهای سیستم‌عامل‌های مختلف نام ببرید، به دلیل وجود قلم‌های تقریباً معادل برای نویسه‌های انگلیسی، صفحه‌ای تقریباً مشابه در سیستم‌عامل‌های مختلف خواهید دید ولی در فارسی چنین تجربه‌ای را نمی‌توان حتی با نام بردن از قلمی بدست آورد.
قلم‌های موجود:
- اکثر قلم‌های آزاد و موجود دارای سبکی هستند که بیشتر ظاهر عربی دارند و برای فارسی‌زبان‌ها کمتر آشنا هستند (بیشتر در ادامه)
- Iranian Sans:
  - این قلم دارای دستورالعمل‌های Hinting نیست و خصوصاً در صفحه‌های نمایش با DPI پایین و در ویندوز در حالت استفاده از GDI (کارت گرافیک یا درایور قدیمی یا ویندوز قدیمی‌تر از ویستا، بیشتر در اینجا) خوب دیده نمی‌شود (بیشتر در ادامه)
  - این قلم دارای مجوزی است که آن را برای Google Fonts غیرقابل استفاده کرده، برای ما نیز به دلیل مشابه (که پایین اشاره شده) چندان مناسب نیست.
- مقایسه‌ای از سایر قلم‌ها نیز در صفحهٔ ویکی‌پدیا:ویکی‌پروژه قلم آزاد برای زبان فارسی/مقایسه قلم‌های موجود انجام شده است.
ما به هر حال به قلمی ایرانیک برای ویکی‌پدیای فارسی نیاز داریم، مثلاً در حال حاضر عنوان مقاله‌هایی که طبق شیوه‌نامهٔ ویکی‌پدیا باید به شیوه‌ای مثلاً افزودن یک فاصلهٔ نشکن به همهٔ عناوین، فاصله‌ای افزود. مقایسه کنید: پرونده:Italic articles title on Persian Wikipedia without NBSP.png، پرونده:Italic articles title on Persian Wikipedia with NBSP.png (بیشتر در ادامه)
سایر نظرهای کاربران موافق در نظرخواهی استفاده از قلم توکار
به هر حال باید قلمی آزاد و رایگان برای استفادهٔ در کل وب توسط پروژهٔ Google Fonts و این قسمت به وجود بیاید. گوگل به دنبال چنین قلمی است ولی در حال حاضر چنین قلمی وجود نداشته و طراحان وب اگر از قلم وبی آزادی بخواهند استفاده کنند از قلم‌هایی که چندان برای فارسی مناسب نیستند استفاده می‌کنند. (بیشتر در ادامه)

نکات اولیه

وزن‌های مختلف قلم دارای هماهنگی درون‌یابی (به انگلیسی: Interpolation Compatibility) باشد که بتوان وزن‌های مختلف قلم را برای استفاده در طراحی وب به راحتی استخراج کرد.
تا جای ممکن طراحی به کمک گلیف‌های ترکیب‌شده انجام پذیرد به این معنی که یک گلیف از ترکیب چند گلیف‌های دیگر به وجود آمده باشد که باعث خواهد شد خروجی کوچکتر و نگهداشت‌پذیری افزایش یابد.
قلمی با مجوز آزاد نیاز است که برای ابعاد (Metrics) متن کوچک وبی آن به مانند Tahoma یا بهتر از آن قلم آزاد Droid Arabic Kufi یا قسمت خط عربی قلم آزاد DejaVu Sans باشد.
قلم ویکی‌پدیای فارسی باید دارای ویژگی‌های و روحیات خط فارسی باشد، قلم‌هایی با سبک‌های کوفی (Droid Arabic Kufi) یا نسخ (Amiri) قلم‌هایی آشنا برای فارسی‌زبانان نیستند و در چاپ یک کتاب یا دانشنامه و/یا لغت‌نامه‌ای فارسی به کار نمی‌روند. قلم ویکی‌پدیای فارسی از این جهت بهتر است دارای سبکی به مانند نازنین، یاقوت و زر که شاید بتوان گفت نستعلیقی هستند که به خط پایه کشیده شده‌اند باشد (برگرفته از این نظر).
قلم وبی ویکی‌پدیا فارسی بهتر است فقط شامل نویسه‌های مورد نیاز زبان فارسی (و زبان‌های نزدیک) باشد که حجم آن برای استفاده به‌عنوان قلم وبی نامناسب نشود. اگر از قلمی دیگر اشتقاق می‌شود فقط گلیف‌هایی به اندازهٔ قلمی به مانند قلم آزاد Iranian Sans کافی است. یعنی پایین نگه‌داشتن اندازهٔ قلم یکی از نکات مهم است.
برای یک قلم وبی شدیداً نیاز است که در استفاده در اندازهٔ پایین هینت شده باشد. برای پیدا کردن دیدی کلی از هینت دیدن این نرم‌افزار و خصوصاً این ویدیو پیشنهاد می‌شود. نیاز نیست در همهٔ اندازه‌های مختلف و کوچک هینت شده باشد، همینکه در اندازهٔ متن ویکی‌پدیای فارسی یعنی ۱۴ پوینت هینت‌شده باشد کافی است. (اندازهٔ ۱۲ نیز بررسی شود به این دلیل که در ظاهر کاربری استفاده شده است)
محدودیت زمانی برای ایجاد قلم وحود ندارد (۱ سال، ۵ سال، ...) ولی شاید بهتر است پیشرفت آن به صورت شفاف و در قالب پروژه‌ای متن‌باز صورت گیرد که در صورت امکان جمع‌سپاری در توسعهٔ قلم وجود داشته باشد (یعنی به مانند خود پروژهٔ ویکی‌پدیا). مثلاً به‌مانند قلم امیری یا قلم اشتقاقی Sahl Naskh در سامانهٔ کنترل منبع گیت در گیت‌هاب قرار گیرد.
در اصل در اینجا برای ما، قصد تهیهٔ قلم آزاد برای کپی و اشتقاق برای استفادهٔ همهٔ فارسی‌زبانان در سراسر وب به زبان فارسی است. مثلاً قلم Iranian Sans به دلیل نداشتن اطلاعات Hint مناسب و شاید هم به دلیل نداشتن ظاهری مناسب برای متن جدی (و مشکلی در اجازه‌نامهٔ قلم که اجازهٔ انتشار هیچ قلم اشتقاقی با پیشوند Iranian را نمی‌داد (یعنی به غیر از خود نام قلم که هر قلمی نیز این اجازه را نمی‌دهد و مشکلی در آن نیست) که ظاهراً آن را نامناسب برای پروژه‌های آزاد کرده‌است) نتوانست به قلمی تبدیل شود که در همهٔ وب قابل استفاده شود. این احتمال نیز وجود دارد که قلم ایجاد شده توسط ما نیز توسط کاربران ویکی‌پدیا به‌عنوان قلم‌وبی پیش‌فرض ویکی‌پدیا پذیرفته نشود ولی چنین قلمی مورد نیاز بسیاری از فارسی‌زبانان در سایر وب‌گاه‌ها و کاربران فارسی‌زبان اینترنت خواهد بود.
قسمت عربی/فارسی قلم DejaVu Sans به کل احتمالاً به عقیدهٔ بساری زیبا نیست، می‌توان مشارکت در آن پروژه و بهبود با حفظ ابعاد اصلی گلیف‌های عربی آن قلم را در ابتدا در نظر داشت پس از آن، از آن قلم برای یک قلم کم حجم مناسب فارسی اشتقاق کرد (برگرفته از این نظر).
به طور کلی شاید بتوان گفت که تفاوت یک قلم وبی با یک قلم عادی به غیر از سبک کلی در ابعاد قلم و هینت‌بودن است که در بالا اشاره شده‌است. (خواندن قسمت اول این نظر مفید است)
دربارهٔ مسائل مالی، این امید وجود دارد بنیاد ویکی‌مدیا هزینهٔ آن را بتواند تأمین کند ولی به نظر این احتمال بسیار کم است. امیدواریم توسعهٔ این قلم به‌صورت آزاد، تفریحی یا در زمان‌های آزاد یا به‌عنوان یک پروژهٔ آکادمیک دانشگاهی در صورت امکان توسط دانشجویان رشته‌های مربوطه انجام پذیرد (یعنی به مانند شیوهٔ تولید محتوا در ویکی‌پدیا).
اینکه یک شرکت تجاری یا شخصی برای گسترش برند و نام یا محصولات مربوطه در زمینهٔ قلم فارسی یا عربی این پروژه را حمایت یا انجام دهد را نیز می‌توان در نظر داشت. به هر حال در هر قلمی اطلاعات مربوط به سازنده وجود دارد و قلم اگر پرکاربرد شود قطعاً برای سازندگان موقعیت تجاری برای سفارش‌های بعدی به وجود می‌آورد.
در مرحلهٔ اول به کل نیاز به یک قلم Regular (یعنی ساده و عادی‌ترین حالت قلم‌ها) با سبکی که می‌توان sans-serif نامید داریم که در ویکی‌پدیای فارسی یا جای‌های مختلف وب به زبان فارسی استفاده شود. قلمی وبی به جدیت قلم‌های متن چاپی کتاب‌ها به زبان فارسی و بهینه برای فارسی. پس از آن می‌توان دربارهٔ اولویت در ایجاد سایر قلم‌ها نیز اندیشید.
نویسه‌های غیر فارسی زبان‌های ویکی‌پدیاهای نزدیک که در حال حاضر از قلم Tahoma استفاده می‌کنند و اگر به قلم پیش از چند کلیوبایت اضافه نکند بهتر است به قلم افزود (یا اگر قرار است از قلمی کامل اشتقاق شود حذف نشود):

وجود نویسه‌های عربی که به کل ضروری است: «ك ي ى ء ؤ ئ أ ة» و ...
کردی سورانی: «ڕ ڵ ڤ ێ ۆ ھ ە»، کردی جنوبی: «ۊ»، هورامی: «ڎ ۉ»
گیلگی/مازندرانی: «ە ˇ ۊ _ٚ _ٰ»
پشتو: «ټ څ ځ ډ ړ ږ ښ ګ ڼ ي ې ی ۍ»
پنجابی: «ڈ ڑ ھ ے ہ ہہ»
عربی مصر: «ڤ»

و نکات قسمت‌های بعدی این صفحه

گام ۱: نکات مهم در طراحی

بحث‌های این بخش را باید با طراح فونت و متخصصان این امر مطرح کرد.

قلم باید در اندازه‌های مختلف و خصوصاً اندازه‌های کوچک جواب دهد. اگر در اندازه‌های کوچک در ویندوز خوب جواب ندهد به مانند این است که هیچ کاری انجام نشده!
قلم باید حرکات (ـِـُـَـًـٍـٌـْ و ...) را به خوبی نمایش دهد. سبک Iranian Sans نسبت به سبک Tahoma (صاف‌بودن حرکات) در نمایش حرکت‌ها درست‌تر است (حتی قلم Tahoma در نسخهٔ جدید احتمالاً نسخهٔ ۶.۰۰ به بعد که در ویندوز ۸.۱ یافت می‌شود دیگر حرکات را موازی با خط پایه نمایش نمی‌دهد و مانند سایر قلم‌ها شده‌است)
به یک قلم جداگانهٔ Monospace و شاید قلم‌های جداگانهٔ Serif نیز نیاز هست (احتمالاً قلم مورد نیاز برای ظاهر خود ویکی‌پدیا در ردهٔ Sans-serif قرار می‌گیرد)
آیا طراحی یک قلم نستعلیق به‌عنوان معادلی آزاد برای IranNastaliq برای کاربردهای غیر از متن ویکی‌پدیا (مثلاً در طراحی‌های درونی ویکی‌پدیا) نیز امکان‌پذیر است؟
باید در مرورگرها در سیستم‌عامل‌های مختلف بررسی شود، ویکی‌پدیا:نظرخواهی دربارهٔ استفاده از قلم توکار/پرطرفدارترین قلم‌ها برای مطالعه وب. اگر یک قلم نمی‌تواند جوابگوی همهٔ نیازها باشد یک قلم پشتیبان طراحی شود.
هنگام طراحی این‌ها در نظر گرفته شود: ۱ و ۲. قلم باید اطلاعات مربوط به Hinting را داشته باشد، شاید بشود از autohint نیز استفاده نمود ولی autohint در حال حاضر از عربی پشتیبانی نمی‌کند.
احتمالاً باید ligature «الله» را داشته باشد چون در ویکی‌پدیای فارسی بر وجود آن حساب شده‌است (۱). ~~به ligature «لا» احتمالاً نیازی نیست~~ چون در سبک فارسی زیاد استفاده نمی‌شود (به سبکی که فارسی نزدیک‌تر باشد طراحی شود). سایر ligatureها هم بیشتر برای عربی کاربرد دارند تا فارسی.
تمام نویسه‌ها باید با بلوک‌های استاندارد یونی‌کد مطابق باشند؛ به طور خاص نویسه‌های «ي» و «ك» و اعداد (نباید مانند قلم‌های غیر استانداردی مانند B Nazanin و B ...‎ باشند که نویسه‌های «ي» و «ك» را به صورت «ی» و «ک» و اعداد 1234567 را به صورت ۱۲۳۴۵۶۷ نمایش می‌دهد). اگر نویسه‌های زبان‌های نزدیک مانند کردی سورانی (ارقام عربی ١٢٣٤٥٦٧ به صورت جداگانه نیاز دارد) و پشتو را نیز باید داشته باشد که در صورت نیاز و علاقه در آن پروژه‌ها نیز استفاده شود خوب است. نویسهٔ «ه» + «ـٔ» = «هٔ» را باید پشتبانی کند (قلم‌های B نمی‌توانند). داشتن نویسهٔ ٪ فارسی. قلم‌های اصلاح‌شده شورای عالی اطلاع‌رسانی^{^{[پیوند مرده]}} (که در حال حاضر به‌صورت آزاد منتشر نشده‌اند) دارای این مشکلات نیستند و شاید بتوان آن‌ها را به‌عنوان مرجع طراحی درست در نظر داشت.
کد مبدأ و اصلی قلم‌ها با هر محیط یا نرم‌افزاری که درست‌شده، به طور آزاد در گیت‌هاب یا وب‌گاهی مشابه قرار گیرد تا هر زمان نیاز باشد قلم را بهبود داد.
نوع ایتالیک نیز باید ایجاد شود و طبق ویکی‌پدیا:شیوه‌نامه باید به صورت ایرانیک باشد. حتماً بخوانید
قلم‌های Adobe Arabic, Boutros Ads و قلم آزاد Amiri (مشاهده) به صورت ایرانیک طراحی شده‌اند. طبق این نظر شاید این که به جای ایتالیک از سبک شکسته استفاده شود برای خط فارسی بهتر باشد.
جداکنندهٔ هزارگان، کاما و ممیز باید استاندارد طراحی شوند. بهترین حالت قلم سبک قلم نازلی است: (در این تصویر از نسخهٔ قدیمی Tahoma استفاده شده، در نسخهٔ ۶.۰۰ به بعد اشتباه ممیز برای نویسهٔ «٫» برطرف‌شده)

دربارهٔ دندانه‌ها، بهترین حالت احتمالاً سبک فونت نازلی است که رایج‌ترین سبک در رسم‌الخط فارسی برای نوشتن ی و دندانهٔ چسبیده به آن است (اولین از سمت راست) ولی به هر حال در آخر طراح دربارهٔ آن تصمیم خواهد گرفت:

سبک‌های مختلف «ی» و دندانهٔ چسبیده به آن در چهار فونت Nazli و Arial و Iranian Sans و Tahoma.

نکاتی از این دو منبع: ۱ ۲:
- مطابقت با آخرین نسخه استاندارد یونیکد، استاندارد ملی ۶۲۱۹، استاندارد Adobe Glyph Naming، وجود کلیه نویسه‌ها و گلیف‌های مشخص شده در این استانداردها
- تصحیح محل اعراب بر اساس استاندارد ۶۲۱۹ به‌علاوه الف مقصوره پائین و ترکیب اعراب‌ها برای تمام حروف
- تنظیم کرنینگ (درهم‌رفتگی حروف) برای همه حروف
- مناسب‌سازی صورت نرمال ۱۰ فونت اول فهرست فوق برای استفاده در وب برای سایز ۵ پونت

گام ۲: اقدام برای طراحی

راه‌های پیش رو:

راه آرمانی: که قلم از صفر بسازیم تا بتوانیم نکات مدنظرمان را کاملاً پیاده‌سازه کنیم. اما هزینه و وقت مورد نیاز برای ساخت یک فونت از صفر، بسیار بالاست (کمک مالی کاربران احتمالاً کاری را پیش نخواهد برد، بیشتر به امید بنیاد باید بود).
راه میانبر: یک قلم آزاد که بیشترین شباهت را به قلم آرمانی ما دارد انتخاب کنیم و با ویرایشش، چیزی نزدیک به مطلوب به دست آوریم. کدام قلم برای پایهٔ کار مناسب است؟
- نرم‌افزار طراحی فونت:
  fontforge: نرم‌افزار متن بازی است که برای اصلاح و ساخت فونتهای متن باز به صورت گسترده استفاده می‌شود و نسخه تحت ویندوز آن نیز بدون نیاز به ترمینال لینوکس ندارد پیوند نسخه ویندوز و مک (هیتلرینگ معکوس است! با هیتلرشکن صفحه را باز کنید!)
- با توجه به مطالب بالا، قلم‌های پایه را شاید به ترتیب اولویت بتوان اینگونه فهرست کرد:
  - بسیاری از قلم‌های روز فارسی از شرکت linotype گرفته شده‌اند. توسعهٔ این قلم‌ها و انتشار آن یعنی حق تکثیر که با توجه به میزان سختگیری ویکی‌پدیا در مسائل حق تکثیر به هیچ وجه قابل قبول نیست.
  1. توسعه (چکش‌کاری) گلیف‌های عربی قلم DejaVu Sans (در بالا اشاره شده) و رساندن آن‌ها به زیبایی مورد نظر برای فارسی‌زبان‌ها. این قلم خود مشابه Tahoma و Metricsی به مانند آن دارد ولی شاید بشود گفت که زیبایی کافی برای فارسی را ندارند.
  2. قلم‌های آزاد و استاندارد مانند Droid Arabic Kufi
  3. اگر بنا به استفاده قلم‌های فارسی‌وب باشد درون فرادادهٔ قلم انتخابی باید بررسی شود که برای نمونه مانند نازلی از قلمی با مجوز نامشخص به وجود نیامده باشد (کودک از قلم‌های فارسی‌وب ظاهراً درون فارسی‌وب به وجود آمده)
  4. یکان، زر (احتمالاً پر کاربردترین قلم در اجتماع تک فارسی و زی‌پرشن)، نلیوفر (مشابه نازلی و نازنین و قلمی که در بیشتر متن‌های جدی به کار می‌رود) یا ترافیک یاس رویا (قلم‌های X Series به دلیل استاندارد بودن، داشتن گلیف‌های کامل و مجوزی مناسب گزینهٔ خوبی هستند اگر بشود یکی از آن‌ها را با نیازهای قلم‌های وبی که در بالا اشاره شده تطبیق داد)
    - به نظر می‌آید نمی‌توان روی مجوز قلم‌های اکس ۱۰۰٪ اطمینان داشت.
    - توجه شود که ابعاد قلم باید به‌گونه‌ای باشد که در وب در پوینت ۱۴ قابل استفاده باشند. بعضی از قلم‌های اکس اینگونه نیستند و طراح باید به طور کلی اندازهٔ قلم را افزایش دهد.
پروژه‌های دانشجویی: به منظور ایجاد قلم‌های آزاد. (اشاره شده در بالا)
مسابقهٔ طراحی قلم: ایده‌ای مطرح‌شده در ویکی fsug.ir. در آخرین بخش پیوند «قلم آزاد پارسی، پروژه‌ای مشابه در بنیاد دانش آزاد» را مشاهده کنید

گام ۳: بعد از طراحی

در صورتی که بخواهیم قلم را در ویکی‌پدیا به‌صورت پیشفرض قرار دهیم باید قلم جدید را تبلیغ کنیم که کاربران نصب کنند تا مشکل سکته قلم وبی به حداقل برسد (البته با استفاده از این راه حلی به مانند مدیاویکی:Gadget-IranianSans.css مشکل سکته تا حدی برطرف می‌شود ولی در بعضی از مرورگرها ۱ و ۲ امکان‌پذیر نیست). همچنین قلم[ها] را بهتر است به توزیع‌های لینوکس معرفی کنیم که در مخازن رسمی قرار دهند.
به دلیل نیازمندی فنی PDFساز ویکی‌پدیای فارسی باید حالتی‌های italic و bold و bolditalic نیز ساخته شوند که در PDFساز استفاده شود.
اگر در نهایت بتوان متن موجود در لوگوی ویکی‌پدیای فارسی را نیز با این قلم دوباره نوشت خوب است.

پیوند به بیرون

طرح تکمیل استاندارد یونیکد برای قلم فارسی و ضمایم آن و استانداردهای مرتبط با آن، دبیرخانه شورای عالی اطلاع‌رسانی، خواندن کامل پی‌دی‌اف توصیه می‌شود (با Adobe Reader باز کنید)

بعضی نکات مطرح‌شده:

ارزیابی طراحی هنری و زیبایی شناختی: فرهنگ و هنر فارسی در زمینه خط و زبان، سابقه‌های دیرینه و کهن دارد و با وجود ریشه عربی موجود در خط فارسی ولی افتراقات عدیدهای در طول تاریخ و بر اساس دیرینه تاریخی میان خط فارسی و عربی به وجود آمده است. آنجا که اوج زیبایی خط عربی خود را در نسخ و ثلث نمایان می‌کند خط فارسی نستعلیق را آشکار می‌سازد تا تفرق فرهنگی را به منحصه ظهور گذارد. بر همین اساس در طراحی حروف نیز باید ظرافت‌های خط فارسی را پاس داشت و بر پایه اصول و قواعد دستور خط فارسی، در نستعلیق و نسخ حروفی فارسی را طراحی نمود.
طراحی هنری: اصول طراحی گرافیکی که در تولید فونت فارسی باید مد نظر قرار گیرد، برگرفته از خط زیبای نستعلیق است و منحنی‌های نمایش حروف باید برگرفته از حرکت قلم نی خطاطی است. اصولی که در این باره باید رعایت گردد همان اصول خط نستعلیق در حجم‌های سفید و سیاه است که به همراه تناسب اندازه‌ها ترکیبی زیبا را خلق می‌نماید.
نمایش حروف روی صفحه نمایش: منظور از صفحه نمایش، صفحات مانیتور و تلویزیون است که از پشت حروف تایپ شده تابش نور شدید، لبه‌های تیز طراحی شده فونت را از بین می‌برد و عملاً آن لبه‌ها دیده نمی‌شوند. از طرف دیگر اگر ضخامت حروف طراحی شده باریک باشد شدت تابش نور مانع از دیدن آن‌ها می‌شود. نکاتی نیز در خصوص انحناها وجود دارد، برخی انحناها مانند «یای آخر چسبان» دارای دید خوبی نیستند و در طراحی آن‌ها باید همه جوانب را در نظر گرفت.

پروژهٔ فونت فارسی آزاد
قلم آزاد پارسی، شروع پروژهٔ فونت فارسی آزاد
کتابخانهٔ قلم‌های آزاد که در بالای صفحه نیز اشاره شده‌است
پروژه فونت آزاد گنو که در فونت سریف خانواده عربی را کاملاً پشتیبانی می‌کند (عربی، فارسی، کردی، اردو، و غیره)