بحر رمل

بحرِ رَمَل در اصطلاح عروضی، به بحر شعری گفته می‌شود که ارکان آن از تکرار «فاعِلاتُن» (- U - -) یا زحافات آن تشکیل شده و از بحور متّفق‌الارکان است. رَمَل به معنی حصیر بافتن است. این بحر با وتدی بین دو سبب، گویی ارکان آن درهم بافته‌است. (فاعلاتن - سبب خفیف و وتد مقرون و سبب خفیف «°|°°|°|/– ᴗ – –»)

مشهورترین وزن آن:

فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن (– ل – – |– ل – – |– ل – – |– ل – –): بحر رمل مثمن سالم

روزگار است این که گه عزّت دهد گه خوار دارد / چرخ بازیگر از این بازیچه‌ها بسیار دارد (قائم مقام فراهانی)

زحافات

زحافات (تغییرات) مشهور بحر رمل: (خَبن- کَفّ - شَکل - حَذف – جَحف - صَلم – رَبع - توسیع):

1. فعلاتن: مخبون
2. فاعلاتُ: مکفوف
3. فَعَلاتُ: مشکول
4. فاعلن: محذوف
5. فَعَلن: مخبون محذوف
6. فع لن: اصلم
7. مفعولن: مشعّث
8. فَعَل: مربوع
9. فَع: مجحوف

اوزان

اوزان پرکاربرد بحر رمل:

• فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن: بحر رمل مثمن سالم*
• فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن: بحر رمل مثمن محذوف* (سومین وزن پرکاربرد شعر فارسی)
• فَعِلاتُ فاعلاتن فَعِلاتُ فاعلن: بحر رمل مثمن مشکول*
• فَعَلاتن فَعَلاتن فَعَلاتن فَعَلاتن: بحر رمل مثمن مخبون*
• فَعَلاتن فَعَلاتن فَعَلاتن فَعَلن: بحر رمل مثمن مخبون محذوف* (چهارمین وزن پرکاربرد شعر فارسی)
• فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن: بحر رمل مسدس سالم*
• فاعلاتن فاعلاتن فاعلن: بحر رمل مسدس محذوف* (از اوزان مشترک با مثنوی)
• فَعَلاتن فَعَلاتن فَعَلن: بحر رمل مسدس مخبون محذوف*

مجموعهٔ اوزان بحر رمل (به ترتیب افاعیل):

• فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن (رمل مثمن سالم)*
• فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن (رمل مثمن سالم)*
• فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (رمل مثمن محذوف)*
• فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن (رمل مسدس سالم)*
• فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فع (رمل مثمن مجحوف)
• فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (رمل مسدس محذوف)*
• فاعلاتُ فاعلاتن فاعلاتُ فاعلاتن (رمل مثمن مکفوف)
• فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلن (رمل مثمن مکفوف محذوف)
• فَعَلاتن فَعَلاتن فَعَلاتن فَعَلاتن (رمل مثمن مخبون)*
• فَعَلاتن فَعَلاتن فَعَلاتن فَعَلن (رمل مثمن مخبون محذوف)*
• فَعَلاتن فَعَلاتن فَعَلاتن فَع (رمل مثمن مخبون مجحوف)
• فَعَلاتن فَعَلاتن فَعَلاتن (رمل مسدس مخبون)
• فَعَلاتن فَعَلاتن فَعَلن (رمل مسدس مخبون محذوف)*
• فَعَلاتن فَعَلاتن فَعَل (رمل مسدس مخبون مربوع)
• فَعِلاتُ فاعلاتن فَعِلاتُ فاعلن (رمل مثمن مشکول)*
• فَعِلاتُ فاعلاتن فَعِلاتُ فَع لُن (رمل مثمن مشکول اصلم)
• فَعِلاتُ فع لن فَعِلاتُ فَع لُن (رمل مثمن مشکول اصلم در حشو و عروض و ضرب)
• فَعَلییاتن فَعَلییاتن فَعَلییاتن فَعَلییاتن (رمل مثمن مخبون موسّع)

کاربردهای خاص

مثنوی مولوی و اشعار متأثر از آن در وزن زیر از بحر رمل قرار دارد:

• فاعلاتن فاعلاتن فاعلن: بحر رمل مسدس محذوف*

بشنو از نی چون حکایت می‌کند / از جدایی‌ها شکایت می‌کند (مولوی)

پانویس

‌* اوزان پرکاربرد

منابع

• عروض و قافیه؛ نگاهی تازه به اوزان و ضراب‌آهنگ شعر فارسی، مؤلف: حسن مددی، تهران: تیرگان، پ نخست: ۱۳۸۵.
• عروض فارسی؛ شیوه‌ای نو برای آموزش عروض و قافیه، مؤلف: عباس ماهیار، مشاور مجموعه: حسن انوری، تهران: نشر قطره، چاپ پنجم: ۱۳۷۹.