علم‌کشی

علامت کشی در تهران - محرم ۱۳۹۵ خورشیدی.

عَلَم‌کِشی یا علامت کِشی، نوعی آئین نمایشی برای سوگواری در مناسبت‌های مذهبی شیعیان است. در این آئین، یک یا تعدادی علم عزاداری در معابر گردانده می‌شود. علم کشی در ایران بیشتر در روز تاسوعا و روز عاشورا به عنوان بخشی از سوگواری محرم انجام می‌گیرد. معمولاً در صبح و ظهر عاشورا، علم‌های عزا در پیشاپیش هیئت‌های عزاداری به نمایش در می‌آید و در کوچه خیابان یک محله گردانده می‌شود. استفاده از علم در عزاداری‌های تشیع دارای فراز و فرودهایی بوده و موافقان و مخالفانی دارد.

علم عزا

مقالهٔ اصلی: علم عزاداری

عَلَم یا علامت وسیله‌ای چوبی یا فلزی یا ترکیبی از این دو است که در اندازه‌های مختلف تولید می‌شود. علم دارای بخش‌ها و نمادهای مختلفی است. امروزه علامت‌های عزاداری عمدتاً از فلزات ساخته می‌شوند و تیغه‌های فلزی انعطاف‌پذیر در آن‌ها به صورت عمودی بر روی یک پایه فلزی قرار گرفته‌اند. به هنگام حرکت یا وزش باد تیغه‌ها از حالت سکون خارج می‌شوند و به علم جلوه بیشتری می‌دهند.

گروهی از جوانان منتظر حمل علم.

چگونگی علامت کشی

امروزه علامت کشی هم‌زمان با حرکت دسته‌های عزاداری زنجیرزنی و سینه زنی در روزهایی مانند تاسوعا، عاشورا و اربعین مشاهده می‌شود. جایگاه علامت‌ها عمدتاً بعد از بیرق‌های هیئت و قبل از دسته‌های زنجیرزن و سینه زن است. علامت‌های کوچک تا متوسط توسط افراد دارای توانایی جسمی حمل می‌شوند و علامت‌های خیلی بزرگ بر روی چرخ مخصوص حرکت داده می‌شوند. علامت‌ها در گذشته کوچکتر بوده‌اند و به راحتی حمل می‌شده‌اند. اما امروزه حمل علامت‌های سنگین معمولاً به سختی و با کندی صورت می‌گیرد و نیاز به تعدادی افراد آماده برای این کار است. معمولاً افراد جوان و دارای فیزیک بدنی مناسب به انجام این کار اشتیاق نشان می‌دهند. فردی که علامت را حمل می‌کند علمدار نامیده می‌شود. علمدار کمربند مخصوص حمل علم بر خود می‌بندد که از جنس چرم است و بر روی کمر و شانه‌ها محکم می‌شود. این کمربند دارای فضایی برای قرار گرفتن پایه علم است. با قرار گرفتن فرد آماده علم کشی در پشت علم، سایر علمداران علم را به صورت گروهی از پایه برداشته و بر روی کمربند علمدار سوار می‌کنند. علمدار بسته به توانایی و مهارت خود و نیز سنگینی و حجم علم، آن را از چند گام تا مسافتی قابل ملاحظه حمل می‌کند. با مشاهده آثار خستگی در علمدار، فرد دیگری به همین ترتیب به عنوان علمدار بعدی عمل می‌کند. در میادین و محل‌های اجتماع ممکن است کارهای نمایشی ویژه‌ای با علامت انجام گیرد که بیشتر به صورتهای زیر است:

• چرخاندن علامت به صورت ۳۶۰ درجه و درجا
• سلام دادن علامت که عبارت است از حرکت جلو و عقب علامت به گونه‌ای که حرکات نوسانی شدید در تیغه‌ها ایجاد شود.
• چرخش و سلام زوجی: وقتی دو علامت از دو هیئت مقابل به همدیگر می‌رسند به صورت موازی در مقابل هم قرار می‌گیرند و یک یا دو مورد از فعالیت‌های قبلی یعنی چرخاندن و سلام کردن را انجام می‌دهند.

حمل علم توسط عزاداران در ایام محرم

تاریخچه علامت کشی

استفاده از علم به شکل صلیب به دوره صفویه بر می‌گردد که در آن دوره اقتباسهایی از آئین‌های مسیحیت در اروپا صورت گرفت و علم به عنوان یکی از نمادهای عزاداری شناخته شد.

با قدرت گرفتن شاه عباس دوم و اقبالی که وی به عزاداری برای حسین نشان داد، انواع مراسم عزاداری در ایران رواج یافت تا جایی که وزارتی خاص با نام «روضه خوانی و تعزیه داری» راه اندازی شد. سپس گروهی از درباریان برای شناخت و بهره‌گیری از آئین‌های مسیحیان راهی شرق اروپا شدند.

اصطلاحات علامت کشی

علم بندی: سر هم کردن قطعات و برپا کردن علم در یک محل همراه با آداب مخصوص.

علم واچینی: عمل باز کردن پارچه‌های رنگین و قیمتی از چوبه علم یا باز کردن قطعات علم برای نگهداری در انبار و حمل و نقل.

علمدار: کسی که علامت را حمل می‌کند.

انتقادات و نظرات

فقهای شیعه عمدتاً استفاده از علامت در عزاداری‌ها را مجاز دانسته‌اند؛ اما برخی انتساب این مراسم به اسلام یا استفاده از نمادهای دارای حیات مانند تصاویر افراد و حیوانات را مجاز ندانسته‌اند.

حوادث و اتفاقات

نزاع در علم کشی از گزارش‌های شایع در تاریخچه علم کشی در سوگواری‌های ایران بوده‌است. این مسئله بیشتر به خاطر چشم و هم چشمی بین علمداران و هیئت‌ها صورت می‌گیرد.

جستارهای وابسته

• تعزیه
• سوگواری محرم