وسمق (درگزین)

وسمق

اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	همدان
شهرستان	درگزین
بخش	شاهنجرین
دهستان	درگزین شرقی
نام محلی	وسمه
وسمق ۳۵٫۳۱۲۵۳۷۶°شمالی ۴۹٫۱۷۷۸۴۰۶°شرقی / 35.3125376; 49.1778406
مردم
جمعیت	۱۱۰۱ نفر (سرشماری ۹۵)
کد آماری	۲۰۹۴۰۲

وسمق، روستایی در بخش شاهنجرین در استان همدان ایران قرار دارد.

وسمق روستایی در بخش شاهنجرین استان همدان است با جمعیتی حدود ۱۵۰۰ نفر که در ارتفاع ۱۸۰۰متری از سطح دریا در دامنه کوه سه برادر معروف به کوه شاهنجرین قرار دارد. این روستا در شمال شرق شهرستان درگزین واقع شده و یکی از مناطق تاریخی شهرستان می باشد. از دو محله)بخش(خانا باشو و یوخارومحله)قاراچای( تشکیل شده و مردم این روستا به زبان شیرین تُرکی صحبت می کنند.

مکانهای تاریخی

مجموعه باستانی تپه وسمق

این روستا تاریخی بیش از ۲۸۰۰ سال دارد. یکی از مکانهای تاریخی وسمق، تپه باستانی قلعه گبر(گوورقالا) بوده که سال 1382 با عنوان تپه وسمق در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این اثر که مجموعه ای از چند تپه می باشد مربوط به دوران تاریخی(پیش از اسلام) و دوران اسلامی است. آثار تاریخی موجود در کوه سه برادر، کوه شاهنجرین، نیز از جمله آثار بجای مانده از دوره های مختلف تاریخی است. علایمی مبنی بر وجود معادن باستانی سنگ و سنگ زینتی در وسمق وجود دارد که می توان به صنعت حجاری و تراش سنگ زینتی و سنگ های ساختمانی در هزاره قبل پی برد. طبق شواهد به احتمال قوی روستای وسمق در طی دوره های مختلف به علل متفاوتی دچار سه یا چهار بار جابجایی شده و روستای وسمق کنونی به دوره دوم اسلامی متعلق است و آخرین اثر بجا مانده از اواخر دوره سوم اسلامی نیز قلعه وسمق است که در داخل این روستا واقع شده و تقریبا ویران شده است.

در مورد وجه تسمیه وسمق (وسمه)نیز نمی توان به سادگی نظر داد اما چیزی که قطعی است قدمت زیاد این نام است و می توان این کلمه و واژه را به گبریان که ساکنان اصلی این مکان قبل از اسلام بوده اند نسبت

داد که از اثار به جای مانده از این قوم می توان به تپه باستانی وسمق و دستکند های معروفشان اشاره کرد. معماران گبر از برترین مهندسان و معماران زیرزمینی بوده اند.

شهرزیرزمینی وسمق

دستکند وسمق نیز یکی از آثار تاریخی کم نظیر استان همدان می باشد که در این روستا قرار دارد. این شهر زیرزمینی دارای سه طبقه بوده که طی دوره های مختلف تاریخی مورد استفاده قرار می گرفته و حدود 25 هکتار از مساحت روستا را به نوعی از زیرزمین تحت پوشش خود قرار داده است. اصولا این دست کند در کنار قنات تاریخی خانا حفاری شده تا ساکنین دستکند همواره با آب دسترسی داشته باشند. قنات تاریخی خانا یکی از قدیمی ترین قنات های منطقه بوده که توسط معماران زیرزمینی وسمق هزاران سال قبل تاسیس شده که تمامی راهروهای دستکند وسمق به جهت برداشت آب به کانال خانا متصل بوده و این کانال یکی از گریزگاههای شهرزیرزمینی بوده است. وجود درب های سنگی و معماری خاص پدافندی برای مقابله با دشمن در زیرزمین از شاخصه های این دستکند می باشد که معماری آن در برخی مکانها مشابه معماری شهرزیرزمینی سامن ملایر است و آثار موجود در دستکند وسمق می تواند به قدمت آنرا از دوره پیش از تاریخ اشکانیان روایت کند. این دستکند تحت حفاظت و مطالعه اداره میراث فرهنگی استان همدان قرار دارد.

حمام وسمق یا به عبارت دیگر گرمابه وسمق،

بنایی تاریخی با کاربری حمام سنتی بوده که طی چندین سال گذشته کاربری خود را از دست داده است. تاریخچه ساخت این بنای زیبا به دوره پهلوی مربوط است. مواردی که باعث تمایز این اثر از سایر آثار دوره پهلوی می­شود استفاده معمار از سبک معماری قاجار است. پیش از آن تاریخ وسمق دارای یک حمام خزینه باستانی بوده اما به دلیل بروز بیماری­های فراگیر، مرحوم مهدی واعظ شوشتری، عبداله خان ذوالفقاری و اهالی تصمیم به احداث حمام جدید گرفتند.

مورد عجیب که کمتر در بناهای آن دوره در نظر گرفته شده این است که معمار به طور عالمانه بنای حمام را مطابق با اصول طب سنتی ایرانی طراحی و ساخته است. حمام دارای چندین طاق سنگی به ضخامت نیم متر بوده که هر طاق به چهار ستون سنگی که داخل دیوارها مخفی هستند متصل است. ضخامت دیواره حمام در برخی نقاط حتی به دو متر می­رسد. مساحت کل حمام تقریبا 313 متر مربع است.

محل ورود حمام جهت جلوگیری از خروج و اتلاف حرارت دارای ارتفاع کم و در حدود 180 سانتی متر بوده اما پس از عبور از دالان ورودی، محل رختکن قرار دارد که دارای معماری زیبای طاق، حوض سه طبقه و سکوها است. طاق رختکن از نظر آگوستیکی به گونه ای دقیق کار شده است که با قرار گرفتن در وسط حوض آب و صحبت کردن، صدای انسان دچار تشدید می گردد و حسی روحانی به انسان دست می­دهد.

حوض آب رختکن نیز دارای سه طبقه بوده که طبقات به صورت لوزی در داخل هم قرار گرفته اند و به نظر بیشتر برای پاشویه آب سرد هنگام خروج از حمام مورد استفاده قرار می گرفته است. طبقه اول حوض دارای ابعاد تقریبی طول چهار و عرض سه متر بوده و طبقات دو و سه کوچکتر از طبقه یک هستند.

دالان ورودی از رختکن به داخل حمام نیز دارای ارتفاع کمتر از 170 سانتی متر بوده تا گرمای هوای داخل حمام اتلاف نشود. داخل فضای حمام نیز دارای دو طاق است. جالب است که محیط رختکن و سالن شستشو بدون استفاده از وسایل گرمایشی همیشه گرم بوده زیرا اول آنکه آتشخانه حمام در زیر ساختمان آن بود و از طرفی دیوارهای حمام به اندازه­ای ضخیم بوده که اتلاف حرارت ناچیز است.

مصالح استفاده شده در معماری حمام وسمق تمام سنگی و آهکی بوده و حتی طاق­ها نیز به وسیله سنگ و آهک کارشده است اما در حوالی سال 1359 به درخواست اهالی، قسمت­هایی از حمام با آجر توسط جهاد سازندگی مرمت شد و قسمت آتش خانه آن که در زیر حمام قرار دارد ترمیم شده و از آجر در مرمت آن استفاده شد. در بازدید مسئولان میراث فرهنگی استان همدان، بر ثبت و مرمت اثر مذکور تاکید شده است.

حمام  وسمق  و داستان کاشی منسوب به شاه عباس صفوی بر سر در حمام وسمق

چندی پیش متاسفانه سنگ نوشته سر در حمام سنتی وسمق به سرقت رفت که البته قیمت چندانی نداشته و فقط جنبه مجموعه‌ای داشته است. اما داستان کاشی مصور به تماثیل شاه عباس کبیر که به نقل از بزرگان تصویر نیم تنه بالای شاه عباس به صورت برجسته و رنگ آمیزی شده بود به این صورت است:

به نقل از یکی از بزرگان روستا که ایشان نیز از یکی از بزرگان خود که از دنیا رفته اند شنیده‌اند که یکی از اهالی در وسمق در منزل خود در حال تعمیرات بوده و پس از مقداری حفاری زمین متوجه وجود شیئی می‌شود که پس از تمیز کردن با یک کاشی زیبا روبه‌رو می‌شود که تصویر زیبای نیم تنه بالای یک سلطان توسط اساتید گذشته به صورت برجسته ایجاد و رنگ آمیزی شده بود و در زیر تصویر نیز نوشته ای وجود داشته که به  نظر نام "شاه عباس صفوی" روی آن نگاشته شده بود.

پس از مدتها که گرمابه جدید وسمق به تلاش اهالی و  عبداله خان تاسیس می‌شود؛ این شخص کاشی را برای نصب در سردر حمام  هدیه می کند تا به یادگار بماند و این کاشی مصور شاه عباس صفوی همراه سنگ نوشته بر سردر حمام عمومی وسمق نصب می‌شوند؛ اما بعد از  مدت ها متاسفانه شبی آن کاشی ارزشمند به سرقت می رود تا اکنون حسرت دیدن آن اثر زیبا را داشته باشیم که مطمئنا توسط هنرمندان دوره صفویه خلق شده بود و ابعاد آن حدودا 40 در 30 سانتی متر بوده است.

از منظر فلسفی نیز حمام و غسال خانه وسمق در فاصله نزدیک هم قرار داشته به طوری که مصداق ضرب المثل " خیر و شر با هم برادرند( غم و غصه با هم برادرند)" بوده است. به این ترتیب در مقابل حمام مراسم عروسی و خروج داماد از حمام انجام می­شده و اهالی با رقص محلی و نوای ساز و دهل در این مکان به شادی می­پرداختند از طرفی چه بسیار میت­ها که در مقابل حمام غسل داده شده و با شیون و غم همراه بوده و چه بسیار انسان­هایی که در آن حمام لباس دامادی بر تن کرده و در مقابل حمام شادی و پای کوبی نموده و چند سال بعد در همان مکان برای وی نماز میت خوانده شد

پتانسیل­های گردشگری

وجود مجموعه شهرزیرزمینی وسمق، کوه سه برادر، منطقه شکار ممنوع کرفس، سد شنجور و باغات سرسبز می­تواند همه ساله تعداد زیادی گردشگر وارد منطقه نماید لذا وجود معماری­های به سبک سنتی از جمله حمام سنتی می­تواند مورد بازدید گردشگران قرار گیرد. همچنین با کمی تغییر در فضای داخلی این حمام، می توان از آن به عنوان موزه مردم شناسی همراه با بازارچه صنایع دستی استفاده کرد.

کاربری دیگری که برای این اثر زیبا پیشنهاد شده است مرمت حمام با کمک سرمایه گذار و  استفاده از حمام جهت حمام درمانی و حمام سنتی است زیرا معماری حمام وسمق مطابق با اصول طب سنتی بوده و با کمی تغییر در فضای داخلی می توان به عنوان مرکز حمام درمانی در غرب کشور به همراه موزه مردم شناسی استفاده کرد.

همچنین آثار باستانی موجود در کوه سه برادر از جمله معادن باستانی سنگ و همچنین شهرزیرزمینی وسمق و وجود تپه های باستانی وسمق نیز این پتانسیل گردشگری را بهبود می دهد. تنها بازسازی و مرمت و افتتاح بخش کوچکی از شهرزیزمینی وسمق می تواند صنعت گردشگری شهرستان درگزین و شمال استان را متحول کند که نیازمند مساعدت مسئولین می باشد.

طبیعت وسمق

وسمق روستایی است که در دامنه کوه سه برادر واقع شده و همواره دارای طبیعت چشم نواز است. طبیعت زیبای این کوه همواره کوهنوردان را از سراسر شهرستان به سمت خود جلب می کند بخصوص در فصل بهار که با رویش گیاهان دارویی، زیبایی های آن دوچندان می شود. همچنین وسمق در نزدیکی کوه گچکان)برادر ۲ ( قرار دارد این کوه نیز همچون کوه شاهنجرین دارای ارتفاع ۲۲۰۰ متری بوده و دارای طبیعت زیبایی بوده و میزبان کوهنوردان و ورزشکاران است. باغها و مزارع وسمق نیز جزو مکانهای زیبا و طبیعت آن بشمار می روند. عمده درختان این باغها درخت زردآلو و سیب و گردو ، باغهای انگور و سایر درختان غیر مثمر بوده که زیبایی خاصی را به این روستا بخشیده اند. در گذشته تالابی داخل روستا قرار داشت که به دلیل کم آبی خشک شد. همچنین کانال قنات تاریخی خانا در داخل این روستا قرار دارد و زنان روستا همچون گذشته از آب این قنان برای استفاده خانگی بهره می برند.

صنایع دستی و غذایی

نمی توان از هنرهای سنتی و دستی این روستا بی تفاوت گذشت، قالی های بافته شده به دست بانوان وسمقی زیبایی خاصی را به منازلشان داده است. در گذشته حدود ۵۰ سال پیش شال بافی و نمد مالی در این روستا رایج بوده و آخرین نمد مال نیز مرحوم محمد علی خداکرمی بوده است که سالیان قبل دار فانی را وداع گفتند. نقل گفتن در این روستا همچنان بین مردم رواج دارد و باید یادی کنیم از گذشتگان که این هنر را سینه به سینه به این مرحله رسانده اند. البته مردم روستای وسمق نسبت به روستا های مجاور نسبت به سنت های خود کوشا بوده و سعی بر حفظ آنها را داشته اند. از فراورده های غذایی روستا هم میتوان به محصولات باغی و شیره انگور، باسلوق، کشمش و مویز، خشکبار، رب گوجه فرنگی، کره و روغن حیوانی و محصولات لبنی… اشاره کرد. همچنین در وسمق چند نانوایی وجود

دارد که به پخت نان محلی اگیردک) نان روغنی( مشغول می باشند. مردم این روستا به زبان ترکی صحبت می کنند و به کودکان خود ترکی یاد می آموزند و کودکان وسمق هنوز گرم بازی های قدیمی مانند چیلیک و تئشله هستند و همچون گذشته از پرورش حیوانات اهلی استقبال می کنند.

اقتصاد و اشتغال

شاهنجرین قطب صنعت سیمان هگمتانه

تاسیس کارخانه سیمان هگمتان در شاهنجرین که یکی از بزرگترین تولید کنندگان سیمان کشور است باعث شده تا تعدای از روستائیان به طور مستقیم و غیر مستقیم در این کارخانه مشغول به کار شوند اما با توجه به اینکه اکثر اهالی روستا کشاورز و دامدار هستند همواره کودکان این روستا نیز علاقه زیادی به شغل پدرانشان دارند و با توجه به نیاز گله های دام حتی در پرورش سگ های شکاری برای گله و سگ ها نگهبان مهارت دارند. در برخی از منازل قدیمی این روستا نیز هنوز همچون گذشته های خوب حیواناتی چون گربه جای خود را از دست نداده اند و به راحتی در خانه رفت و امد می کنند که نشان از استفاده گذشتگان از این حیوانات در کنترل جمعیت حیوانات مضر چون موش دارد. زمین های کشاورزی وسمق نیز آبی و دیم هستند و از سه موتور آب تغذیه می شوند.این زمین ها بین کشاورزان به عنوان “صیقیر” تقسیم شده است یا به عبارتی سهم هر کشاورز را یک صیقیر می گویند)صیقیر در ترکی به معنای گاو می باشد(. اکثریت مردم از این زمین ها امرار معاش می کنند اما تعداد کمی از اهالی نیز در کارخانه سیمان هگمتان که در شاهنجرین مستقر است شاغلند. بسیاری از جوانان این روستا نیز به شغل خیاطی مشغولند و تنه دوز هستند و در تهران و یا وسمق تولیدی دارند که اوضاع خوبی ندارند زیرا بازار پوشاک نیز دچار تغییر و تحول شده و مورد هجوم قاچاق پوشاک است. خانم ها نیز در این روستا به قالی بافی و خیاطی مشغولند و سهمی از اقتصاد خانواده را بردوش خود دارند.

آداب

این روستا دارای دو مسجد به نام های قمر بنی هاشم)ع( و امام زمان)ع( است و مراسمات عزاداری و مناسبتی و جلسات کشاورزان و جلسات بازدید مسئولان در آنها برگزار می شود. مسجد قمر بنی هاشم کنار خانا چایوقرا گرفته و مسجد صاحب الزمان نیز در کنار جاده اصلی واقع است که کمی پایینتر از ان تالاب ابی بود که چند سال پیش خشک شد و دیگر ابی ندارد. آب نوشیدنی وسمق قبلا از چشمه های آق بولاغ، زُلف آباد و خاناچایو و چاه های شخصی در منازل فراهم بود ولی اکنون دارای لوله کشی آب است. از طوایف روستا هم می توان به طایفه سادات عقیلی، طایفه حکانی، افشاری، بختیاری و صادقی اشاره کرد. مردم وسمق همچون سایر روستا ها در ماه محرم پرچم عزا به پا می کنند. یکی از رسوم وسمقی ها برپایی تعذیه خیمه سوزان در عصر عاشورا می باشد. همچنین یکی از سنت های مردم این روستا پختن آش کوهی در محلی به نام داغ ایمامو)امامزاده کوه( است که به رسم گذشتگان افرادی که نذری دارند با دعوت از مردم و پختن آش در کوه به پذیرایی میهمانان می پردازند.

با توجه به اینکه اکثر اهالی روستا کشاورز و دامدار هستند همواره کودکان این روستا نیز علاقه زیادی به شغل پدرانشان دارند و با توجه به نیاز گله های دام حتی در پرورش سگ های شکاری برای گله و سگ ها نگهبان مهارت دارند. در برخی از منازل قدیمی این روستا نیز هنوز همچون گذشته های خوب حیواناتی چون گربه جای خود را از دست نداده اند و به راحتی در خانه رفت و امد می کنند که نشان از استفاده گذشتگان از این حیوانات در کنترل جمعیت حیوانات مضر چون موش دارد.

در وسمق مدرسه ای ابتدایی نیز وجود دارد که به نام شهید احمد رضایی فاخر است و در خیابان وحدت واقع شده است. در قدیم الایام نیز کودکان این روستا از مکتب خانه استفاده میکرده اند که از اساتید آن می توان از مرحوم میرزا حیدر شعبانی و میرزا ابوالقاسم بختیاری یاد کرد)روحشان شاد(.

بزرگان و مشاهیر

از مشاهیر وسمق می توان از عالم فقیه و مجتهد عالی قدر مرحوم آیت اله حاج میرزا ابوالقاسم ربانی شاهنجرانی فرزند مرحوم آیت اله حاج ملاطاهر شاهنجرانی نام برد. حاج میرزا ابوالقاسم ربانی شاهنجرانی بن حاج ملاطاهر عالم فقیه، مجتهد جامع معقول و منقول از افاضل علما و از مشاهیر

مجتهدین همدان است که مراتب علمی او را از باب فضل و کمال اعتراف داشتند و بر بسیاری از علما شهر از نظر تحقیق و فقاهت تقدم داشت و از مدرسین سطوح عالیه و خارج بود. در مدرسه آخوند و هم در منزل خود برای علما و فضلا تدریس می کرد و چون تحقیقات و دقت نظر زیادی داشت درسش برای همه مطلوب نبود و بیشتر افراد خوش فهم و دقیق از محضرش استفاده می کردند و در مسجد جامع همدان امامت می کرد. او در سال 1309 هجری قمری در قریه وسمق بالاتر از قراء درجزین متولد شد و در سایه پدرش که از علما معروف و ادیب بود قسمتی از علوم ابتدایی فارسی و عربی و صرف و نحو را بیاموخت. سپس به همدان منتقل شد و مدت شش سال در همدان از علما شهر استفاده علمی نمود تا سطوح عالیه را فرا گرفت بعد از آن به تهران رفت حدود چهار سال از علنای اعلام آن شهر کسب دانش نمود. در مدرسه خان مروی از حاج شیخ مسیح طالقانی و سید محمد تنکابنی به استفاده فقه و اصول پرداخت. معقول و فلسفه را از آقا میرزا حسن کرمانشاهی و عارف آخوند هیدجی زنجانی آموخت. بعد از طی این مراحل به همدان برگشت تا سال 1338 هجری قمری در همدان در مدرسه بزرگ معروف به مدرسه زنگنه برای طلاب تدریس می کرد و خود را برای عزیمت به نجف اشرف آماده می کرد. در این سال به زیارت اعتاب مقدسه نائل و اقامت در نجف اشرف را برگزید و به استفاده از بزرگان، علما و مجتهدین پرداخت. در فقه و اصول از آیت اله حاج میرزا حسینی نائینی و علامه و مجتهد اصولی حاج آقا ضیاء عراقی سالها بهره وافی و کافی برد و مدتی هم از فقیه ربانی آقا سید ابوالحسن اصفهانی استفاده علمی کرد و به مراتب عالیه و مدارج کامله علم و دانش نائل شد و به اخذ اجازه اجتهاد از مراجع بزرگ موفق گردید و استادش آقا میرزا حسن نائینی و آقا ضیاء عراقی و حاج محمد حسین اصفهانی و سید ابوالحسن اصفهانی مراتب علمی و اجتهاد او را تصدیق و اجازه مفصلی نوشته اند و نیز میرزا سید ابراهیم اصطهباناتی و شیخ محمد کاظم شیرازی و آقا میرزا علی آقای ایروانی از کسانی است که اجازاتی به مترجم له داده اند. احب ترجمه بعد از نیل به مراتب عالیه اجتهاد به ایران برگشت و در موطن اصلی خود وسمق سکونت و مدرسه را در آنجا بساخت و مدتی به تربیت و تعلیم طلاب علوم دینی و تدریس پرداخت. ولی پیش آمد و حوادث اجتماعی سبب شد وضع مدرسه بهم خورد و طلاب پراکنده شدند. مرحوم ربانی به همدان منتقل در محله ذوالریاستین ساکن و در مسجد همان محله اقامه جماعت کرد و به تدریس فقه و اصول مشغول شد. عده ای از فضلا و طلاب از محضر او استفاده می کردند و گاهی هم تدریس خود را در مدرسه آخوند قرار می دادند. ولی پس از آزاد شدن مدرسه بزرگ زنگنه از دست فرهنگیان بعد از شهریور 1320مدرسه را در اختیار صاحب ترجمه قرار گرفت و در آنجا تدریس می ک رد و ریاست مدرسه زنگنه را هم عهده دار بود. با این وضع می توانم بگویم قدر ایشان در همدان مجهول ماند و این فقیه محقق چنان که باید شناخته نشد.

وفات مترجم له:

صاحب ترجمه در اواخر عمر به علت کهولت سن و کسالت به تهران منتقل شد و نزد فرزندان دانشمندش تحت معالجه قرار گرفت و پس از مدتی در سال 1357 شمسی دارفانی را وداع گفت و در قم بخاک سپرده شد.

آثار علمی: صاحب ترجمه، مرحوم ربانی نوشته های فراوانی از درس اساتید داشت. از جمله دوره کامل اصول تقریرات درحس حاج آقا ضیاء عراقی کتاب قضا در فقه، رساله در خلل صلوه مسافر، رساله در صلوه مسافر، رساله در قواظه) ظاهرا در قواظع سفر باشد.(، رساله در خیارات، رساله در شروط و احکام آن که همه مخلوط است و هیچ کدام در جایی به چاپ نرسیده است.) منبع: کتاب تاریخ مفصل همدان ج دوم(.

شهید احمد رضایی فاخر

این شهید بزرگوار یگانه شهید روستای وسمق است که مزار پاکش در آرامستان وسمق قرار دارد و زیارتگاه عاشقان شهداست. ایشان متولد 1348 بوده و در منطقه دهلران در فروردین 1368به درجه رفیع شهادت نائل شد. روحش شاد و یادش گرامی باد.

از سایر مشاهیر وسمق می توان به شاعر و استاد دانشگاه خانم دکتر صدیقه وسمقی که در خانواده ای به اصالت وسمقی زاده شده نام برد. دکتر وسمقی سالیان گذشته عضو اولین دوره شورای شهر تهران بوده و همچنین استاد دانشگاه تهران بود و آثار متعدد ادبی از ایشان بچاپ رسیده است. همچنین فوتبالیست سابق تیم ملی ایران و تیم سپاهان آقای سید هادی عقیلی نیز در خانواده ای با اصالت وسمقی به دنیا آمده است. ایشان نامزد دریافت جایزه بهترین بازیکن آسیا در چند دوره بود.

جمعیت

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵، جمعیت این روستا برابر با ۱٬۱۰۱ نفر (۳۳۷ خانوار) بوده‌است.