تفسیر امام جعفر صادق

تفسیر امام جعفر صادق، مجموعه‌ای از روایات و تفسیری منسوب به جعفر صادق است که با موضوع تفسیر قرآن جمع آوری گردیده‌است. در انتساب این کتاب به جعفر صادق، شخص تدوین کننده و تعداد روایات این اثر اختلافاتی وجود دارد.

مضمون و محتوا

تفسیر منسوب به جعفر صادق، روایات تفسیری با مضمون عرفانی است که روایاتش به صورت پراکنده در محافل صوفیان کوفه و بغداد بازگو می‌شده است. غیر از این تفسیر، تفسیر دیگری نیز به نام تفسیر نعمانی گزارش شده است که به تفسیر امام جعفر صادق نیز خوانده می‌شود. این اثر توسط ابوعبدالله محمد بن ابراهیم نعمانی معروف به ابن ابی زینب نگاشته شده است. مجلسی این اثر را از ابن ابی زینب در بحارالانوار گزارش کرده‌است. در متن تفسیر سلمی، روایات شیعی جز در یک باب، وجود ندارد؛ نویا در این خصوص معتقد است که یک تفسیر واحد با دو نگرش مختلف شیعی و سنی نگاشته شده‌است. در این تفسیر حدوداً ۳۵۰ روایت و ۳۱۰ آیه به کار برده شده است. این تفسیر با روایتی از جعفر صادق مبنی بر تقسیم آیات قرآن به چهار دسته عبارات، اشارات، لطایف و حقایق آغاز می‌شود. طبق این روایت، اشارات برای خواص، عبارات برای عموم، لطایف برای اولیاء و حقایق برای انبیاء بیان شده‌اند.

تاریخچه

اولین بار ابوعبدالرحمن سلمی (مـ ۴۱۲ ه.ق) این کتاب را در حقائق التفسیر خویش گردآوری کرد. در اینکه وی، متن کامل کتاب را گزارش کرده و یا روایات به این مضمون را جمع نموده‌است، اختلاف است؛ خرگوشی در تهذیب الاسرار و روزبهان بقلی (مـ ۶۰۶ ه.ق) در عرائس البیان فی حقائق القرآن، بخشی از این کتاب را گزارش می‌کنند که در کتاب حثائق التفسیر وجود ندارد. در کتابخانه سلیمانیه، تفسیری منسوب به جعفر صادق وجود دارد که احمد بن محمد بن حرب آن را تدوین کرده‌است. وی این اثر را از طریق «ابوطاهر بن مومن، ابومحمد حسن بن محمد بن حمزه، محمد بن حمزه، ابومحمد حسن بن عبدالله، علی بن محمد بن علی بن موسی الرضا، موسی کاظم، جعفر صادق» نقل کرده است. آقابزرگ طهرانی در الذریعه، نسخه‌ای از این اثر را در کتابخانه علی پاشا در استانبول گزارش کرده‌است. وی توضیح می‌دهد که این اثر توسط دانشمندان امامیه گزارش نشده است.

گردآورنده و صحت انتساب

در گردآورنده اثر، اختلافاتی وجود دارد؛ ماسینیون، به افراد مختلفی چون جابر بن حیان کوفی، ذوالنون مصری، ابن ابی العوجاء و فضیل بن عیاض مکی اشاره داشته و برای هر کدام دلایلی را اقامه کرده‌است. ابن تیمیه، در انتساب کتب مختلف به جعفر صادق را با وجود نگارششان پس از عصر صادق، به دید تردید نگریسته است. به گفته دانشنامه اسلام، در مجموع برای صحت انتساب این اثر به جعفر صادق، دلایل مناسبی وجود ندارد.

وضعیت نشر

این اثر پس از معرفی توسط ماسینیون، به تصحیح پل نویا در ۱۹۶۸ میلادی در بیروت چاپ گردید. بعدها در سال ۱۹۷۹، همین اثر مجدد مورد تحقیق علی زیعور قرار گرفت و با نام التفسیر الصوفی للقرآن عند الصادق به چاپ رسید.