قوس (معماری)

چَفد یا چَفت، قوس یا جسمی است منحنی شکل برای ایجاد پوشش یکپارچه آسمانه(سقف) بر روی دهانه ها. در معماری ایرانی از چفد در گنبدسازی و تاق سازی فراوان بهره برده شده است.

انواع

چفدها به دو دسته کلی باربر و غیر باربر تقسیم می‌شوند.

چفدهای باربر

چفدهای باربر گروهی هستند که از تکرارشان طاق‌های باربر و از دورانشان گنبدهای وسیع بوجود می‌آیند. در ایران بعد از اسلام این چفدها تا دهانه‌های بالاتر از ۱۶ گز را نیز در بر گرفته‌اند (گز کوچک = ۹۴ سانتی‌متر و گز سلطانی = ۱۰۶٫۶ سانتی‌متر) و همانطور که از نامشان پیداست، قادرند بارهای وارده را بر خود به خوبی تحمل کنند.

انواع چفدهای باربر

1. چفد پنج اوهفت
2. چمانه = بیان = دو لنگه (بیان = چفد)
3. شبدر یا شبدری
4. بیز یا هلوچین
5. بستو (کوزه = بستو)
6. چفد سروک

چفدهای ناباربر

این گونه چفدها بارهای وارد بر خود را تحمل نکرده، لذا بیشتر جنبه آمودی دارند یا در دهانه‌های کوچک (حداکثر تا ۳ گز) بکار رفته‌اند و دلایل انتخاب آنها زیبایی، و سادگی آنهاست و اگر در بعضی نقاط به عنوان قوس باربر اجرا گشته‌اند، اغلب شکسته و خطراتی تولید کرده‌اند.

انواع چفدهای ناباربر

1. شاخ بزی
2. سه بخشی
3. کلیل
4. قمی پوش و پانیز
5. چمله

قسمت‌های مختلف

• تیزه قوس: به رأس قوس و بالاترین نقطه قوس گفته می‌شود.
• افریز: به دهانه قوس گویند، فاصله بین دو پاکار.
• افراز: به خیز قوس گفته می‌شود، فاصله بین پاکار تا تیزه.
• شکرگاه: به زاویه ۲۲٫۵ درجه قوس شکرگاه گفته می‌شود، اولین شکافتها و خرابی‌ها در این نقطه مشخص می‌شود، در شکرگاه بیشترین نیروی رانشی را داریم.
• ایوارگاه: به زاویه ۶۷٫۵ درجه قوس ایوارگاه می‌گویند، ایوارگاه نقطه‌ای است که بیشترین نیروی فشاری قوس را داریم.
• شانه: به فاصله بین شکرگاه تا ایوارگاه شانه می‌گوییم.
• بالِنج یا کناله: به بخش میان پاکار تا شکرگاه را گویند.
• پاکار: به پای چفد گویند، جایی که قوس از آنجا شروع می‌شود.

جستارهای وابسته

• گنبد