شرطی‌شدن فعال

گردانندگان سیرکها، از طریق شرطی‌شدن فعال، به شکل‌دهی رفتار حیوانات می‌پردازند. (حکاکی سنگی از گیبسون و کو، ۱۸۷۳)

شرطی‌شدن فعال(نام‌های دیگر:شرطی‌شدن کنش‌گر، شرطی‌شدن ابزاری، شرطی‌شدن نوع II، آزمون و خطا)یک نوع یادگیری همخوان یا تداعی است. در شرطی‌شدن فعال، جانور یاد می‌گیرد که بین یکی از رفتارهای خودش، با یک پاداش یا تنبیه ارتباط برقرار کند.

علت اینکه این رفتار را جزو رفتار های شرطی شدن در نظر می گیرند، این است که در طی آن یک محرک بی اثر(محرکی که جانور به طور طبیعی نسبت به آن پاسخ رفتاری ایجاد نمی کند) در صورتی که منجر به دریافت یک پاداش یا تنبیه شود، مبدل به محرکی شرطی می شود و در واقع یعنی جانور به شرطی به آن واکنش نشان می دهد که در پی آن به محرک موثر از نوع پاداش یا تنبیه برسد.( و عملا در اینجا نیز مانند شرطی شدن کلاسیک، همراه شدن محرک موثر و بی اثر مشاهده می شود.)

برای مثال در جوجه های کاکایی مدتی پس از به دنیا آمدن و به دنبال کسب تجربه،((دقیق تر نوک زدن)) که در دفعات اول به طور اتفاقی رخ می دهد و محرکی بی اثر است، به واسطه ی اینکه جانور را به غذا(پاداش) بیشتری می رساند، مبدل به محرکی شرطی برای انجام این رفتار می شود.با پایداری و تکرار این رفتار، جانور یاد می گیرد که اگر این رفتار را انجام دهد(شرط) به پاداش بیشتری می رسد.

همچنین چون در این نوع شرطی شدن، جانور به دنبال دریافت پاداش یا جلوگیری از تنبیه شدن است و یعنی برخلاف شرطی شدن کلاسیک، به طور ((هدفمند)) انجام می شود؛ بنابراین برای این نوع شرطی شدن، صفت ((فعال)) را به کار می برند.

گردانندگان سیرک از مفهوم این نوع شرطی شدن برای نمایش سیرک با استفاده از جانوران بهره می برند. به این صورت که برای مثال شرط رسیدن به یک پاداش(مانند غذا) را پریدن از یک مانع، عبور از حلقه ی آتش و یا... جلوه می دهند تا جانور این عمل را انجام دهد. همچنین از آنجا که این رفتار نوعی رفتار یادگیری است، پس توجه دارند که باید در تمرینات پیش از اجرا این شرط را به دفعات متعدد به جانور نشان دهند تا جانور این رفتار را تکرار و در حافظه ی یادگیری اش پایدار کند و مبدل به یادگیری شود. با این کار، در زمان اجرا، گرداننده سیرک بدون اینکه پاداشی را به جانور نشان دهد و تنها با قرار دادن محرک شرطی شده(مثل حلقه ی آتش یا ...) در معرض دید او، منجر به صورت پذیرفتن رفتار نمایشی جانور می شود ؛ چرا که اکنون محرک بی اثر مبدل به محرک شرطی شده است و جانور یاد گرفته است که در صورت تحریک شدن توسط آن، به پاداش می رسد حتی اگر در واقعیت پاداشی وجود نداشته باشد. همچنین گردانندگان سیرک باید توجه داشته باشند که همواره در تمرینات حتی پس از ایجاد رفتار شرطی شدن فعال در جانور، پاداش یا تنبیه(محرک موثر) را به جانور نشان دهند‌ و به همان دفعات اول اکتفا نکنند. در غیر این صورت، پس از مدتی و با تکرار بروز این رفتار، جانور در برابر محرک شرطی یاد می گیرد که رفتار خوگیری(عادی شدن) را بروز دهد چراکه دیگر علی رغم تکراری بودن آن محرک ، سود یا زیانی را موجب نمی شود. بنابراین اگر به این نکته توجه نشود، باید دوباره از ابتدا رفتار شرطی شدن فعال مد نظر را در جانور ایجاد کنند.

ثرندایک:قانون اثر

در ابتدا پاسخ‌های گربه عمدتاً غریزی بود؛ اما با گذشت زمان، پاسخ فشردن اهرم تقویت، و پاسخ‌های دیگر تضعیف شدند.

ادوارد لی ثرندایک، در اواخر قرن نوزدهم، از طریق آزمایش‌های معروف خود با گربه نشان داد که چگونه جانور به تدریج از طریق آزمایش و خطا یاد می‌گیرد. هنگامی که گربه در قفس‌های موسوم به جعبهٔ معما، قرار می‌گرفت، برای رسیدن به غذا رفتارهایی انجام می‌داد؛ ولی وقتی کوشش‌هایی منجر به غذا می‌شدند، میزان خطای حیوان کاهش می‌یافت تا جایی که بدون هیچ کوشش اضافی موفّق می‌شد به غذا دست یابد.

بنابراین وقتی پاداشی بلافاصله به دنبال یکی از رفتارها بیاید، یادگیری عمل قوی‌تر می‌شود. ثرندایک این نیرومند شدن را قانون اثر (به انگلیسی: Law of Effect) نامید.

اسکینر:جعبهٔ آزمون و خطا

جعبهٔ اسکینر

در آزمایش‌های برحاس فردریک اسکینر، موش یا کبوتری را در جعبه‌ای (جعبهٔ اسکینر) قرار می‌دادند. جعبه دارای اهرم‌های متفاوتی بود که موجب دریافت غذا یا آب؛ یا برعکس موجب شوک الکتریکی می‌شدند. حیوان در جعبه به اکتشاف دست می‌زد و گاهی تصادفاً میلهٔ تعبیه شده را فشار می‌داد.

تقویت یا پاداش هر فرایندی است که احتمال بروز یک رفتار خاص را افزایش دهد؛ خواه با ارائهٔ یک محرک دلخواه (تقویت مثبت) یا حذف یک محرک آزاردهنده (تقویت منفی).

تنبیه عکس تقویت است و عبارتست از هر فرایندی که باعث کاهش احتمال بروز یک رفتار می‌شود؛ خواه از طریق ارائهٔ یک محرک آزاردهنده یا حذف محرک خوش‌آیند.

با آزمون و خطا می توان به جانور یاد داد که در موقعیت خاص ، رفتار مشخصی انجام دهد یا اینکه آن را انجام ندهد.

بریلندها:شکل‌دهی

بریلند و بریلند، نشان دادند که با تقویت پاسخ‌های موردنظر، می‌توان رفتار جانور را در جهت دلخواه شکل داد. البته به علت وجود محدودیت‌های زیست‌شناختی نمی‌توان هر رفتاری را در هر جانوری به وجود آورد.

برنامه‌های تقویت

برنامه‌های تقویت نوع پاسخ‌دهی را تعیین می‌کنند. مهم‌ترین برنامه‌های تقویت عبارتند از:

• برنامهٔ نسبتی ثابت(FR): تقویت وابسته به تعداد پاسخ‌های جانور؛ تعداد پاسخ‌ها قابل پیش‌بینی.
• برنامهٔ نسبتی متغیر(VR): تقویت وابسته به تعداد پاسخ‌های جانور؛ تعداد پاسخ‌ها غیرقابل پیش‌بینی.
• برنامهٔ زمانی ثابت(FI): تقویت وابسته به زمانی معیّن.
• برنامهٔ زمانی متغیر(VI): تقویت وابسته به زمانی نامعیّن.

نظریهٔ پریماک در شرطی‌شدن فعال

طبق نظریهٔ پریماک(۱۹۵۹)، به جای آن‌که محرک‌ها را تقویت‌کننده‌هایی بدانیم که ارائهٔ آن‌ها موجب نیرومند شدن پاسخ شده و قبل از پاسخ باید ظاهر شوند، بهتر است تقویت‌کننده‌ها را، نوعی پاسخ یا فعالیت بدانیم. برای مثال پریماک معتقد است که در آزمایش اسکینر، قطعهٔ غذایی تقویت‌کننده نیست، بلکه خوردن غذا تقویت‌کننده‌است.

پریماک بر این باور است که برای هر جانور معین، یک سلسله مراتب تقویتی وجود دارد که در آن تقویت‌کننده‌های بالاتر، فعالیت‌هایی هستند که احتمال پرداختن جانور به آن‌ها بیش‌تر است.

اصل پریماک بیان می‌دارد که در مورد هر جانور معین، هر فعالیت در سلسله مراتب تقویتی می‌تواند با هر یک از فعالیت‌های بالاتر از آن تقویت شود؛ و به نوبهٔ خود می‌تواند فعالیت‌های پایین‌تر از خود را تقویت کند.

مایر و سلیگمن:کنترل و عوامل شناختی

مایر و سلیگمن در آزمایش‌هایی(۱۹۷۶) مشابه با آزمایش‌های رسکورلا دربارهٔ شرطی‌شدن کلاسیک؛ بر کم‌اهمیتی مجاورت در مقایسه با پیش‌بینی‌پذیری؛ به عنوان عامل اساسی در شرطی‌شدن وسیله‌ای تأکید کردند.

شرطی‌شدن فعال در انسان

کودکی که در هنگام خواب بدون هیچ مشکل یا عارضهٔ جسمی خاصی، صرفاً برای جلب توجه بیش از اندازهٔ والدین بداخلاقی و بدقلقی می‌کند؛ با عدم توجه والدین، دست از این رفتار خود خواهد کشید.

مثال دیگر، کودکی است که یاد می‌گیرد شیر آب گرم را ببندد؛ تا از آمدن آب داغ به وان حمام جلوگیری کند.

همچنین در کودکی که یاد می‌گیرد، حمله و خشونت نسبت به خواهر یا برادر تنبیه والدین را در پی خواهد داشت، و به این خاطر از خشونت اجتناب می‌کند. در اینجا هم شرطی‌شدن فعال مشاهده می‌شود. البته شرطی‌شدن فعال از طریق تنبیه معایبی هم دارد، از جمله آنکه فرد یاد نمی‌گیرد چه کاری را انجام دهد و نتایجش به اندازهٔ ارائهٔ پاداش، قابل پیش‌بینی نیست. دیگر آنکه می‌تواند منجر به احساس نفرت از فرد تنبیه‌کننده یا موقعیتی که در آن تنبیه صورت گرفته، شده و اثرات مخرب‌تری به بار آورد.

پیوند به بیرون

• Behavioural Processes
• Journal of Applied Behavior Analysis
• Journal of the Experimental Analysis of Behavior
• Negative reinforcement
• Scholarpedia Operant conditioning
• scienceofbehavior.com بایگانی‌شده در ۲۰۱۱-۱۰-۰۲ توسط Wayback Machine
• An Introduction to Verbal Behavior Online Tutorial بایگانی‌شده در ۲۷ دسامبر ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine
• An Introduction to Relational Frame Theory Online Tutorial بایگانی‌شده در ۸ دسامبر ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine