پیش‌نویس:کتاب رخداد فهم

کتاب «رخداد فهم: شرحی بر کارنامۀ شاعران هرمسی معاصر ایران» (ISBN: 978-622-7259-27-8)، عنوان اثری است نوشتۀ مازیار چابک که در اسفند 1401 در انتشارات سیاهرود منتشر شده است.

شعر هرمسی (Hermetic Poetry) از جمله اصطلاحاتی است که در ادبیات غرب در برابر متون دشوار و رمزآلود به‎کار می‎رود[1]. امروزه اشعاری که دشوارخوان، دشوارفهم، دیریاب، پیچیده در نحو یا مفهوم، چندپهلو، مبهم، رمزگذاری‎شده و پنهان‎کننده باشند، هرمسی خوانده می‎شوند. شعر هرمسی به زبان رمز سخن می‎گوید[2] و سعی در پنهان ساختن و گمراه کردن خواننده دارد تا معنای پنهانی، آشکار نگردد. به قول دریدا، کار شاعر هرمسی «مهارت در پنهان کردن یا تمایل به گمراه کردن از طریق رمزهاست»[3].

بنابراین، مهم‎ترین کلیدواژۀ شعر هرمسی، رمز است. اما زمانی کلمه به رمز تبدیل می‎شود که از یک راز خبر بدهد. این ویژگی‎ها مشابه ویژگی‎های هرمسنامه‎هایی هستند که منسوب به هرمس (فیلسوف، پیامبر، حکیم) یا سنت هرمسی (Hermetism) است. در تفکر هرمسی، حکیم برای جستجوی حقیقت از زبان رمز استفاده می‎کند. رسالات هرمسی کهن که در موضوعاتی مانند کیهان‎شناسی، اخترشناسی، پزشکی، الهیات، کیمیا، طلسم، حکمت و ... در مصر باستان (منسوب به تات)[4] و فلسفۀ اسلامی (مانند سهروردی و جابر ابن حیان) برجای مانده‎اند، از حقیقت برتری خبر می‎دادند که هر کسی توانایی فهم آنها را نداشت.

در ایران اما، سنت هرمسی بیشتر خود را با فلسفه اشراق و کیمیاگریِ جابر ابن حیان و تصوف پیوند داده است[5]. از نگاه سهروردی، هرمس حکمت را تدوین کرد و معارف الهی را به زبان رمز مطرح ساخت[6]. هرچند که نمی‎توان به‎طور کامل نوشته‎های سهروردی را هرمسی خواند، اما از ویژگی‎های متون هرمسی بهره‎مند است. اینکه چرا در اشراق بر زبان رمز تأکید می‎شده، شهرزوری سه دلیل عمده را برمی‎شمارد: 1. اگر بیگانه از آن باخبر شود، موجب شر و فساد خواهد شد؛ 2. سخن رازگونه مخاطب را برای فهم و کشف آن به تلاش وامی‎دارد؛ و 3. درک راز موجب تنویر ذهن و قوت نفس برای تفکر است[7].

مسئلۀ مهم در مواجهه با متون هرمسی، فهم آنهاست. چه در متون هرمسی کهن، و چه در اشعار هرمسی امروز، معناهای پنهان آسان به‎دست نمی‎آیند، به این دلیل که رمز می‎تواند معناهای متعددی را به خود بگیرد، و وضعیتی نامتعین از فهم را ارائه دهد. بسیاری از پژوهشگران وقتی با اشعار مالارمه[8]، ریلکه[9]، مونتاله[10]، کیتس[11]، و سلان مواجه می‎شوند، از این موضوع شکایت دارند که نمی‎توانند فهم روشنی از اشعار آنان ارائه دهند؛ تجربه‏‌ای که خوانندۀ ایرانی در مورد بزرگ‎ترین و مهجورترین شاعر هرمسی کلاسیک ایران[12]، حافظ، بارها به خود دیده است.

محتوای کتاب

کتاب «رخداد فهم» می‎کوشد تلاش‎های یک خواننده را برای نزدیک شدن به توری حائل بین ما و شاعران هرمسی به اشتراک بگذارد تا نشان دهد که اشعار هرمسی امروز، اگرچه مانند متون هرمسی کهن، برای فهم دشوار هستند، اما فهم‌‏ناپذیر نیستند و نیازمند خوانده شدن هستند. این کتاب، با الهام از چارچوب هرمنوتیک فلسفی گادامر، به گفتگوی با اشعار بیست شاعر هرمسی معاصر ایران در بازۀ زمانی 1399-1300 پرداخته و نسبت این اشعار را با واقعیتِ واقعی تعیین کرده است.

نویسنده: مازیار چابک

فهرست کتاب:

پیشگفتار

درآمد‏

‏«فیروزه» / محمد ابن محمود همدانی‎ ‎

شاعران هرمسی معاصر

‏«پرومته‌‏ی نام» / بهنود بهادری

‏«لاله‏‌ی داغ» / فیروزه میزانی

‏«ریگ روان» / مسعود کریم‏‌خانی (روزبهان)‏

‏«هیچ حفره‌‏ای» / سهراب رحیمی 

‏«سنگ جابوس» / یدالله رویایی

‏«این ایل» / هرمز علی‏پور

‏«تو را خانده‏‌ام» / بیژن الهی

‏«نیایشِ آغاز» / شاپور جورکش

‏«رستاخیز» / هوشنگ ایرانی

‏«شریان نعش» / پریماه اعوانی

‏«از نفرتِ نوشت» / خشایار فهیمی        

‏«میّت بهرام اردبیلی» / داریوش اسدی کیارس

‏«لحظه‌‏ی بَدر 1» / قاسم آهنین‌‏جان        

‏«آن‏چه از باغ برچیدم» / هوشنگ آزادی‌‏ور

‏«هراز» / قاسم هاشمی‏‌نژاد        

‏«زار و خلیل» / عبد نیک‏‌پو

‏«از گهواره‏‌ی رامم» / حسین خلیلی

‏«آواز آزاد» / محمود شجاعی

‏«زُمرد زخم» / سیدنعیم موسوی

‏«اگر از آسمان» / پرویز اسلامپور

جستارهای وابسته:

هرمسیه

علوم خفیه

هرمس

هرمنوتیک

منابع:

[1] Orsini, V. (1951). The Oriental Origins of Hermetic Poetry. East and West, 2(3), 156-159.

[2] امیری، رضا (1391). هرمس و حکمت هرمسی. انتشارات دانشگاه مفید. ص 23.

[3] Derrida, J. (2005). Sovereignties in question: The poetics of Paul Celan: Fordham University Press. P. 47.

[4] فرک، تیموتی، و گندی، پیتر (1400). هرمتیکا، حکمت مفقوده‌‏ی فرعونان. ترجمه‌‏ی فریدالدین رادمهر، چاپ ششم، انتشارات مرکز.

[5] کلباسی اشتری، حسین (1386). هرمس و سنت هرمسی. انتشارات علم.

[6] سیدعرب، حسن (1399). تصحیح، تعریب، ترجمه و شرح مقدمۀ حکمه‌‏الإشراق سهروردی. انتشارات ‏هرمس، ص 58.‏

[7] سیدعرب، حسن (1399). همان، ص 70.‏

[8] Miner, M. (1995). Music Obscured: Mallarmé's Hermetic Mandore. Dalhousie French Studies, 33(1), 35-54.

[9] Paslawska, A. (2021). Bohdan Kravtsiv as a translator of Rainer Maria Rilke's poetry. Paper presented at the SHS Web of Conferences.

[10] Roppo, A. (2019). Letteratura Come Vita: An Exploration of Italian Hermetic Poetry and the Power of the Poetic Word. University of Oregon.

[11] Wunder, J. N. (2016). Keats, hermeticism, and the secret societies: Routledge.

[12] شایگان، داریوش (1393). پنج اقلیم حضور (فردوسی، خیام، مولوی، سعدی، حافظ): بحثی درباره‌‏ی شاعرانگی ایرانیان. چاپ چهارم، انتشارات فرهنگ معاصر. ص 116.

[13]