ویکیپدیا:جستار برگزیده/اوپانیشادها
اوپانیشادها (سانسکریت: उपनिषद्، اوپهنیشَد) از کهنترین متون مینوی آئین هندو و مهمترین آثار فلسفی هندوستان هستند که تاریخ تقریر قدیمیترینشان به سدههای هفتم یا ششم قبلازمیلاد میرسد. اوپانیشادهای اصیل متأخرترین قسمت وداها را شکل میدهند. تعداد متونی که با نام اوپانیشاد شناخته میشوند از ۲۰۰ میگذرد که نیمی از آنها از اواخر هزاره نخست پیشازمیلاد تا میانهٔ هزارهٔ دوم میلادی و بهالهام از اوپانیشادهای اصیل نگاشته شدهاند. در انتهای یکی از اوپانیشادهای جدید موسوم به اوپانیشاد موکتیکه فهرستی از ۱۰۸ اوپانیشاد آمدهاست که ده تا سیزده تا از آنها به اوپانیشادهای اصلی (موکیه) معروفاند.
واژهٔ اوپانیشاد در لغت بهمعنای «نزدیک بنشین» است و به جلوس شاگرد نزد استاد هنگام دریافت آموزههای روحانی اشاره دارد. تاریخ تقریر اوپانیشادها محل مناقشهٔ محققان است. بااینوجود میتوان گفت که قدیمیترین اوپانیشادها مثل اوپانیشاد بریهدآرنیکه و چاندوگیه متونی پیشابوداییاند و در برخی اوپانیشادها مثل شوتاشوتره و ماندوکیه تأثیر متون نخستین بودایی دیده میشود و میتوان تاریخ تألیف آنها را حدود ۵۰۰ قبلازمیلاد دانست. هویت مؤلفان اوپانیشادها نیز مانند دیگر متون کهن سانسکریت معلوم نیست. بهنظر مکان تقریر اوپانیشادهای نخستین در شمال هند بودهاست.
اوپانیشادها، بااینکه متونی فلسفیاند که به وداها (کتب آیینی هندوئیسم) پیوست شدهاند، در ذات خود با اعمال آیینی، «پرستش»، و «قربانی کردن» ضدیت دارند. خدایان بسیاری که در دیگر بخشهای ادبیات ودایی شرح آنها رفتهاست در اوپانیشادها به دو مفهوم آتمن (خویشتن) و برهمن (واقعیت غایی) تقلیل یافتهاند. اختلاف شارحان اوپانیشادها بر رابطهٔ بین آتمن و برهمن سبب تشکیل سه مکتب اصلی ویدانته شدهاست که عبارتند از ویدانته ادویته (یکی بودن آتمن و برهمن)، ویشیشتادویته (مشمول بودن آتمن در برهمن)، و دوایته (متمایز بودن آتمن از برهمن، که مکتبی خداباورانه محسوب میشود).