معافیت از سربازی در ایران

برای معافیت از سربازی اجباری در ایران، شرایط مختلفی وجود دارد. به‌طور کلی دو نوع معافیت وجود دارد؛ معافیت موقت و معافیت دائم. معافیت موقت فقط برای «جریمه‌نشدن و نداشتن غیبت» است. در اینجا معافیت دائمی توضیح داده شده‌است.

معافیت سهمیه جانبازی

سربازان نیرو زمینی ارتش در پادگان کرمانشاه

افرادی که دارای سهمیه جانبازی هستند و فرزندان آن‌ها، شامل کم‌کردن مدت زمانِ سربازی اجباری یا معافیت کامل سربازی آن‌ها می‌شود. به‌طور کلی، هرچه درصد جانبازی شخص بالاتر بوده، دارای معافیت بیشتری برای فرزندان خود هستند. افرادی که دارای ۲۵ درصد جانبازی باشند و فرزندان آن‌ها، از سربازی اجباری کاملاً معاف می‌شوند. مطابق قوانین موجود برای سربازی اجباری، دریافت معافیت کامل، با سهمیه‌های جانبازی پدر حداقل ۲۵ درصد سهمیه‌های جانبازی مورد نیاز است که می‌توانند به ازای هر ۲۵ درصد، فرزندان‌شان کاملاً از سربازی اجباری معاف کنند. سهمیه‌های جانبازی می‌تواند از پدر یا مادر به فرزندان‌شان برسد و مدت زمان سربازی اجباری را برای فرزندان خود کمتر کنند یا درصورت کافی‌بودنِ سهمیه‌های جانبازی، معافیت کامل از سربازی اجباری برای فرزندان خود بگیرند.

معافیت کفالت

معافیت کفالت به معافیتی گفته می‌شود که به دلیل سرپرستی از افراد خانواده به شخص مشمول داده می‌شود. معافیت کفالت در شرایط زیر داده می‌شود:

• پدر ۷۰ سال تمام و بالاتر
• پدر کمتر از ۷۰ سال که به تشخیص شورای پزشکی وظیفه عمومی نیازمند مراقبت باشد.
• مادر فاقد همسر (همسر مادر فوت شده یا از یکدیگر طلاق گرفته باشند) یا شوهر مادر (ناپدری مشمول) که بیش از ۷۰ سال سن داشته باشد یا به تشخیص شورای پزشکی وظیفه عمومی بیمار و نیازمند به مراقبت باشد.
• پدربزرگ (پدری یا مادری) فاقد فرزند پسر که بیش از ۷۰ سال سن داشته یا نیازمند مراقب به تشخیص شورای پزشکی وظیفه عمومی باشد.
• مادربزرگ (پدری یا مادری) فاقد همسر و فرزند پسراست.
• برادر بیش از ۱۸ سال فاقد همسر، فاقد فرزند سالم بالای ۱۸ سال و فاقد پدر، که به تشخیص شورای پزشکی نیازمند مراقبت باشد.
• خواهر بیمار بیش از ۱۸ سال فاقد پدر، همسر و فرزند که نیازمند مراقبت به تشخیص شورای پزشکی وظیفه عمومی است.
• خواهر مجرد ازدواج نکرده، فاقد پدر دارای سن ۱۸ تا ۲۴ سال تمام باشد.
• خواهر و برادر صغیر که فاقد پدر باشند.

برای احراز شرایط معافیت کفالت علاوه بر موارد فوق، داشتن سه شرط ذیل برای کلیه متقاضیان معافیت کفالت الزامی است:

• فرد به سن مشمولیت رسیده باشد.
• مشمول فاقد غیبت باشد.
• مشمول یگانه مراقب و نگهدارنده از شخص مکفول (پدر، مادر، خواهر، برادر، پدربزرگ، مادربزرگ) باشد و در صورتی‌که مشمول دارای برادر بالای ۱۸ سال دیگری نیز باشد، در صورتی واجد شرایط معافیت کفالت است که بنا به تشخیص شورای پزشکی وظیفه عمومی آن برادر قادر به سرپرستی و مراقبت از شخص مکفول نباشد.

در معافیت کفالت جد و جده، پدربزرگ و مادربزرگ باید فاقد نوه ذکور بالای ۱۸ سال سالم دیگری باشند و در معافیتهایی که نداشتن پدر شرط است مانند کفالت خواهر و برادر صغیر و امثالهم چنانچه پدر با رای مراجع قضایی زندانی بوده و حداقل یکسال از حبس قطعی وی باقی‌مانده باشد نیز مشمولان می‌توانند در صورت دارا بودن شرایط تقاضای کفالت کند.

بنیاد ملی نخبگان

افرادی که دارای شرایطی خاص باشند، از طریق بنیاد ملی نخبگان می‌توانند دوره سربازی را با طی دوره آموزشی و انجام یک پروژه به جای مابقی دوره، به اتمام برسانند.

معافیت پزشکی

سربازان نیرو زمینی ارتش

دارندگان این نوع معافیت از آموزش، رزم مقدماتی ویا به‌طور کامل معاف هستند.

ایرانیان مشمول خارج از ایران هم می‌توانند با حضور در نمایندگی‌های جمهوری اسلامی ایران در خارج از این کشور در خواست معافیت پزشکی بدهند.

قانون ایران مشمولان خدمت وظیفه عمومی را از نظر وضع مزاجی، استعداد جسمی و روانی به چهار دسته تقسیم کرده‌است:

1. کسانی که از نظر جسمی و روانی سالم و قادر به انجام خدمت هستند.
2. کسانی که به علت نقص عضو یا ابتلا به بیماری از سلامتی کامل برخوردار نبوده اما قادر به انجام خدمت در امور غیررزمی می‌باشند.
3. کسانی که به علت عدم رشد یا ابتلا به بیماری موقتاً قادر به انجام خدمت دوره ضرورت نیستند.
4. مشمولانی که به علت نقص عضو یا ابتلا به بیماری جسمی یا روانی به‌طور دائم قادر به انجام خدمت دوره ضرورت نیستند.

از اعتبار ساقط شدن آیین‌نامه قدیمی معافیت پزشکی

در سال ۱۳۹۴ سازمان نظام وظیفه عمومی، آیین‌نامهٔ معافیت قبلی را تصحیح کرده و آیین‌نامه جدیدی را منتشر کرد که در سایت زیر قابل نمایش است:

آیین‌نامه اجرایی معاینه و معافیت پزشکی مشمولان خدمت وظیفه عمومی

بند ۸- اختلال رفتار (عدم تعادل عصبی و روانی) و «کژخوئیها»

به‌طوری‌که مغایر شئونات نظامی باشد همچنین «انحرافات اخلاقی و جنسی» مانند ترانس سکسوالیسم معاف دائم. این آیین‌نامه معافیت نظام وظیفه جدید از مرداد ۱۳۹۳ اجرایی شده‌است. پیش از اجرایی شدن آیین‌نامه جدید معافیت پزشکی، هر دو این افراد طبق یک بند و تحت عنوان کلی اختلالات رفتاری در بخش بیماری‌های اعصاب و روان از خدمت اجباری سربازی معاف می‌شدند. اما پس از تغییر قانون و شکل‌گیری تدریجی رویه‌های جدید، اگر چه همجنس‌گرایی و ترنس‌جندر بودن هنوز به عنوان بیماری‌های اعصاب و روان شناخته شده‌اند اما دو بند جداگانه و مشخص به آن اختصاص داده شده‌است که به عنوان دلیل معافیت روی کارت می‌آید و مشخص می‌شود. این امر در روز ۲۸ اردیبهشت مصادف با روز مقابله با همجنسگرا و ترنس هراسی مورد بررسی و اعتراض شبکه لزبین‌ها و ترنسجندرهای ایرانی (شش رنگ) قرار گرفت و انعکاس رسانه‌ای وسیعی را در پی داشت.

معافیت تحصیلی

معافیت تحصیلی جزو معافیت‌های موقت است، به این معنی که دانش‌آموزان و دانشجویان تا زمانی که تحصیل می‌کنند از خدمت معاف هستند.

معافیت تحصیلی به دو روش وجود دارد:

۱. معافیت تحصیلی دانشجویان انصرافی:

فرایند بازگشت به تحصیل مشمولان انصرافی از دانشگاه‌ها به شرط:

1. کمیسیون موارد خاص استان یا دانشگاه با اعاده تحصیل آنها موافقت نموده باشد.
2. به خدمت دوره ضرورت اعزام نشده باشد (مشغول به انجام خدمت سربازی نباشد).
3. عدم قرار گرفتن در سنوات ارفاقی به عبارتی در سنوات اولیه انصراف، اخراج، ترک تحصیل شده باشند.
4. عدم گذشت بیش از یکسال از تاریخ انصراف، اخراج، ترک تحصیل.
5. امکان فراغت از تحصیل در سنوات مجاز تحصیلی وجود داشته باشد.

مقطع تحصیلی	حداکثر سال مجاز برای تحصیل
کاردانی	۲/۵
کارشناسی ناپیوسته	۳
کارشناسی ارشد ناپیوسته	۳
کارشناسی پیوسته	۵
کارشناسی ارشد پیوسته	۶
دکتری پزشکی پیوسته	۸
دکتری تخصصی ناپیوسته	۶

۲. معافیت تحصیلی دانش آموزان:

فرایند اخذ معافیت تحصیلی دانش آموزان:

• ۱) از اول ماه ورود به ۱۹ سالگی، ارائه درخواست معافیت تحصیلی به مراکز خدمات الکترونیک انتظامی (پلیس +۱۰).
• ۲) صدور معافیت تحصیلی دانش آموزان با سقف سنوات تحصیلی حداکثر تا ۲۰ سالگی تمام.
• ۳) ارائه معافیت تحصیلی به واحد آموزشی، در صورت انتقال مشمول به واحد آموزشی شهر دیگر:
• ۴) ارائه درخواست ثبت انتقال معافیت تحصیلی از واحد آموزشی ثانویه به مرکز خدمات الکترونیک انتظامی (پلیس +۱۰).
• ۵) صدور معافیت تحصیلی جدید و ارائه آن به محل تحصیل جدید. پس از فراغت از تحصیل، ترک تحصیل، اخراج یا انصراف از تحصیل.
• ۶) ارائه فرم تکمیل شده آخرین وضعیت مشمولان دانش آموز به مراکز خدمات الکترونیک انتظامی (پلیس +۱۰) .
  

معافیت افراد معلول در ایران

در ایران و بر اساس قانون جامع حمایت از معلولین، معلولینی که دارای شرایط متن این قانون باشند از سربازی معاف شده‌اند و معافیت پزشکی دریافت می‌کنند. گزارش‌هایی از وجود تبعیض در استخدام میان افراد دارای معافیت پزشکی توسط ادارات دولتی یا خصوصی در میان مردم و رسانه‌ها وجود دارد. از آنجایی که فشار روحی، روانی و اقتصادی زیادی بر خانواده‌های دارای فرزند معلول وجود دارد، در گذشته امکان معافیت برای یک پسر دیگر و سالم خانواده دارای فرزند معلول نیز وجود داشت. اما هم‌اکنون و بر اساس ماده ۶ قانون جامع حمایت از حقوق معلولان، فقط خانواده‌های دارای دو فرزند معلول می‌توانند فرزند دیگر و سالم خود را از سربازی معاف کنند. افرادی که بر اساس متن این قانون، والدین آنها دارای معلولیت باشند از سربازی معاف شده‌اند.

معافیت سه‌برادری

در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۸، مسئولین سازمان وظیفه عمومی جمهوری اسلامی ایران به دلیل تراکم بیش از حد مشمولین خدمت سربازی، قوانین جدید معافیت را اعلام کردند. یکی از این قوانین، قانون معافیت سه برادری بود. طبق این قانون یکی از فرزندان خانواده‌هایی که ۳ فرزند آنان خدمت دوره ضرورت را انجام داده‌اند، از انجام خدمت دوره ضرورت معاف است. با اعلام این خبر موجی از شادی، جوانان مشمول این قانون را فرا گرفت. از اوایل خرداد ماه این قانون عملیاتی شد و هزاران جوان مشمول این قانون مدارک خود را جهت معافیت به دفاتر پلیس+۱۰ در سراسر کشور تحویل دادند. چند ماه از اجرای این قانون گذشت ولی از کارت معافیت مشمولین این قانون که مدارک خود را تحویل داده بودند خبری نشد. در مهرماه، سردار زاده کمند، رئیس سازمان وظیفه عمومی اعلام کرد به دلیل زمانبر بودن صدور کارتها به صورت دستی، صدور کارت هوشمند معافیت برای مشمولین این قانون از آذر ماه آغاز می‌شود و در صورت نیاز فوری، مشمولین این قانون می‌توانند از رده‌های وظیفه عمومی گواهی موقت دریافت کنند. گواهی موقت وعده داده شده توسط مسئولین سازمان وظیفه عمومی برای بسیاری از سازمانها، ادارات و شرکتها قابل قبول نبود و مشمولین این قانون همچنان در انتظار دریافت کارت معافیت ماندند. در تاریخ ۲۹ آبان ۱۳۸۸ سردار زاده کمند در مصاحبه‌ای با جام جم اعلام کرد: «بررسی پرونده این افراد که بالغ بر ۲۸۵ هزار نفر می‌باشند در مراحل نهایی است و از آنجایی که صدور کارت دستی برای این تعداد به بیش از ۷ ماه زمان نیاز دارد لذا پیش‌بینی گردیده‌است از آذرماه ۱۳۸۸ صدور کارت هوشمند را که حداکثر ظرف سه ماه به اتمام می‌رسد داشته باشیم.» این در حالی بود که رئیس سازمان وظیفه عمومی در اواخر مهر ماه اعلام کرده بود: «از ابتدای سه‌ماهه چهارم امسال، کارت‌های هوشمند معافیت صادر خواهد شد. تاکنون ۲۶۰ هزار نفر واجد شرایط استفاده از معافیت سه برادری شده‌اند. امیدواریم در دوماهه آغاز صدور کارت‌های هوشمند برای تمامی این مشمولان کارت معافیت هوشمند صادر شود.» در اواسط آذر ماه مسئولین سازمان وظیفه عمومی اعلام کردند پرونده‌های سربازان مشمول این قانون، بررسی شده و آماده صدور کارت می‌باشد و کارت همه مشمولین این قانون (اعم از سرباز و غیر سرباز) تا پایان سال صادر می‌شود. همچنین اعلام شد تمامی مشمولین این قانون، با فراخوان، بایستی به حوزه‌های وظیفه عمومی مراجعه کرده و یک فیش ۷۰۰۰ تومانی و فرم تعهد دیگری را تکمیل نمایند. در اول بهمن ماه، سردار زاده کمند اعلام کرد: «طبق برنامه‌ریزی‌های انجام شده در این سازمان، اقدامات لازم جهت صدور کارت معافیت مشمولانی که مدارک خود را برای معافیت پسر چهارم خانواده‌ای که ۳ برادر خدمت کرده دارند، آغاز شده و کارت معافیت این افراد تا پایان سال ۱۳۸۸ صادر خواهد شد.».

با نزدیک شدن به روزهای پایانی سال، روز به روز احتمال تحقق وعده‌های مسئولین سازمان وظیفه عمومی کمتر می‌شد. در تاریخ ۵ اسفند ماه سردار زاده کمند اعلام کرد از روز شنبه مورخ ۸ اسفند ۱۳۸۸، کارت هوشمند معافیت ۳ برادری در سراسر کشور صادر می‌شود. ولی باز هم این وعده عملی نشد. در روز سه شنبه مورخ ۱۸ اسفند ۱۳۸۸ سردار زاده کمند اعلام کرد: «صدور کارت معافیت مشمولان واجد شرایط فرزند چهارم از هفته جاری در کشور آغاز شده‌است.».

این نوع معافیت از اول فروردین ۱۳۹۱ متوقف شد.

بخشودگی سنی

طبق قانون «هر فرد ذکوری که ۵۰ سال تمام داشته باشد برابر قانون از اعزام به خدمت سربازی معاف است و شناسنامه فرد به منزله کارت پایان خدمت محسوب می‌شود.»

متأهل بودن

در راستای اجرای سیاست‌های فرماندهی کل قوا در خصوص افزایش جمعیت به ازای هر فرزند، ۳ ماه از مدت خدمت سربازی کم می‌شود.

پیوند به بیرون

• آیین‌نامه معافیت پزشکی مشمولان خدمت وظیفه عمومی