اندازه کتاب

مقایسهٔ بعضی از اندازه‌های کتاب براساس انجمن کتابخانهٔ آمریکا

قطع (برش) کتاب همان اندازهٔ درازا و پهنای کتاب است. به سخن دیگر، برای قطع کتاب بیشتر اندازهٔ درازا در برابر پهنای(عرض) هر برگ سنجیده می‌شود، گاهی نیز اندازهٔ درازا در برابر پهنای(عرض) جلد (پوشینه) یک کتاب است. شماری از اصطلاحات به روال امروزی برای اندازهٔ همگانی (سراسری) کتاب‌ها از سوی مراکز چاپ و کتابخانه‌ها بکار می روند. ریشه پدیدآمدن قطع‌های جداگانه برای کتاب، کارایی آسان‌تر یا فراخور شیوه کاربرد هر کتاب بوده‌است؛ برای نمونه، کتابی که به‌سادگی بتواند همراه هرکس باشد و جای زیادی نگیرد باید برای نمونه در قطع جیبی پوشینه شود. بهره گیری از اندازه‌های گوناگون در بهبود کار ، کارا خواهد بود.

آلدوس مانوتیوس، از باشندگان ونیز، نخستین کسی بود که به نقش و جایگاه قطع کتاب در نرخ کاربرد آن پی برد. اندازهٔ نوآورانه او برای کتاب، هم جابجایی آن را آسان می‌ساخت و هم هزینه‌های چاپ را کاهش می‌داد. قطع بکارگرفتهٔ او «وزیری» بود که جانشین «قطع سلطانی» شد.

امروزه قطع کتاب نشان‌دهندهٔ شمار بارهای تا شدن کاغذ در چاپخانه نیز هست که به ساخت برگه های کتاب می‌ انجامد. برای نمونه، کاغذ دوبرگی با چهار صفحه(رویه) در قطع رحلی، چهاربرگی با هشت رویه در قطع وزیری، و هشت‌برگی با شانزده رویه در قطع رقعی برابر است.

قطع کتاب رایج

اکنون رایج‌ترین قطع برای کتاب، در همه‌جا، وزیری است که ابعاد آن از ۱۳×۲۰ تا ۲۰×۲۶ سانتی‌متر متغیر است. قطع کتاب رقعی با ابعاد ۱۵×۲۲ و قطع جیبی با ابعاد ۵/۱۶×۱۱ سانتیمتر از دیگر قطع‌های رایج محسوب می‌شوند. معمولاً در چاپ کتاب‌های هنری و نفیس از قطع رحلی و برای کتاب‌های کودکان از قطع خشتی استفاده می‌شود. باید توجه داشت ابعاد ذکرشده برای هر قطع، تقریبی است، و در برخی منابع، اندازه‌های متفاوتی ارائه شده‌است.

برخی قطع‌های کتاب

• بازوبندی: ۲×۳ سانتیمتر، بیشتر برای کتاب‌های دعا یا سوره‌ها و آیات قرآنی که در اندازه های بسیار کوچک فراهم می‌شد و با نخ یا چرم به بازو می‌بستند؛
• بغدادی: اندازهٔ درست این قطع روشن نیست، ولی از گفتهٔ رشیدالدین فضل‌الله (۶۴۸؟ -۷۱۸ق)، در وقف‌نامهٔ رَبعِ رشیدی چنین برمی‌آید که اندازه ای بزرگ‌تر از نسخه‌های روال آن روزها داشته‌است؛
• بغلی: این قطع که برابر قطع جیبی بزرگ در روزگار ماست، دارای درازا و پهنای نزدیک ۷×۵ سانتی‌متر بوده‌است؛
• بیاض یا بیاضی: از سوی درازای آن باز و بسته می‌شده و شیرازه‌بندی آن از سوی پهنای برگه ها بوده که درمیان نسخه‌نویسان و کتاب‌سازان به بیاض نام داشته است. قطع بیاضی وابسته است و ویژه به بیاض‌ها که بیشتر کتابهای نیایش، زیارات و جُنگ های ادبی (که به خواستِ کسی فراهم می‌آمده) به سیمای نامبرده صحافی و پوشش می‌شده‌است؛
• جانمازی: با اندازه ۷×۱۲ سانتیمتر که بیشتر برای قرآن و کتاب‌های دعا به‌کار می‌رفته‌است؛
• جیبی: این قطع که در گذشته به قطع «بغلی» آوازه داشته‌است دارای درازا و پهنای نزدیک به ۷×۵ سانتی‌متر است؛
• حمایلی: قطعی بوده‌است به درازا و پهنای ۱۲×۶ سانتیمتر. ریشه نامگذاری این قطع به «حمایلی» این است که نسخه‌هایی را که در قطع یادشده بوده‌است به‌ شیوه حمایل روی جامه زیرین می‌آویخته‌اند؛
• خشتی:از کهن‌ترین قطع‌های نسخه‌های خطی است به درازا و پهنای همسان و برابر، به‌ سیمای چارگوش، که درازا و پهنای آن یکسان است و در سده‌های نخستِ تمدن اسلامی بسیار روال بوده‌است. هم‌اکنون بیشتر برای کتاب‌های کودکان به کارمی‌رود؛
• رحلی: در اندازه بیش از ۲۵×۳۵ سانتیمتر که به گونه های کوچک، میانه، و بزرگ بخش می‌شود. این قطع را از این رو «رحلی» می‌گویند که هنگام خواندن کتابِ دارای قطع رحلی، آن را بر روی چهارپایهٔ چوبی ـ یا همان رحل ـ می‌گذاشته اند. قطع نامبرده دارای اندازه‌های نزدیک به زیر است:
  • رحلی کوچک: درازا ۴۲، پهنا ۲۷ سانتی‌متر،
  • رحلی متوسط: درازا ۵۰، پهنا ۳۰ سانتی‌متر،
  • رحلی بزرگ: درازا ۶۰، پهنا ۳۰ سانتی‌متر. بیشتر نسخه‌های کتاب‌هایی چون قرآن مجید، مثنوی مولوی، شاهنامهٔ فردوسی که در انجمنها و نشست ها قرائت و خوانده می‌شده، در این قطع بوده‌است.
• رقعی: در اندازهٔ ۱۴×۲۲ سانتیمتر و بر پایه دیدگاهی دیگر اندازهٔ قطعی است به درازا و پهنای نزدیک ۱۹×۱۰ سانتی‌متر؛
• سلطانی یا تیموری: با اندازه ۳۰×۴۰ سانتیمتر. بیشتر نسخه‌های ارزشمندی را که برای شاهان و شاهزادگان در دورهٔ تیموریان (۷۷۱–۹۱۱ق)، استنساخ می‌شد، در این قطع می‌ساختند. نمونهٔ نامدار آن شاهنامهٔ بایسنقری اکنون در کاخ گلستان تهران است که اندازه آن نزدیک به همین اندازه است. این قطع در پایان روزگار مغولان و آغاز دوره تیموریان، برای کتاب‌های خطی در ایران رواج یافت که از این رو آن را قطع تیموری نیز می‌گویند. درازاو پهنای آن نزدیک ۴۰×۳۰ سانتیمتر است؛
• طومار: پیوستن برگه های کتاب به‌گونه‌ای که بمانند لوله درآید. بیشتر در فراهم کردن طومارها کاغذهایی با پهنای کم بکار گرفته می‌شد؛ هرچند که درازای آنها بسیار گوناگون بوده‌است. برای نگهداری طومار، بیشتر گنجه ای به همان سیما می‌ساختند؛
• نیم‌ربعی: با اندازه ۱۰×۱۸ یا ۹×۱۷ سانتیمتر؛
• نیم‌ورقی: ۲۲×۳۴ سانتیمتر که در اندازه دیگری هم هست؛
• وزیری: در گذشته دارای سه اندازهٔ کوچک (به درازا و پهنای نزدیک ۲۱×۱۵ سانتیمتر)، میانه (۲۴×۱۶) و بزرگ (۳۰×۲۰) بوده‌است.

قطع‌های امروزین صنعت چاپ

قطع کتاب	اندازه به میلیمتر
رقعی	۱۴۱ X ۲۱۲
وزیری	۱۶۵ X ۲۳۵
وزیری جدید	۱۶۵ X ۲۱۲
پالتویی	۱۲۵ X ۲۰۰
رحلی	۲۱۰ X ۲۸۰
خشتی	۲۲۰ X ۲۲۰
جیبی	۱۱۵ X ۱۶۵

اندازه‌های بالا پس از برش کاغذ هستند. اندازه پیش از برش ۵ میلیمتر بیشتر از اندازه‌های جدول است.

منابع

• آشنایی با صنعت چاپ از حروف‌چینی تا صحافی، ناشر: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات

پیوند به بیرون

• دایرةالمعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی.