نظامی قونوی

نظامی قونوی یا نظامی قونیه‌ای (مرگ بین سال‌های ۱۴۶۹ تا ۱۴۷۳ میلادی) که به نظامی قَرَمانی و قارامانلی نیز مشهور است، شاعری بود که به زبان‌های فارسی، عربی و ترکی شعر می‌سرود. اطلاعات اندکی دربارهٔ زندگی‌نامه او وجود دارد. او در زمان خاندان قَرَمانی، احتمالاً بین ۱۴۳۵ تا ۱۴۴۰ میلادی به دنیا آمد و پسر ملا ولی‌الدین، واعظ و شیخ مذهبی مشهور شهر قونیه بود. پس از گذرانیدن تحصیلات پایه، پدرش او را به ایران فرستاد تا تحصیلات تکمیلی را بگذراند. آنجا او زبان فارسی را به موازات استداد شعرگویی و ادبیات را فرا گرفت. پس از تکمیل تحصیلاتش، او به قونیه برگشت. مدتی نه چندان بعد، سلطان محمد دوم عثمانی (حکمرانی ۱۴۵۱–۱۴۸۱ م) بر قملرو قرمانی‌ها مسلط شد و به حکومت قرمانی (۱۴۶۸–۱۶۷۴) پایان داد.

آثار

تنها اثر باقی مانده از نظامی قونوی، دیوان اشعارش است.

نظامی قونوی در کنار زبان ترکی (به عنوان زبان مادری‌اش)، در هر دو زبان فارسی و عربی به خوبی شعر می‌سرود. دیوان او علاوه بر اشعار ترکی، شامل شصت غزل و تعدادی دوبیتی (رباعی) در زبان فارسی و برخی دوبیتی به زبان عربی است.

دیوان تُرکی نظامی قونوی و جعل و انتساب آن به نظامی گنجوی

در سال ١٣٨١ انتشارات «اندیشه نو» کتابی با عنوان «ديوان نظامی گنجوی؛ توركجه يئنی تاپيلان»(ديوان نويافته تركی نظامي گنجوی) را منتشر کرد . این کتاب که بر روی آن عنوان غیر علمی و ناشیانه «براي اولين بار در دنيا» درج شده بود، و مصحح کتاب مدعی شده بود که توسط فردي به نام «صديار وظيفه، ائل اوغلي» اهل جمهوری آذربایجان کشف شده بود . به باور پژوهشگران مصحح کتاب «محمدزاده صديق» هیچ دلیل قاطعی بر اصالت کتاب نداشته است . بلکه مصحح کتاب به ابیاتی از اشعار فارسی نظامی گنجوی اشاره کرده و آن را دال بر وجود دیوان اشعار ترکی نظامی گنجوی قلمداد نموده ولی به باور پژوهشگران این ابیات هیچ اشاره ای به وجود دیوان اشعار ترکی برای نظامی گنجوی ندارند :

غزل‌های نظامی را غزالان

زده بر زخم‌های چنگ نالان

یا :

روزی به مباركی و شادی

ابروی هلالی ام گشاده

بودم به نشاط كيقبادی

ديوان نظامی ام نهاده

پس از انتشار اين ديوان كه موجب حيرت جامعه ادبی ایران و انتقاد از اقدام سئوال‌ برانگيز وزارت ارشاد، در اعطای مجوز نشر به اين قبيل آثار، پيش از اثبات درستی يا نادرستی موازين علمی آنها گرديد، موج اعتراض‌ها در داخل ايران و حتی انتقاد برخی از پژوهشگران بی طرف در جمهوري آذربايجان به راه افتاد . در این ارتباط یحیی شیدا که در احیای آثار زبان ترکی آذربایجانی مسبوق به سابقه فراوانی است ، چاپ و انتشار این کتاب را دستاورد جعل «ائل اوغلو» و «محمدزاده صديق» دانسته و اصل این دیوان را متعلق به یک شاعر تُرک زبان موسوم به نظامی قارامانلی از سخن سرایان سده هشتم و اوایل سده نهم هجری در آسیای صغیر دانسته است . جالب آنکه ویراستار اثر یعنی «محمدزاده صديق» در مقدمه همین کتاب چاپ شده در ایران ، نام نظامی قارامانلی را نیز قید کرده و اظهار داشته که بخشی از دیوان سروده های نظامی قارامانلی بوده ، در حالی كه بر روی جلد اثر و پيشگفتارِ محمدزاده صديق، سخن از «ديوان تركی نظامی گنجه‌ای» رفته است . پژوهشگران تصدیق نموده اند كه اين ديوان متعلق به شاعری از قونيه تركيه امروزی به نام نظامی قارامانلی ملقب به قونوی است كه در حدود ۱۴۳۵ تا ۱۴۴۰ ميلادی در قونيه به دنيا آمده است. وی فرزند واعظی شهير به نام «ملا ولي‌الدين» مي‌باشد. نظامی قونيوی در حدود سال ۱۴۶۹ تا ۱۴۷۳ بدرود زندگی گفته و به سه زبان فارسي، عربی و تركی شعر سروده است.ذكر اين نكته جالب است كه بدانيم ديوان تركی نظامی نظامی قونوی در سال ۱۹۵۸ میلادی (۱۳۳۷ خورشيدی) يعني حدود چهل سال پيش از «ديوان سازی» عناصر پانترکیسم، توسط «هانوك ايپكتن» در تركيه و از سوی انتشارات دانشگاه استانبول منتشر شده و معرفی جامعی در خصوص اين ديوان تركی در شماره سيزدهم نشريه «توركيه » اين دانشگاه صورت گرفته است. همين استاد دانشگاه استانبول، در سال ۱۹۷۴ (۱۳۵۳ خورشيدی) كتاب ديگری در شرح احوال و آثار نظامی قونيوی نوشته و در آنكارا منتشر كرده است. وی در اين كتاب از وجود شش نسخه خطی برای ديوان تركی نظامی قونيوی خبر داده كه ششمين نسخه در «دارالكتاب قاهره» مصر نگه‌داری مي‌شود. اين نسخه كه ظاهراً همان ديوان جعلی نظامی گنجه‌ای است، در كتاب ساختگي «ائل اوغلو» ، تحت عنوان «نسخه‌ خديويه‌ مصر» معرفی شده است.

منابع

• Halûk İpekten, Karamanlı Nizâmî: Hayatı, edebî kişiliği ve divanı, Ankara, 1974.
• G. M. Meredith-Owens, Meşâirü'ş-şuʿarâ veya Tezkere of ʿĀşıq Çelebi, GMS, N.S. 24, London, 1971, fol. 136