خلاقیت

خلاقیت یا آفرینندگی و نیز آفرینشگری (به انگلیسی: Creativity) موضوع رشته علمی خلاقیت شناسی (به انگلیسی: Creanovatology) مهم ترین و اساسی ترین قابلیت و توانایی انسان و بنیادی ترین عامل ایجاد ارزش است که در همه ی ابعاد و جوانب زندگی وی نقش کاملاً حیاتی ایفا می نماید . خلاقیت و نوآوری از والاترین موهبت های الهی به انسان و از عوامل اشرف مخلوقات شدن و خلیفه الهی بودن اوست .کلیه ی علوم، فناوری ها ،صنایع ،ابداعات ،اختراعات ، هنرها ، ادبیات ، معماری و به طور کلی اساس انواع تمدن ها از ابتدا تاکنون و کلیه ی دستاوردهای بشری جلوه های گوناگون خلاقیت و نوآوری است . تمدن انسانی و زندگی وی بدون خلاقیت نمی‌تواند امکان پذیر باشد . به همین دلیل موضوع خلاقیت و نوآوری روز به روز اهمیت و ضرورت بیشتری یافته و همواره به آن توجه فزاینده ای می شود به گونه ای که حوزه ی مطالعات و پژوهش های علمی در باره ی ابعاد و جوانب مختلف خلاقیت امروزه به یک رشته ی علمی تخصصی بسیار مهم و گسترده با ماهیت میان رشته ای تبدیل شده است .

علم خلاقیت شناسی

علم خلاقیت شناسی یا خلاقیت نوآوری شناسی به عنوان علم مطالعه و پژوهش در باره ی جوانب مختلف خلاقیت و نوآوری جزو علوم میان رشته ای و چند رشته ای است . مطالعات و پژوهش های گسترده در باره ی ابعاد و جوانب مختلف خلاقیت و نوآوری با انواع رویکردها و روش شناسی های پژوهشی علمی گوناگون منجر به شکل گیری حوزه ی علمی پژوهشی میان رشته ای گسترده ای گردیده است که توسط پژوهشگر ایرانی دکتر سید مهدی گلستان هاشمی به عنوان یک رشته ی علمی تخصصی مستقل باویژگی میان رشته ای و چند رشته ای با گرایش های تخصصی متعدد ، به فارسی تحت نام واژه سازی شده ی خلاقیت شناسی یا خلاقیت نوآوری شناسی و به انگلیسی تحت نام واژه سازی شده ی Creanovatology ، تبیین و پایه گذاری شده و به جامعه ی علمی جهانی ارائه گردیده است . .

علم خلاقیت شناسی یا خلاقیت نوآوری شناسی ( Creanovatology ) عبارت است از علم مطالعه فرایند ها و پدیده های خلاقیت (Creativity)و نوآوری (Innovation) درهمه ی زمینه های علمی ، فناورانه ، صنعتی ، سازمانی ،اجتماعی ، ادبی ، هنری و غیره با رویکردها و روش شناسی های علمی مختلف . (گلستان هاشمی ،1379) . . چون خلاقیت و نوآوری در همه ی زمینه ها ست و مطالعه و بررسی آنها ماهیتی چند وجهی و چند جانبه دارد بنابراین خلاقیت شناسی یک حوزه علمی میان رشته ای و چند رشته ای است و دارای زیر رشته ها یا گرایش های تخصصی درونی و بیرونی متعددی می باشد . برحسب این که خلاقیت و نوآوری با رویکرد چه رشته ای مورد مطالعه و بررسی قرار بگیرد انواع زیر رشته ها یا شاخه ها و گرایش های درونی خلاقیت شناسی شکل می گیرد.همچنین بر حسب این که خلاقیت و نوآوری در چه زمینه یا موضوعی ، با رویکرد های فوق مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد دراین صورت زیر رشته ها یا شاخه هایا گرایش های بیرونی خلاقیت شناسی تشکیل می شوند .رویکرد یکپارچه و جامع خلاقیت شناسی رویکرد خلاقیت شناختی ( Creanovatological Approach )نامیده می شود( گلستان هاشمی ، 1379-1392) . .

واژه « خلاقیت شناسی » از لحاظ ساختار واژگانی مانند واژه های « زیست شناسی » ، زمین شناسی » ، « جامعه شناسی » ، « روان شناسی » و دیگر واژه های مشابه می باشد .رشته علمی خلاقیت شناسی ، یک حوزه علمی میان رشته ای و چند رشته ای است .یعنی این رشته ، تلفیقی خلاق و هدفمند از اصول و مفاهیم رشته هائی از علوم انسانی و اجتماعی ، علوم پایه و علوم فنی مهندسی می باشد ، بنابراین باید توجه داشت که کلمه « خلاقیت » به تنهائی با علم « خلاقیت شناسی » تفاوت بسیار زیادی دارد و نباید کلمه خلاقیت متوجه یک مفهوم متداول و قالبی شود ، همان طور که معنی « زیست » با « علم زیست شناسی »، یا کلمه « زمین » با « علم زمین شناسی » و... کاملاً متفاوت است و فرق زیادی دارند. بنابراین درطبقه بندی های جدید علوم ، این علم جزو « علوم بین رشته ای و چند رشته ای » قرار می گیرد و فقط مثلاً جزو علوم فنی مهندسی یا فقط جزو علوم انسانی نیست . . . بر حسب این که فرایندها و پدیده های خلاقیت و نوآوری یعنی کلیه ابداعات و اختراعات در همه زمینه ها ( علمی ، فناورانه ، صنعتی ، سازمانی ، هنری ، اجتماعی و غیره ) از چه جنبه یا رویکرد و چه نوع روش شناسی مورد مطالعه و بررسی قرار بگیرند ، انواع شاخه ها یا گرایش های علم خلاقیت شناسی شکل می گیرند . بر این اساس علم خلاقیت شناسی شامل شاخه ها یا گرایش های تخصصی مختلفی مانند خلاقیت شناسی روانشناختی ، خلاقیت شناسی سازمانی مدیریتی ، خلاقیت شناسی آموزشی پرورشی ، خلاقیت شناسی جامعه شناختی ، خلاقیت شناسی تحلیلی اختراعات و فناوری و مهندسی خلاقیت و نوآوری تریز ( TRIZ ) ، خلاقیت شناسی طبیعت الگو ( مهندسی خلاقیت و نوآوری بیونیکی ) ، خلاقیت شناسی اقتصادی ، خلاقیت شناسی آینده شناختی ، خلاقیت شناسی فلسفی ، خلاقیت شناسی تاریخی و خلاقیت شناسی کاربردی را شامل می گردد( گلستان هاشمی ، 1379-1392 ) . . .

تعریف خلاقیت

خلاقیت مفهومی است که تعریف‌های آن در طول زمان تغییراتی کرده‌است و پژوهشگران مختلف تعاریف متعددی برای آن ارائه نموده اند که البته اشتراک معنایی زیادی دارند .

به عنوان مثال تورنس (۱۹۶۲)، خلاقیت را به عنوان نوعی مسأله‌گشایی مد نظر قرار داده‌است. به نظر وی تفکرِ خلاق مختصراً عبارتست از فرایند حس کردن مسائل یا کاستی‌های موجود در اطلاعات، فرضیه‌سازی درباره حل مسائل و رفع کاستی‌ها، ارزیابی و آزمودن فرضیه‌ها، بازنگری و بازآزمایی آنها و سرانجام انتقال نتایج به دیگران.

خلاقیت شامل تولید چیزی است که هم اصیل و هم ارزشمند باشد و نشأت گرفته از فرایندهای خودآگاه و ناخودآگاه انسان می‌باشد. از نقطه‌نظر یک دیدگاه علمی محصولات تفکر خلاق گاهی اوقات به تفکر واگرا ارجاع داده میشود. همانند دیگر پدیده‌ها در علم یک دیدگاه یا تعریف یگانه از خلاقیت وجود ندارد و به طور متنوع به موارد زیر منسوب شده‌است: فرایند شناختی، محیطی اجتماعی، ویژگی فردی، شانس و همچنین مواردی مانند نبوغ، بیماری‌های روانی و شوخ‌طبعی پیوند داده شده‌است.

تعریف مناسب دیگر فرایند فرضیات شکسته است تفکرات خلاق زمانی تولید می‌شود که شخص پیش‌فرض‌ها را کنار گذاشته و یک دیدگاه جدیدی را جستجو کند که دیگران به آن نپرداخته‌اند. خلاقیت نیاز به حضور همزمان تعدادی از ویژگی‌ها از قبیل هوش، پشتکار، غیرمتعارف بودن و توانایی تفکر به سبکی خاص دارد. خلاقیت، خودکار و بدون زحمت و تلاش است و غالباً همچون تصورات ذهنی خودانگیخته به وجود می‌آید. برای آن مراحلی توسط هلمهولتز و والاس پیشنهاد شده‌است: ۱-آمادگی ۲-دوره نهفتگی ۳-الهام ۴-تحقق.

خصوصیات افراد خلاق

افراد خلاق خیال‌پردازی دارند، رویاهای خود را بهتر به خاطر می‌آورند و ساده‌تر از دیگران هیپنوتیزم میشوند. اسکیزوفرنی و خلاقیت به طرقی با هم ارتباط دارند. چون افراد بسیار خلاق در بین بستگان افراد اسکیزوفرن بسیار دیده شده ممکن است پیوند ژنتیکی مستقیمی بین این دو خصوصیت وجود داشته باشد.

مندلسون عنوان کرد تفاوت در تمرکز توجه علت تفاوت در خلاقیت است. اگر کسی بتواند تنها به دو چیز در یک زمان توجه کند فقط یک قیاس ممکن در آن زمان میتواند کشف شود، اگر به چهار چیز توجه کند شش مقایسهٔ ممکن وجود خواهد داشت. افراد خلاق توجه نامتمرکز دارند که با سطوح پایین فعال‌سازی قشری همراه است، از سوی دیگر افراد غیر خلاق توجه خود را زیادتر متمرکز می‌کنند و این آن‌ها را از فکرکردن در ایده‌های نوآورانه باز می‌دارد. مارتیندل وایزنک مطرح میکنند خلاقیت یک سندرم بازداری‌زدایی است. افراد خلاق روش‌های گوناگون اغلب نامأنوسی را به کار می‌برند که معتقدند در خلاقیت بیش‌تر به آن‌ها کمک میکند. شاید رایج‌ترین روش، گوشه‌گیری باشد که نزدیک به محرومیت حسی است یعنی شرایطی که انگیختگی قشری را کاهش میدهد که این موضوع به علت حساسیت بیش از حد آن‌هاست. این افراد از نظر فیزیولوژیایی بیش‌واکنشی دارند.

افراد خلاق شیفتهٔ تازگی هستند و به دنبال تحریک ذهنی و نه محرک‌های قوی و مخاطره‌آمیز جهان واقعی هستند. با استفاده از PET، یافتهٔ جدید این است که هرس کردن نورونی که در میان سطح عادی و سطح سایکوپاتولوژی واقع شود میتواند موجب خلاقیت شود. دلایل دیگری که برای ارتباط نیمکرهٔ راست با خلاقیت وجود دارد این است که افراد خلاق تنها طی این فرایند و نه به طور کلی تکیه بیشتر بر نیمکرهٔ راست دارند.

افراد با خلاقیت بالا دچار ناکارایی در بازداری شناختی هستند که قطعهٔ پیشانی مسئول آن است، بنابراین باید سطوح پایین‌تری از فعال‌سازی قطعهٔ پیشانی را در افراد خلاق مشاهده کنیم که آزمایشات و ارائهٔ تکالیف این فرضیه را تایید کرده‌است.

فرایند خلاقیت

در رویکردی عمومی، نگاه به خلاقیت، منظری توسعه مدارانه و جهت گیری اثربخش را به همراه دارد. خلاقیت از دیرباز عنصری تماماً ذاتی و نهادینه شده و تقریباً موروثی قلمداد شده ولی آنچه که امروز به عنوان نگرش خلاقانه، طراحی خلاقانه، استعداد خلاق و بیشتر از همه تفکر خلاق موسوم است، پارادایمی فراتر از عنصری با رویکردی درونی است. نگاه نوین به خلاقیت، آن را آموزش محور و پرورش مدار می داند و تقویت و فعلیت آن را در چارچوب شئون فکری و حوزه های عملی ممکن می شمارد.

تصورات مؤثر در خلاقیت

تصورات مؤثر در خلاقیت، عبارتند از: ▪تصورات مثبت یا حدس زننده: تصوراتی که ما از چیزهای لذت بخش و اتفاقاتی که دوست داریم برایمان بیفتد در ذهن می سازیم. مانند تصورات بصری که به ما امکان می دهد هر تصویر فکری دلخواه را در مغز به وجود آوریم. ▪تصورات بازسازنده: تصوراتی که ما را قادر می سازند تا تصویرهای گذشته را به طور غیر ارادی در مغز خود بازسازی کنیم. ▪تصورات ساختاری: حس ذاتی برای تجسم اشکال سه بعدی و توانایی غریزی برای ساختن تصویری واضح و سه بعدی در مغز از نقشه ای مسطح، مانند قدرتی که هوانوردان را در فرود آوردن هواپیما به زمین در پروازهای بدون دید یاری می کند. ▪تصورات جانشینی: تصوراتی که به وسیله آنها می توانیم خود را به جای دیگران قرار داده و در غم ها و شادی های آنها شریک شویم. ▪تصورات پیش بینی کنند: تصوراتی که انسان را قادر می سازند تا در مورد آینده حدس زده و آن را پیش بینی کند.

فرایند خلاقیت

بعد از تعریف خلاقیت و درک چیستی آن، می بایستی با فرایندی که برای دستیابی به راه حل های خلاقانه طی می شود، آشنا شویم. فرایند حل خلاقانه مسائل، دارای الگویی شش مرحله ای است. ۱) مرحله اول: حقیقت یابی حقیقت یابی شامل گام های زیر است: ▪تعریف مسئله: در این مرحله فرد مسائلی را که باید حل کند شناسایی و انتخاب می کند. ▪آماده سازی: جمع آوری و گزینش داده های مربوط به موضوع که این داده ها شامل دانشی که از قبل در ذهن وجود داشته به علاوه دانش هایی است که جدیداً برای حل خلاق مسئله جمع آوری می کنیم. نکته ای که در مورد جمع آوری داده ها باید مورد توجه قرار گیرد این است که جمع آوری اطلاعات در حجم زیاد و با شیوه ای نامناسب، باعث عدم رشد خلاقیت می شود. جان لیتکس متخصص علوم تربیتی امریکا گفته است «اطلاعات ممکن است قدرت تصور را خفه کند» به همین دلیل، روش صحیح جمع آوری داده ها باید مورد توجه قرار گیرد. لذا باید «به حقایق برجسته در زمینه مربوطه پرداخته و بعد شروع به تدبیر فرضیات ممکن کنیم سپس دوباره به مرحله ابتدایی برگشته و تمام حقایق موجود در آن زمینه را مورد بررسی قرار دهیم» (ریمون کیوی و لوک وان کامپنهود ۱۹۸۸). ۲) مرحله دوم: پالایش داده های جمع آوری شده نیاز به پالایش و طبقه بندی اساسی دارد تا اطلاعات سره از ناسره را از هم جدا کرده و میان اندیشه ها و مطالب مناسب و بیهوده تفکیک قائل شویم و آنهایی را که به درد نمی‌خورند در سطل زباله ای بزرگ بریزیم. ۳) مرحله سوم: تجزیه و تحلیل در این مرحله، فرد در عمق اطلاعات دریافتنی به کنکاش و جستجو می پردازد و مطابق با مسئله و هدفی که از حل مسئله دارد، از اطلاعات استفاده می کند. البته بخشی از این تلاش به صورت ناآگاهانه بوده و ذهن به طور ناخودآگاه به پردازش اطلاعات در ذهن می پردازد که به آن «دوره کمون» (والاس ۱۹۲۶) نیز گفته می شود. ۴) مرحله چهارم: ایده یابی در این مرحله، به کمک داشته های ذهنی که در مراحل اول تا سوم طی فرایندهای ویژه ای جمع آوری و پردازش شده اند، فرد شروع به تولید ایده های خلاقانه می کند که شامل گام های زیر است: ▪ایجاد ایده ها: تدبیر ایده های آزمایشی موقت به عنوان سرنخ های ممکن ▪پروراندن ایده ها: این مرحله با انتخاب مفیدترین ایده های حاصله و افزودن یا تغییر و ترکیب آنها که منجر به ایجاد ایده های جدیدتر و متکامل تر می شود انجام می پذیرد. ۵) مرحله پنجم: راه حل یابی این مرحله شامل دو گام زیر است: ▪ارزشیابی فرد: فرد از این طریق بهترین ایده های تولید شده را انتخاب می کند. ▪گزینش: انتخاب راه حل نهایی از میان ایده های گزینش شده و پیاده سازی آن ۶) مرحله ششم: بازخوردگیری این مرحله، پس از پیاده سازی ایده هایی که در مرحله پنجم گزینش شد، صورت می گیرد. با گرفتن بازخورد مناسب ضعف ها و کاستی های ایده ها مورد بررسی قرار گرفته و با استفاده از تجربیات عملی، ایده ها متکامل تر و عملی تر می شوند. طی این مراحل، در مرحله اول تا سوم فرد با استفاده از نیروی تعقل به جمع آوری اطلاعات و بازپروری آنها می پردازد. در مرحله چهارم که اوج تعامل قوه تفکر و تخیل است و باید آن را هنگامه بروز جوانه های خلاقیت در ذهن آدمی دانست، با استفاده از قدرت تصور و خیال پردازی و با کمک داده های پردازش یافته مراحل قبل، ذهن موفق به ابداع ایده های درخشان می شود. در مرحله پنجم و ششم به کمک قوه داوری و قضاوت که خود از شئون تفکر است و پیشتر در مورد آن توضیح داده شد، بهترین و عملی ترین راه ها را انتخاب و با گرفتن بازخورد مناسب به کمک تفکر علت و معلولی و قضاوتی، یافته های ذهنی را به راه حل های عملی و کارامد تبدیل می کنیم.

سایر ویژگی های افراد خلاق

افراد خلاق عموماً ویژگی های دارند که آنها را از سایر مردم متمایز می کند. این ویژگی ها که همان ظهور و بروز نیروهای تفکری و تخیلی انسان در منظر و دیدگاه دیگران و تحقق عملکردهای آنها در عالم خارج است، عبارتند از: ▪هوش: افراد خلاق، همواره به اندازه کافی از هوش برخوردارند. یعنی لزوماً انسان های دارای هوش بالا، انسان های خلاقی نیستند. بلکه کسانی خلاق هستند که توانسته اند هوش خود را به نحو مطلوبی تربیت و سازماندهی کنند. سیالیت فکری: از توانایی ایجاد سریع تعداد زیادی ایده برخوردار است. انعطاف پذیری ادراکی: توانایی دست کشیدن از یک قاعده و قانون و چارچوب و یافتن چارچوب های جدید را دارند. به بیانی دیگر، ذهن آنها بهتر و سریع تر می تواند قالب شکنی کند و به الگوهای جدید دست یابد. ابتکار: توانایی و تمایل به ایجاد جواب های غیرمعمول و مرسوم را در واکنش به محرک های محیطی دارند. تنوع طلبی و بیزاری از انجام کارها به صورت روتین از دیگر خاصیت های این ویژگی است. استقلال رأی و داوری: به خود متکی بودن و سنجش افکار و ایده ها بر مبنای منطق و استدلال به دور از وابستگی ها و غوغا سالاری ها و عدم تمایل به همرنگی با جماعت از دیگر ویژگی های این افراد است. اعتماد به نفس: به توانایی خود اعتماد و باور دارند و تصویری واقعی از امکانات و حدود توانمندی های خود دارند. خطرپذیری: از انتقاد و شکست ترسی ندارند و اشتباهات را فرصت هایی برای یادگیری تلقی می کنند. تمرکز ذهنی: به طور فعال و پر تلاش، هم از نظر ذهنی و هم از نظر عملی، به ایده می پردازند. دانش: افراد خلاق، سال های زیادی را برای کسب دانش و تسلط بر موضوع مورد علاقه خود صرف می کنند و علاوه بر آن همواره در حال توسعه دائمی دانش وآگاهی خود هستند. یشینه تاریخی: افراد خلاق، عموماً در زندگی دچار رخدادهای متنوعی بوده اند و بعضاً فقدان های بزرگی نظیر والدین یا امکانات مالی داشته اند. این فقدان ها عموماً موجب برانگیختن احساس نیاز شده و فرد را واداشته اند تا در جهت رفع نیاز خود به راه حل های خلاقانه بیندیشد. ▪نیاز به کسب موفقیت: افراد خلاق نیاز دارند در کسب هدف های خود، به موفقیت هایی دست پیدا کنند. این نیاز منبعی قوی و دلگرم کننده برای تلاش مضاعف فرد در زمینه دستیابی به راه حل های تازه، ریسک پذیری بیشتر و تمرکز قوی تر بر روی موضوع است.

موانع بروز خلاقیت

شاید اولین سؤالی که بعد مطرح شدن بحث خلاقیت و ویژگی های انسان های خلاق به وجود می آید، این باشد که به رغم اینکه تقریباً تمام انسان ها دارای دو قوه تفکر و تعقل هستند، چرا عده ای خلاق و سرشار از ایده های نو و بدیع هستند و گروهی دیگر بیابان لم یزرعی هستند خالی از هر گونه نسیمی که اندکی بوی تمایل برای کارهای جدید، نو، متنوع و متفاوت از گذشته را دارد؟ پاره ای از این دلایل عبارتند از (آبایی ۱۳۸۲): ▪گمان اینکه مسئله تنها یک راه حل درست دارد ▪سعی بر اینکه همیشه منطقی باشیم ▪طاعت بی چون و چرا از قوانین ▪ترس از ابهامات و علاقه به مشخص بودن همه چیز ▪اصرار بر اینکه همیشه عملی فکر کنیم ▪ترس از شکست و پرهیز از انجام کارهای مخاطره انگیز ▪عدم تفریح و سرگرمی ▪تخصص پیدا کردن تنها در یک کار ▪ترس از احمق جلوه داده شدن توسط دیگران ▪اعتقاد نداشتن به اینکه می توانیم خلاق باشیم

راه های پرورش خلاقیت

به خاطر پرورش خلاقیت باید کارهایی انجام دهیم که از طرفی دانش و تجربه ما را که به عنوان ماده خام خلاقیت هستند بالا ببرد و از طرف دیگر شیوه تفکر ما را اصلاح و هدایت کند و از سویی قدرت تخیل ما را بهبود بخشیده و امکان تصورسازی به ما بدهد. می دانیم که خلاقیت نوعی تکاپوی فکری و ذهنی برای دست یابی به اندیشه های بدیع است. پس کارهایی که بتواند ذهن را در این راستا به تکاپو وا دارد و به ما فرصت اندیشیدن و تبلور آن را در جهان خارج بدهد، موجب افزایش خلاقیت می شود. ▪تجربه: غنی ترین منبع سوخت و عاملی است که موجب می شود انسان بتواند ایده های خلاقانه ارائه بدهد. تجربه را می توان از انجام کارهای متنوع و مخاطره انگیز، مسافرت مخصوصاً با شرایط سخت و مصیبت بار و به مکان های دور افتاده، تماس های شخصی با دیگران بویژه کودکان، خواندن شرح حال افراد، تماشا کردن تلویزیون، گوش کردن رادیو و ... به دست آورد. ▪بازی های فکری: حل معما، جدول، شطرنج، کلمات متقاطع، بیست سوالی ها، بازی در هوای آزاد، حل مسائل ریاضی بخصوص مسائل هندسه و احتمال که نوعی ورزش ذهنی هستند در تقویت قدرت تفکر موثرند. کوشش زیاد: آنچه موجب خلاقیت می شود، لزوماً هوش و نبوغ فوق العاده نیست بلکه کوشش مضاعفی است که افراد خلاق انجام می دهند تا مغز را به تصور وا دارند. سخت کوشی و عادت کردن به کار و تلاش ما را در هنگام تولید ایده های خلاقانه یاری می کند. ▪دانش: بروز ایده های نو نیاز به دانش فراوان دارد. در حقیقت دانش ماده اولیه تصورسازی است توسعه دائمی دانش و اطلاعات وسیع در بروز ایده های خلاقانه نقش بی بدیلی دارند. روحیه پرسش گری: تقویت روحیه پرسش گری و اینکه انسان از طرح سوال های به ظاهر کودکانه واهمه نداشته باشد و سوال های چالش برانگیز مطرح کند، باعث پرورش کنجکاوی در انسان می شود و ساختارشکنی قالب های ذهنی را تسریع می کند.

منابع

• « مقدمه ای بر علم خلاقیت شناسی : علم خلاقیت و نوآوری . سید مهدی گستان هاشمی، انتشارات جهاد دانشگاهی ، چاپ اول تابستان ۱۳۸۲ .
• مبانی علم میان رشته ای خلاقیت شناسی . سید مهدی گلستان هاشمی . فصلنامه علوم خلاقیت شناسی و حل مسئله ابداعی تریز . شماره 5 ، بهار 1383 .
• علم میان رشته ای خلاقیت شناسی . سید مهدی گلستان هاشمی . مجموعه مقالات اولین کنفرانس ملی خلاقیت شناسی ، تریز و مهندسی و مدیریت نوآوری . آبان 1387 .
• علم خلاقیت شناسی ، رشته علمی خلاقیت و نوآوری . سید مهدی گلستان هاشمی . مجله اطلاعات علمی .شماره 378 . اسفند 1389 .
• خلاقیت شناسی علوم پژشکی و کارآفرینی . سید مهدی گلستان هاشمی . کنگره کارآفرینی در بخش بهداشت و درمان ، دانشگاه علوم پزشکی ، دی 1380 .
• سیستم حل مسئله ابداعی و خلاقیت و نوآوری نظام یافته TRIZ . مجله مدیریت .انجمن مدیریت ایران ، شماره 59 ، فروردین 1381 .
• تصویر ذهنی و نقش آن در یادگیری و خلاقیت » سید مهدی گلستان هاشمی. مجله اطلاعات علمی ، شماره 201 ، خرداد 1375 .
• مجموعه مقالات اولین کنفرانس خلاقیت شناسی ، تریز و مهندسی و مدیریت نوآوری -1387
• مجموعه مقالات دومین کنفرانس خلاقیت شناسی، تریز و مهندسی و مدیریت نوآوری -1388
• مجموعه مقالات سومین کنفرانس خلاقیت شناسی ، تریز و مهندسی و مدیریت نوآوری -1389
• مجموعه مقالات چهارمین کنفرانس خلاقیت شناسی ، تریز و مهندسی و مدیریت نوآوری -1391
• هنر خلاقیت در صنعت و فن . اوژان فانژه، حسن نعمتی، انتشارات امیر کبیر .
• خلاقیت و نوآوری در انسان ها و سازمان ها» تیمور آقافیشانی انتشارات ترمه .
• پرورش استعداد همگانی،ابداع و خلاقیت » الکس.اف. اسبورن،ترجمه دکتر حسن قاسم زاده، انتشارات نیلوفر .
• پرورش خلاقیت . نوشته پائول تورنس . ترجمه دکتر حسن قاسم زاده ، انتشارات نیلوفر.
• مجموعه کتاب های خلاقیت . دکتر حسن قاسم زاده .
• وب گاه علوم خلاقیت نوآوری شناسی

جستارهای مرتبط

• خلاقیت نوآوری شناسی

زیر نویس ها

• استرنبرگ، رابرت، راهنمای خلاقیت، تهران: دوران، ۱۳۸۷.
• استرنبرگ، رابرت، روانشناسی شناختی. ترجمهٔ کمال خرازی و الهه حجازی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهی (سمت)، ۱۳۸۷. شابک 978-964-530-245-2.
• نظام‌الدین فقیه, علم و فناوری ۹۶۴-۶۸۱۰-۰۸-ایکس:شابک
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، ویکی‌پدیای انگلیسی، برداشت شده در ۲۲ مه ۲۰۱۰.