مسجد عتیق (تربت جام)

مسجد عتیق
ایوان مسجد عتیق
دین
وابستگی	مسلمانان اهل سنت
استان	استان خراسان رضوی
مکان
مکان	تربت جام, ایران
شهرداری	شهرستان تربت جام
معماری
گونه	مسجد مسجد جامع(جمعه)
گنبد(ها)	2

مسجد عتیق تربت جام یکی از مسجدهای قدیمی تربت جام در استان خراسان رضوی است.نمازگزاران این مسجد مسلمانان اهل سنت اند و این مسجد محل برگزاری نماز جمعه اهل سنت تربت جام نیز است.

این مسجد، مسجد جامعی به سبک شبستانی گنبددار شامل پنج رواق است که رواق‌های محوری آن، عریض‌تر از رواق‌های کناری است. در مرکز بنا، گنبدی بر روی چهار تویزه زده شده بوده که بعداً ویران شده‌است. ابعاد کل بنا ۵۰/۲۵ * ۱۹ متر است. گچ‌بری‌ها، نقش اندازی آجری روی بدنه گچی و نوع کاشی بنبا، از دیدگاه سبک، متعلق به قرن هشتم هجری است و از نظر مطالعه تطبیقی، مشابه آن را می‌توان در بسطام (۶۹۲ هـ.ق.)، سلطانیه (۶۸۴ هـ.ق.) و اشترجان (۶۸۷.هـ.ق.) یاتف. بانی این بنا را رضی الدین احمد متولی جامی نوشته‌اند و تاریخ ساخت آن را ۷۲۰ هـ.ق. دانسته‌اند.

ایوان مسجد با ارتفاعی در حدود ۳۰ متر در برابر گنبد قرار دارد و با قوس هشت قسمتی و سقف نیم گنبدی کاربندی شده‌است و در طرفین ایوان، مسجد کرمانی و مسجد گنبد سفید قرار گرفته‌اند که از داخل ایوان، دو درگاه به آن‌ها راه دارد. دو گلدسته کوتاه شش ضلعی در بالای ایوان جای گرفته که ساخت آن‌ها را به شخصی به نام «شیخ اسماعیل خان مستوفی الممالک» که مستوفی کل کابل و قندهار در زمان نادرشاه بوده‌است، نسبت می‌دهند. در تزیین ایوان، از کاشی کاری و گچ بری استفاده شده‌است. در این ایوان، دو نوع کاشی کاری متعلق به دو دوره مختلف به کار رفته است؛ نخست، کاشی‌های فیروزه‌ای شش گوش منقوش که با نقوش گل و برگ و ستاره ۶ پر به رنگ‌های سیاه، لاجوردی و فیروزه‌ای بر زمینه سفید تزیین شده‌اند و کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ تیره کوچک مثلثی شکل منقوشی که با اسلیمی و به رنگ سیاه منقوش شده‌اند، دو چهار گوشه کاشی‌های شش گوش بزرگ را پر کرده‌اند. نوع دوم، کاشی کاری معرق دوره صفوی (۱۰۲۲ هـ.ق.) است که تمامی نمای ایوان، از اسپر و پیشانی آن گرفته تا زیر قوس را بانقوش هندسی، حیوانی، گیاهی و کتیبه‌های ثلث با رنگ‌های سفید، سیاه، آبی، فیروزه‌ای، لاجوردی، سبز روشن، قهوه‌ای روشن و قهوه‌ای سیر و زرد می‌پوشانده‌اند.

علاوه بر کاشی کاری، از گچ‌بری‌هایی نیز در چند جای ایوان استفاده شده‌است که همه متعلق به یک دوره نیستند. بانی این بنا، «شمس الدین مطهر بن شهاب الدین اسماعیل بن قطب الدین محمد بن شمس الدین مطهر بن احمد بن جامی» بوده‌است که قبل از اتمام آن، در گذشته‌است و کار او توسط پسرش «غیاث الدین بن مطهر» به اتمام رسیده‌است؛ هر چند به نظر می‌رسد نقشه اولیه بنا هیچ گاه کامل نشده‌است. درباره تاریخ بنا می‌توان گفت که بنای ایوان در ۷۲۰هـ.ق. پایان گرفته‌است، و در زمان معزالدین تغییراتی در آن به وجود آمده و کاشی کاری معرق فعلی بنا در سال ۱۰۲۲ هـ.ق.، در دوره شاه عباس صفوی، صورت پذیرفته‌است.

منبع

• روزنه جام
• وفاق