درگاه:مشهد/نوشتار برگزیده
طوس شهری تاریخی در استان خراسان رضوی در ایران است. از نوشتههای مورخان یونانی برمیآید که در دورهٔ هخامنشیان شهر توس به نام «سوسیا» (Susia) یاد میشده و یکی از پایتختهای ایالت پارت در شمال شرقی ایران و منطبق بر استان خراسان امروزی بودهاست. واژهٔ توس در قرن دهم م. به مجموعهای از چندین پارچهآبادی و روستاهااطلاق میشد(معجمالبلدان توس را شامل ده هزار پارچهآبادی دانستهاست) و کوره(ده) نوقان و کوره(ده) تابران و روستای سناباد که امروزه در داخل شهر مشهد واقع شدهاند جزو منطقه توس به شمار میآمد که در سال ۸۰۹ م. هارونالرشید و در سال ۸۱۸ م. امام رضا پیشوای هشتم شیعیان در آن مدفون گردید، جغرافیدانان آنجا را ولایت توس مینامیدند که همه دشت (فلات) مشهد فعلی را در برمیگرفت و روستای توس از همه آنها آبادتر بود.
در زمان جغرافیانویسان عرب شهر توس به واسطهٔ رونق و ترقی نیشابور اهمیت درخوری نداشت. توس هم مانند نیشابور به دست تولوی پسر چنگیزخان خراب و در زمان اوغدی (اوکتای) جانشین چنگیز به تجدید عمارتش پرداختند و از آن به بعد چند مرتبه مقر فرمانروایان مغول شد. پس از سقوط مغولهای ایران، توس با قوچان و کلات و ابیورد و نسا و واحهٔ مرو در جزو قلمرو دولت کوچکی که امیر ارغونشاه رییس طایفهٔ جون غربانی تشکیل داده بود درآمد، پس از ارغونشاه پسرانش محمدبیگ و علیبیگ جانشین پدر شدند. علیبیگ در سال ۱۳۸۲ م. مجبور به اطاعت از تیمور شده بعد وی را به فرغانه اعزام و در سال بعد کشته ساختند.
در سال ۱۳۸۹ م. پس از شورشی، مردم توس را قتل عام کردند و در این رویداد حدود ده هزار نفر کشته شدند. بازسازی عمارت قلعهٔ توس پس از فوت تیمور و در سال ۱۴۰۵ م. انجام گرفت. در دورههای بعد، نام توس را با نام مشهد یکجا میبرند، مشهد تدریجاً به واسطهٔ اهمیت مذهبی خود شهر توس را تحتالشعاع قرار داده و پایتخت خراسان گردید.
افشاریان، نام دودمانی ایرانی است که بر ایران حکومت کرد. بنیادگذار این دودمان نادرشاه افشار بود. نادرشاه از طایفه کوچک قرخلو از ایل افشار است و افشارها دستهای هستند از ترکمانان که مقارن تسلط مغول بر ترکستان از آن دیار مهاجرت کرده در آذربایجان متوطن شدند و در این سرزمین بودند تا انکه شاه اسماعیل ایشان را کوچانده در ابیورد خراسان مقیم نمود. ایل افشار روزهای تابستان را ابیورد و زمستان را در دستجرد از محال درهگز به سر میبردند و در همین محل است که نادر در محرم سال ۱۱۰۰ به دنیا آمد و به همین دلیل نادر پس از آن در انجا عمارتی ساخت و دستجرد را مولودخانه نامید.
حرمِ امام رضا در مرکز شهر مشهد، استان خراسان رضوی، ایران؛ مدفن علیالرضاست که نزد مسلمانان شیعه بهعنوان «حرم» گرامی داشته میشود و مقدس است. از بناهای پیوستهٔ برجستهٔ آن مسجد بالاسر (مدفن امام رضا) (۴۲۵ق/۱۰۳۳ م) و مسجد جامع گوهرشاد (ساختهٔ ۸۲۱ ق/ ۱۴۱۸م) است. حرم امام رضا مجموعهای است با کانونِ آرامگاهِ هشتمین امام شیعیان، علیالرضا که دیگر مسجدها، آرامگاهها، رواقها، صحنها، کتابخانه و موزهها را دربرمیگیرد. بزرگترین مسجد جهان در اندازه (۲۵۰هزار مترمربع) و دومین مسجد بزرگ جهان در گنجایش (۵۰۰ هزار نفر) شمرده میشود.
کهنترین بخشهای آن، دیرینگی دهه ۶۱۰ قمری/ دهه ۱۲۳۰م دارد. از دورهٔ تیموریان که بسیاری از بناهای کهن خراسان در طوس، هرات و نیشابور نوسازی گشت، به این مکان نیز روی آورده شد. بسیاری از سازههای این حرم شیعه، از صفویان به ویژه شاه طهماسب صفوی به جا مانده است.
علی بن موسی الرضا در ۱۱ ذیقعده سال ۱۴۸ قمری در مدینه متولد شد و در سن ۵۵ سالگی به دست مأمون عباسی کشته شد. در ادب فارسی روضه به معنی باغ و گلستان و گلزار است و محل مضجع و در برگیرنده پیکر علی بن موسیالرضا را روضه منوره میخوانند. این مکان شامل فضایی مربع شکل که مساحت آن ۱۸۹٫۰۳ متر مربع بوده که از این فضا ۱۷٫۱۵ متر مربع آن مساحت ضریح میباشد. روضه منوره از طریق چهار صفه بزرگ در چهار جانب به داخل و خارج حرم مرتبط میشود.
آرامگاه خواجه ربیع مربوط به دوره صفوی است و در مشهد، انتهای خیابان خواجه ربیع واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۴۲ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیدهاست. این بنا به توصیه شیخ بهایی توسط شاه عباس صفوی در نیمه اول قرن هجری ساخته شدهاست.
نام خواجه ربیع در تاریخ ربیع بن خثیم است. او از طایفه بنیاسد و ساکن کوفه، از زمره زهّاد هشتگانه صدر اسلام و تابعین (کسانی که صحابه پیامبر را درک کردهاند) و همچنین از یاران و سرداران علی بن ابی طالب بودهاست. وی از اصحاب پیغمیر اسلام و نیز از سرداران سپاه ۱۱ علی ابن ابی طالب بودهاست. وی ضمن ارادت به علی ظاهراً از خویشان معاویة بن ابوسفیان هم بودهاست، بنابراین در سالهای پایانی خلافت علی ابن ابی طالب و بروز اختلاف میان او و معاویه، به قصد انزواء و دوری از نزاع طرفین عراق را به قصد ایران و خراسان ترک کردهاست. او در سالهای پایانی عمر ساکن شهر نوغان (مرکز ولایت توس در آن زمان) شده و بالاخره در سال ۶۳ ه.ق یا به روایتی دیگر در سال ۶۱ درگذشته و در یک فرسنگی شمال نوغان دفن گردیدهاست. مشهور است که علی بن موسی الرضا، هنگام سفر به خراسان در سالهای ۲۰۰ تا ۲۰۳ ه.ق قبر خواجه را زیارت کردهاست.