التوحید

كتاب التوحيد نوشته شيخ صدوق، ابو جعفر، محمد بن على بن حسين بن بابويه قمى ،از چهره‏هاى برجسته فقها و روات شيعه در قرن چهارم هجرى است. اين كتاب به «توحيد صدوق» يا «توحيد ابن بابويه» نیز مشهور است.

موضوع کتاب

شيخ صدوق در پايان مقدمه، موضوع اين كتاب را چنين باز گو كرده است: ***فتقربت إلى اللّه تعالى ذكره بتصنيف هذا الكتاب في «التوحيد» و نفى التشبيه و الجبر مستعيناً و متوكلاً عليه و هو حسبى و نعم الوكيل.

موضوع كتاب روايات حضرت رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏وآله‏وسلم و ائمه معصومين عليهم‏السلام، پيرامون توحيد و شناخت ذات و صفات و اسماء و افعال خداوند متعال و ديگر مباحث مهم كلامى است. اين كتاب در شناخت خداوند متعال و معرفى ديدگاه شيعه درباره مباحث توحيد، كتابى ارزشمند است. كتاب التوحيد جامع عقايد اصلى و مهم اماميه است و از مهمترين منابع كلام اماميه به شمار مى رود، شيخ صدوق هر چند در بحث و استدلال بسيار چيره دست بود اما سعى مى کرد بيشتر از نقل و نصوص دينى بهره گيرد. این کتاب در موضوع توحید به معنای عام آن مشتمل است بر بیان وحدانیت ذات الهی و بیان صفات ثبوتی و سلبی ذاتی و فعلی و نسبت آنها با ذات الهی و حدوث و قدم و نیز قضا و قدر و جبر و تفویض و مسائل و عناوین مرتبط با جبر و اختیار. مباحث اخیر در دوره های بعد زیر عنوان افعال الهی و در حال حاضر عموما زیر عنوان عدل الهی در کتابهای اعتقادی بحث می شود .

اعتبار کتاب

كتاب توحيد ، مانند ديگر كتاب‏هاى شيخ صدوق ، پيوسته مورد توجه علما و فقهاى شيعه قرار داشته و از معتبرترين اصول روايى شيعه به شمار مى‏آيد. روايات آن نيز در بسيارى از مجموعه‏هاى روايى شيعه مانند بحار الانوار آمده و به آنها استناد شده است. همچنین بر این کتاب شرح های متعددی توسط عالمان بزرگ نوشته شده است و این خود حاکی از اعتبار این کتاب نزد علماء است.

انگيزه نگارش کتاب

شيخ صدوق درباره انگيزه نگارش كتاب التوحيد مى‏گويد:

• • • « إنّ الذى دعانى إلى تأليف كتابى هذا، أنّى وجدت قوماً من المخالفين لنا ينسبون عصابتنا إلى القول بالتشبيه و الجبر، لما وجدوا في كتبهم من الأخبار التى جهلوا تفسيرها، و لم يعرفوا معانيها، و وضعوها في غير موضعها، و لم يقابلوا بألفاظها ألفاظ القرآن، فقبّحوا بذلك عند الجهال صورة مذهبنا و لبسوا عليهم طريقتنا و صدوا الناس عن دين اللّه و حملوهم على جحود حجج اللّه، فتقربت إلى اللّه تعالى ذكره بتصنيف هذا الكتاب.»
  • آنچه كه مرا به تأليف اين كتاب واداشت، اين بود كه ديدم برخى از مخالفان شيعه به خاطر مشاهده برخى از روايات موجود در كتابهاى شيعى كه نسبت به تفسير آنها جاهل و از معانيشان غافل بودند آنها را به ناحق تفسير و هيچ مقابله‏اى بين الفاظ آن روايات با الفاظ قرآن نكرده، ما را متهم به اعتقاد به تشبيه و جبر مى‏ كنند و از اين طريق، چهره‏اى مشوّه از مذهب ما به مردم جاهل ارائه داده، طريقت ما را بر مردم پوشانده و آنها را از دين خدا باز داشته و بر انكار حجتهاى خدا (ائمه طاهرين عليهم السلام)واداشتند. از اين‏رو، با قصد قرب الهى به كتابت اين كتاب پرداختم.

بنابراين انگيزه شيخ صدوق از تاليف کتاب، دفاع از حريم اعتقادى شيعه در مسائل مربوط به توحيد و مشخص نمودن مواضع توحیدی شیعه بوده است.

نظر علامه مجلسى

علامه مجلسى در اين باره مى‏فرمايد: لا تقصر في الاشتهار عن الكتب الأربعة التي عليها المدار في هذه الأعصار وهي داخلة في إجازاتنا ، ونقل منها من تأخر عن الصدوق من الأفاضل الأخيار ، ولقد يسر الله لنا منها كتبا عتيقة مصححة. كتاب‏هاى شيخ صدوق در شهرت در حد كتب اربعه مى‏باشند و در اجازات روايى ما از مشايخ بزرگ شيعه موجودند.بسيارى از علما و فقهاى شيعه از آنها روايت نقل كرده‏اند و به لطف خداوند نسخه‏هاى قديمى و تصحيح شده‏اى از آنها در اختيار ما مى‏باشد.»

شرح‏هاى كتاب

به سبب جایگاه مهم کلامی و اعتقادی این کتاب شرحهای متعددى بر آن نگاشته شده است مانند:

• 1 - شرح حكيم عارف، قاضى محمد سعيد قمى شاگرد فيض كاشانى، و آن شرح بسيار خوبي است که مطالب عرفاني و کلامي در آن به وجه خوبي بيان شده است كه در سال 1099 از تحرير آن فارغ شده است.
• 2- شرح سيد نعمت الله بن عبدالله تستري که به أنس الوحيد في شرح التوحيد معروف است.
• 3 - شرح امير محمد على نائب الصداره، كه آن را در شهر مقدس قم نوشته است.
• 4 - شرح فارسى مولى محمد باقر سبزوارى، درگذشته به سال 1090 هجرى.

پانویس

‎

برای مطالعه بیشتر

برای مطالعه بیشتر به سایت های زیر مراجعه نمایید: 1- http://vu.hadith.ac.ir/forum/default.aspx?g=posts&t=6140 2- http://www.tebyan.net/index.aspx?pid=65908