بحر رجز

بحرِ رَجَز در اصطلاح عروضی، به بحر شعری گفته می‌شود که ارکان آن از تکرار «مُستَفعِلُن» (- - U -) یا زحافات آن تشکیل شده و از بحور متّفق‌الارکان است. رَجَز به معنی اضطراب و سرعت است و تداعی جنگ آوری و حماسه است. رجز (ارجوزه) همچنین شعری است که هنگام جنگ برای مفاخره خوانند. (مستفعلن – دو سبب خفیف و وتد مقرون «°|°|°°|/– – ᴗ –»)

مشهورترین وزن آن:

مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن (– – ل – |– – ل – |– ل – – |– – ل –): بحر رجز مثمن سالم

ای ساربان آهسته ران کارام جانم می‌رود / وان دل که با خود داشتم با دلستانم می‌رود (سعدی)

زحافات

زحافات (تغییرات) مشهور بحر رجز «مستفعلن»: (خَبن- کَفّ – طیّ – قطع – تخلیع – رفع – حذذ - ترفیل):^{[توضیح ۱]}

مستفعلُ: مکفوف
مفتعلن: مطوی
مفاعلن: مخبون
مفعولن: مقطوع
فعولن: مخلّع
فاعلن: مرفوع
فع لن: اَحَذّ
فَعِلتن: مخبول
مفاعلاتن: مخبون مرفّل
مفتعلاتن: مطوی مرفّل
مستفعلاتن: مرفّل

اوزان

اوزان پرکاربرد بحر رجز:

مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن: بحر رجز مثمن سالم*
مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن: بحر رجز مثمن مطوی مخبون*
مفاعلن مفتعلن مفاعلن مفتعلن: بحر رجز مثمن مخبون مطوی*
مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن: بحر رجز مثمن مطوی*
مفاعلن مفاعلن مفاعلن مفاعلن: بحر رجز مثمن مخبون*

مجموعهٔ اوزان بحر رجز (به ترتیب افاعیل):

مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن (رجز مثمن سالم)*
مستفعلن مستفعلن مستفعلن (رجز مسدس سالم)
مستفعلن مستفعلن مفعولن (رجز مسدس مقطوع)
مستفعلن مستفعلن فع لن (رجز مسدس احذّ)
مستفعلن مستفعلن مستفعلاتن (رجز مسدس مرفل [الآخر])
مستفعلن مستفعلن فاعلن (رجز مسدس مرفوع)
مستفعلن مستفعلن (رجز مربع سالم)
مستفعلن فاعلن مستفعلن فاعلن (رجز مثمن مرفوع)
مستفعلن فعولن مستفعلن فعولن (رجز مثمن مخلّع) (=مضارع اخرب)
مستفعلن مستفعلاتن مستفعلن مستفعلاتن (رجز مثمن مرفل [الزوج])
مستفعلاتن مستفعلاتن (رجز مربع مرفّل) (=متقارب)^{[توضیح ۲]}
مستفعلاتن مفاعلاتن (رجز مربع مخبون مرفّل)^{[توضیح ۳]}
مستفعلُ مفعولن مستفعلُ مفعولن (رجز مثمن مکفوف مقطوع) (=هزج اخرب)
مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ فع لن (رجز مثمن مکفوف احذّ)
مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ فع (رجز مثمن مکفوف [ابتر]) (=هزج اخرب)^{[توضیح ۴]}
مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن (رجز مثمن مطوی)*
مفتعلن مفتعلن مفتعلن (رجز مسدس مطوی)
مفتعلن مفتعلن مفتعلاتن (رجز مسدس مطوی مرفّل [الآخر])
مفتعلن مفتعلاتن مفتعلن مفتعلاتن (رجز مثمن مطوی مرفّل [الزوج])
مفتعلن مفتعلاتن مفتعلن فع لن (رجز مثمن مطوی مرفّل [الزوج] احذ)
مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن (رجز مثمن مطوی مخبون)*
مفتعلن مفعولن مفتعلن مفعولن (رجز مثمن مطوی مقطوع)
مفتعلن فعولن مفتعلن فعولن (رجز مثمن مطوی مخلّع)
مفتعلاتن مفتعلن مفتعلاتن مفتعلن (رجز مثمن مطوی مرفّل آلفرد)^{[توضیح ۵]}
مفتعلاتن مفتعلاتن مفتعلاتن مفتعلاتن (رجز مثمن مطوی مرفّل)
مفتعلاتن مفتعلاتن (رجز مربع مطوی مرفّل)(=متقارب)^{[توضیح ۶]}
مفتعلاتن مفاعلاتن (رجز مربع مطوی و مخبون مرفّل)
مفاعلن مفتعلن مفاعلن مفتعلن (رجز مثمن مخبون مطوی)*
مفاعلن مفتعلن مفاعلن مفعولن (رجز مثمن مخبون مطوی)
مفاعلن مفاعلن مفاعلن مفاعلن (رجز مثمن مخبون)*
مفاعلن مفاعلن مفاعلن (رجز مسدس مخبون)
مفاعلن مفاعلن فعولن (رجز مسدس مخبون مخلّع)
مفاعلن مفاعلن مفاعلن مفتعلن (رجز مثمن مخبون مطوی الآخر)
مفاعلن مفاعلن فاعلن (رجز مسدس مخبون مرفوع)
مفاعلن مفعولن مفاعلن مفعولن (رجز مثمن مخبون مقطوع)
مفاعلاتن مفاعلاتن مفاعلاتن مفاعلاتن (رجز مثمن مخبون مرفّل)
مفاعلاتن مفاعلاتن فعولن (رجز مربع مخبون مرفّل مخلّع)
مفاعلاتن مفاعلاتن (رجز مربع مخبون مرفّل) (=متقارب)^{[توضیح ۷]}
فع+مفاعللاتن مفاعلاتن (رجز مثمن مخبون مرفّل)^{[توضیح ۸]}

پانویس

* اوزان پرکاربرد

↑ بعلاوه در عروض سنتی برای بحر رجز زحافات: مُذال (مستفعلان: مُذال - مفاعلان: مخبون مذال - مفتعلان: مطوی مذال - فَعِلتان: مخبول مذال) درنظر گرفته شده‌است که بجهت عروض علمی در وزن شعر هیچگونه نقش و کاربرد مؤثری ندارد.
↑ بحر متقارب: فع لن فعولن – وزن دوری نیز است.
↑ رکن آخر مخبون است.
↑ از بحر هزج اخرب و وزن اصلی رباعی است. در عروض سنتی این وزن در بحر رجز گنجانده نشده، چرا که در بحر رجز زحاف تک هجایی (مانند ابتر) درنظر گرفته نشده‌است.
↑ وزن دوری است.
↑ بحر متقارب: فاعل فع لن - وزن دوی نیز است.
↑ بحر متقارب: فعولُ فع لن - وزن دوری نیز است.
↑ در عروض سنتی دارای خزم (یک هجای بلند در آغاز وزن). در عروض علمی به‌طور منتظم بر وزن: «فاعلاتُ مستفعلاتُ فع لن» می‌تواند باشد.

منابع

عروض و قافیه؛ نگاهی تازه به اوزان و ضراب‌آهنگ شعر فارسی، مؤلف: حسن مددی، تهران: تیرگان، پ نخست: ۱۳۸۵.
عروض فارسی؛ شیوه‌ای نو برای آموزش عروض و قافیه، مؤلف: عباس ماهیار، مشاور مجموعه: حسن انوری، تهران: نشر قطره، چاپ پنجم: ۱۳۷۹.

[1] بعلاوه در عروض سنتی برای بحر رجز زحافات: مُذال (مستفعلان: مُذال - مفاعلان: مخبون مذال - مفتعلان: مطوی مذال - فَعِلتان: مخبول مذال) درنظر گرفته شده‌است که بجهت عروض علمی در وزن شعر هیچگونه نقش و کاربرد مؤثری ندارد.

[2] بحر متقارب: فع لن فعولن – وزن دوری نیز است.

[3] رکن آخر مخبون است.

[4] از بحر هزج اخرب و وزن اصلی رباعی است. در عروض سنتی این وزن در بحر رجز گنجانده نشده، چرا که در بحر رجز زحاف تک هجایی (مانند ابتر) درنظر گرفته نشده‌است.

[5] وزن دوری است.

[6] بحر متقارب: فاعل فع لن - وزن دوی نیز است.

[7] بحر متقارب: فعولُ فع لن - وزن دوری نیز است.

[8] در عروض سنتی دارای خزم (یک هجای بلند در آغاز وزن). در عروض علمی به‌طور منتظم بر وزن: «فاعلاتُ مستفعلاتُ فع لن» می‌تواند باشد.

[توضیح ۱]

[توضیح ۲]

[توضیح ۳]

[توضیح ۴]

[توضیح ۵]

[توضیح ۶]

[توضیح ۷]

[توضیح ۸]