از ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد
گویش کتولی یا طبری کتولی [۱] (به مازندرانی : کَتولی) گویشی از زبان مازندرانی [۲] میباشد که در شهرستان علیآباد کتول و نواحی شرقی شهرستان گرگان در استان گلستان گویش میشود و ریشه در زبان طبری قدیم دارد.[۳] گویش کتولی شرقیترین گویش زبان مازندرانی میباشد.[۴] به گفته محمود بیجنخان گویش کتولی در منطقه کتول استان گلستان تکلم می شود و در زمره گویش های زبان طبری شمرده شده است.[۵] گویش کتولی به نسبت دیگر گویشهای مازندرانی بیشتر تحت تأثیر زبان فارسی قرار دارد. گویش کتولی به گویش زیارتی بسیار نزدیکی دارد. به گزارش روابط عمومی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان گلستان، علیآباد کتول از نظر جغرافیایی، شرقی ترین منطقه تبری زبان و یکی از اصلی ترین بلوک های استرآباد قدیم محسوب می شود.[۶] واژه نامه بزرگ تبری گویش کتولی را به عنوان یکی از دوازده گویش زبان مازندرانی معرفی کرده است.[۷] به گفته حسین شکی گویش کتولی را یکی از شاخه های زبان طبری می دانند.[۸] دانشنامه ایرانیکا به گویش کتولی به عنوان یکی از گویش های زبان مازندرانی اشاره نموده است.[۹]
به نقل از اداره کل میراث فرهنگ گردشگری و صنایع دستی استان گلستان زبان و گویش کتولی شاخه از زبان تبری مازندرانی است.[۱۰]
محدوده گویش کتولی [ ویرایش ]
محدوده گویش کتولی شامل نواحی روستایی کوهستانی شمال شاهوار و مناطقی چون کتول، پیچک محله، محمودآباد، فاضل آباد و جلگههای غیرترکمننشین بلوک استارآباد قدیم میشود و نواحی شرقی شهرستان گرگان همچون نوده ملک توسکستان و شاهکوه به گویش کتولی صحبت میشود.[۱۱] همچنین کتولهای ساکن در گنبد کاووس و آزادشهر نیز به این گویش صحبت میکنند. این دسته از مردمان طبری به خود کتول و به زبان خود کتولی میگویند.
در گویش کتولی ضمیر سه حالت دارد: فاعلی، مفعولی و ملکی.[۱۲] [۱۳]
ضمیر
۱ مفرد
۲ مفرد
۳ مفرد
۱ جمع
۲ جمع
۳ جمع
فاعلی، کتولی
men
te
vi
mâ
šemâ
unâ
مفعولی، کتولی
mere
tere
vere
mâre
šemâre
unâre
ملکی، کتولی (نوع اول)
meni
teni
veni
mâni
šemâni
unâni
ملکی، کتولی (نوع دوم)
em
et
eš
mon
ton
šon
شناسه(نوده کتول) [ ویرایش ]
در زبان فارسی دو دسته شناسه داریم: گذشته و حال . اما در گویش کتولی سه دسته شناسه داریم: گذشته ، حال ساده و حال التزامی .[۱۴] (نمونه زیر بر اساس گویش نوده کتول تنظیم شدهاست)
۱. گذشته :
بن ماضی ساده: -buard = رفت
بن ماضی استمراری: -šu-kerd = میرفت
گذشته
۱ مفرد
۲ مفرد
۳ مفرد
۱ جمع
۲ جمع
۳ جمع
شناسه
em/emb
i
∅/e
im
in
en
۲. حال ساده :
بن مضارع اخباری: -(šund)šun = میرود
حال ساده
۱ مفرد
۲ مفرد
۳ مفرد
۱ جمع
۲ جمع
۳ جمع
شناسه
m
i
∅/e
im
in
en
۳. حال التزامی :
بن مضارع التزامی: -ber = برود
حال التزامی
۱ مفرد
۲ مفرد
۳ مفرد
۱ جمع
۲ جمع
۳ جمع
شناسه
om
i
oe
im
in
on
صرف فعل (نوده کتول) [ ویرایش ]
در جدول زیر فعل رفتن (buarden) بر اساس گویش کتولی در زمانهای مختلف صرف میشود.[۱۵] (نمونه زیر براساس نوده کتول میباشد)
زمان/شخص
۱ مفرد
۲ مفرد
۳ مفرد
۱ جمع
۲ جمع
۳ جمع
گذشته ساده
buardem
buardi
buard
buardim
buardin
buarden
گذشته کامل
buarde-bem
buarde-bi
buarde-be
buarde-bim
buarde-bin
buarde-ben
گذشته التزامی
buarde-bum
buarde-bui
buarde-bu
buarde-buim
buarde-buin
buarde-bun
گذشته التزامی کامل
buarde-bi-bum
buarde-bi-bui
buarde-bi-bu
buarde-bi-buim
buarde-bi-buin
buarde-bi-bun
گذشته استمراری
šu-koerd-em
šu-koerd-i
šu-koerd
šu-koerd-im
šu-koerd-in
šu-koerd-en
گذشته در حال انجام
dâštem-šukoerdem
dâšti-šukoerdi
dâšt-šukoerd
dâštim-šukoerdim
dâštin-šukoerdim
dâšten-šukoerden
حال ساده/آینده
šumb
šundi
šund
šundim
šundin
šunden
حال در حال انجام
darem-šumb
dari-šundi
dare-šund
darim-šundim
darin-šundin
daren-šunden
حال التزامی
berom
beri
bero
berim
berin
beron
آینده
xâmb berom
xândi beri
xând bero
xândim berim
xândin berin
xânden beron
شناسه (علی آباد کتول) [ ویرایش ]
در زبان فارسی دو دسته شناسه داریم: گذشته و حال . اما در گویش کتولی سه دسته شناسه داریم: گذشته ، حال ساده و حال التزامی .[۱۶] (نمونه زیر بر اساس گویش علیآباد کتول تنظیم شدهاست)
۱. گذشته :
بن ماضی ساده: -buard = رفت
بن ماضی استمراری: -šu-kerd = میرفت
گذشته
۱ مفرد
۲ مفرد
۳ مفرد
۱ جمع
۲ جمع
۳ جمع
شناسه
mbe/mb
i
∅/e
im/imb
in
en
۲. حال ساده :
بن مضارع اخباری: -(šund)šun = میرود
حال ساده
۱ مفرد
۲ مفرد
۳ مفرد
۱ جمع
۲ جمع
۳ جمع
شناسه
m
i
∅/e
im
in
en
۳. حال التزامی :
بن مضارع التزامی: -ber = برود
حال التزامی
۱ مفرد
۲ مفرد
۳ مفرد
۱ جمع
۲ جمع
۳ جمع
شناسه
om
i
oe
im
in
on
صرف فعل (علی آباد کتول) [ ویرایش ]
در جدول زیر فعل رفتن (buarden) بر اساس گویش کتولی در زمانهای مختلف صرف میشود.[۱۷] [۱۸] (نمونه زیر براساس علیآباد کتول میباشد)
زمان/شخص
۱ مفرد
۲ مفرد
۳ مفرد
۱ جمع
۲ جمع
۳ جمع
گذشته ساده
buardem
buardi
buard
buardim
buardin
buarden
گذشته کامل
buarde-bim
buarde-bi
buarde-bie
buarde-bim
buarde-bin
buarde-bin
گذشته التزامی
buarde-bum
buarde-bui
buarde-bu
buarde-buim
buarde-buin
buarde-bun
گذشته التزامی کامل
buarde-bi-bum
buarde-bi-bui
buarde-bi-bu
buarde-bi-buim
buarde-bi-buin
buarde-bi-bun
گذشته استمراری
šu-koerd-em
šu-koerd-i
šu-koerd
šu-koerd-im
šu-koerd-in
šu-koerd-en
گذشته در حال انجام
dâštem-šukoerdem
dâšti-šukoerdi
dâšt-šukoerd
dâštim-šukoerdim
dâštin-šukoerdim
dâšten-šukoerden
حال ساده/آینده
šumbe
šundi
šund
šundim
šundin
šunden
حال در حال انجام
darem-šumbe
dari-šundi
dare-šund
darim-šundim
darin-šundin
daren-šunden
حال التزامی
berom
beri
bero
berim
berin
beron
آینده
xâmbe berom
xândi beri
xând bero
xâmdim berim
xândin berin
xânden beron
در جدول زیر فعل کردن (hâkoerden) بر اساس گویش کتولی در زمانهای مختلف صرف میشود.[۱۹] [۲۰] (نمونه زیر براساس علیآباد کتول میباشد)
زمان/شخص
۱ مفرد
۲ مفرد
۳ مفرد
۱ جمع
۲ جمع
۳ جمع
گذشته ساده
hâkoerdem
hâkoerdi
hâkoerde
hâkoerdim
hâkoerdin
hâkoerden
گذشته کامل
hâkoerde-bem
hâkoerde-bi
hâkoerde-be
hâkoerde-bim
hâkoerde-bin
hâkoerde-ben
گذشته التزامی
hâkoerde-bum
hâkoerde-bui
hâkoerde-bâ
hâkoerde-buim
hâkoerde-buin
hâkoerde-bun
گذشته التزامی کامل
hâkoerde-bi-bum
hâkoerde-bi-bui
hâkoerde-bi-bu
hâkoerde-bi-buim
hâkoerde-bi-buin
hâkoerde-bi-bun
گذشته استمراری
hâkoerde-koerd-em
hâkoerde-koerd-i
hâkoerde-koerde
hâkoerde-koerd-im
hâkoerde-koerd-in
hâkoerde-koerd-en
گذشته در حال انجام
dâštem-hâkoerdekoerdem
dâšti-hâkoerdekoerdi
dâšt-hâkoerdekoerde
dâštim-hâkoerdekoerdim
dâštin-hâkoerdekoerdim
dâšten-hâkoerdekoerden
حال ساده/آینده
kumbe
kundi
kunde
kundim
kundin
kunden
حال در حال انجام
darem-kumbe
dari-kundi
dare-kunde
darim-kundim
darin-kundin
daren-kunden
حال التزامی
hâkonem
hâkoni
hâkone
hâkonim
hâkonin
hâkonen
آینده
xâmbe hâkonem
xândi hâkoni
xând hâkone
xâmdim hâkonim
xândin hâkonin
xânden hâkonen
در جدول زیر فعل شدن (hâbuen/hâbien) بر اساس گویش کتولی در زمانهای مختلف صرف میشود.[۲۱] [۲۲] (نمونه زیر براساس علیآباد کتول میباشد)
زمان/شخص
۱ مفرد
۲ مفرد
۳ مفرد
۱ جمع
۲ جمع
۳ جمع
گذشته ساده
hâbiem
hâbi
hâbie
hâbim
hâbin
hâbien
گذشته کامل
hâbi-bim
hâbi-bi
hâbi-bie
hâbi-bim
hâbi-bin
hâbi-bin
گذشته التزامی
hâbi-bum
hâbi-bui
hâbi-bu
hâbi-buim
hâbi-buin
hâbi-bun
گذشته التزامی کامل
hâbi-bi-bum
hâbi-bi-bui
hâbi-bi-bu
hâbi-bi-buim
hâbi-bi-buin
hâbi-bi-bun
گذشته استمراری
bo-koerd-em
bo-koerd-i
bo-koerd
bo-koerd-im
bo-koerd-in
bo-koerd-en
گذشته در حال انجام
dâštem-bokoerdem
dâšti-bokoerdi
dâšt-bokoerd
dâštim-bokoerdim
dâštin-bokoerdim
dâšten-bokoerden
حال ساده/آینده
bumbe
bundi
bunde
bundim
bundin
bunden
حال در حال انجام
darem-bumbe
dari-bundi
dare-bund
darim-bundim
darin-bundin
daren-bunden
حال التزامی
hâbuem
hâbui
hâbue
hâbuim
hâbuin
hâbuen
آینده
xâmbe hâbuem
xândi hâbui
xând hâbue
xâmdim hâbuim
xândin hâbuin
xânden hâbuen
در گویش کتولی صفت ملکی به دو صورت می آید.[۲۳]
ضمیر
۱ مفرد
۲ مفرد
۳ مفرد
۱ جمع
۲ جمع
۳ جمع
ملکی، کتولی
em
et
eš
mon
ton
šon
صورتش
dim-eš
پدرشان
piyar-ešon
فارسی معیار
گویش کتولی
برادرم کنارم هست
meni berâr palu-em dare
او صورتش را شست
vi dim-eš re bašušte
ضمیر
۱ مفرد
۲ مفرد
۳ مفرد
۱ جمع
۲ جمع
۳ جمع
ملکی، کتولی
meni
teni
uni
mâni
šemâni
unâni
برادرم
meni berâr
پدرت
teni piyar
فارسی معیار
گویش کتولی
برادرم کار کرد
meni berâr kâr hâkoerde
غدا بده بچه ات بخورد
qezâ hâde teni vače boxoere
شماری از افعال کتولی و مقایسه آن با گویش ساروی، چالوسی و فارسی:[۲۴]
گویش کتولی
گویش ساری
گویش چالوس
فارسی
gonden/goend
gânne/gonne
gonne
میگویند
hâkoerdem
hâkârdeme/hâkordeme
hâkordeme
کردم
hâkoerde koerdem
kordeme/kondeseme
kordeme/komame
میکردم
kom/komb/kombe
kâmbe/kombe
kome
میکنم
koend
kânde/konde
kone
میکند
hâkoen
hâkân/hâkon
hâkon
بکن
našo koerdem
našime/naši bom
našime/našemame
نمیرفتم
noardam/našim
našime
našime/našiyame
نرفتم
boardam
bordeme
boardeme
رفتم
našom/našomb/našombe
našombe
našeme
نمیروم
našondi
našoni
našeni
نمیروی
vinamb
vimbe
vime
میبینم
baxšend
baxšende
baxšene
میبخشد
biâmioim
biâmome
bimâme
آمدم
vayelam
biyelem
belem
بگذارم
beniš
heniš
beniš
بشین
badiyen
badine
badine/badiyane
دیدند
bait
baite
baite/haite
گرفت
nened
nene
nene
نمیآید
baxšendi
baxšendi
baxšeni
میبخشید
davue
dave
davu
باشد
hâbiem
bavime/baime
baveme/bavume
شدم
bumbe/bumb
vumbe/bumbe
vume/bume
شدم
dari
dari
dari
هستی
شماری از واژههای کتولی و مقایسه آن با گویش ساروی، چالوسی و فارسی:[۲۵]
گویش کتولی
گویش ساری
گویش چالوس
فارسی
piyar
piyer
piyar
پدر
mâr
mâr
mâr
مادر
peser
rikâ/peser
rikâ/pesar
پسر
doxter/deter
kijâ/deter
kijâ/detar
دختر
berâr
berâr
berâr
برادر
xoer
xâxer
xâxor
خواهر
vače
vače
vače
بچه
kote
kote
kote
کودک
kondes
kondes
kones
ازگیل
dâr
dâr
dâr
درخت
telâ
telâ
telâ
خروس
morqâne
merqâne
morqâne
تخم مرغ
gat/pille
gat
gat
بزرگ
vâri
vâri
vâre/jur
مانند
dele
dele
dele
داخل
az
je/jâ/de/das
je/az/das
از
جستارهای وابسته [ ویرایش ]
↑ [https://iranicaonline.org/articles/iran-vi2-documentation = The dictionary edited by Naṣri Ašrafi (1381 Š./2002) contains vocabulary from the dialects of ʿAbbāsābād, Āmol, Bābol, Behšahr, Katul, Kord-kuy, Nowšahr, Sāri, Qāʾem-šahr, Tonokābon, etc. (in part compared with Pahlavi)
↑ واژهنامه بزرگ تبری، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حسین صمدی ، سال 1377، جلد اول، ص 31
↑ میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳ ). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علیآباد کتول . ضیاء میردیلمی = ۱۰.
↑ وحیدفر، سعید (۱۴۰۱ ). «فعل در گویش کتولی» (PDF) . زبانها و گویشهای ایرانی . ۷ (۱): ۲۶۵ .
↑ بیجنخان، محمود (۱۳۹۶ ). «تبیین وجود واکۀ /ɔ/ در گویش کتولی» . ویژه نامه نامه فرهنگستان (زبان ها و گویش های ایرانی) خرداد 1396 (۷): ۱۴۶ .
↑ «ترانه های کتول، مطلوب اهل هنر و مایه جذب بیگانه با آن، است=» .[پیوند مرده ]
↑ نصراشرفی، جهانگیر؛ صمدی، حسین (۱۳۷۷ ). واژهنامه بزرگ تبری . نشر خانه سبز. ص. ۳۱ .
↑ شکی، حسین (۱۳۹۸ ). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان . ۱ (۱): ۴۱۲ .
↑ [https://iranicaonline.org/articles/iran-vi2-documentation = The dictionary edited by Naṣri Ašrafi (1381 Š./2002) contains vocabulary from the dialects of ʿAbbāsābād, Āmol, Bābol, Behšahr, Katul, Kord-kuy, Nowšahr, Sāri, Qāʾem-šahr, Tonokābon, etc. (in part compared with Pahlavi)
↑ «زبان و گویش کتولی» . اداره کل میراث فرهنگ گردشگری و صنایع دستی استان گلستان.[پیوند مرده ]
↑ واژهنامه بزرگ تبری، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حسین صمدی ، سال 1377، جلد اول، ص 31
↑ میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳ ). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علیآباد کتول . ضیاء میردیلمی = ۱۴۸.
↑ شکی، حسین (۱۳۹۸ ). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان . ۱ (۱): ۴۱۶ .
↑ میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳ ). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علیآباد کتول . ضیاء میردیلمی = ۱۴۸.
↑ میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳ ). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علیآباد کتول . ضیاء میردیلمی = ۱۴۸.
↑ شکی، حسین (۱۳۹۸ ). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان . ۱ (۱): ۴۱۷–۴۲۱ .
↑ شکی، حسین (۱۳۹۸ ). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان . ۱ (۱): ۴۱۷–۴۲۱ .
↑ وحیدفر، سعید (۱۴۰۱ ). «فعل در گویش کتولی» (PDF) . زبانها و گویشهای ایرانی . ۷ (۱): ۲۷۲ .
↑ شکی، حسین (۱۳۹۸ ). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان . ۱ (۱): ۴۱۷–۴۲۱ .
↑ وحیدفر، سعید (۱۴۰۱ ). «فعل در گویش کتولی» (PDF) . زبانها و گویشهای ایرانی . ۷ (۱): ۲۶۵ .
↑ شکی، حسین (۱۳۹۸ ). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان . ۱ (۱): ۴۱۷–۴۲۱ .
↑ وحیدفر، سعید (۱۴۰۱ ). «فعل در گویش کتولی» (PDF) . زبانها و گویشهای ایرانی . ۷ (۱): ۲۸۳ .
↑ شکی، حسین (۱۳۹۸ ). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان . ۱ (۱): ۴۱۶ .
↑ حسین شکی، دانشنامه گلستان، گویش کتولی ، ۴۱۶ .
↑ میردیلمی، ضیاء (۱۳۷۳ ). تاریخ کتول شامل: تاریخچه و اسناد تاریخی علیآباد کتول . ضیاء میردیلمی = ۱۸۲.
پیوند به بیرون [ ویرایش ]
معنای مازندران را در ویکیواژه، واژهنامهٔ آزاد، ببینید.
باستان
میانه
نو
واژگان خوابیده زبانهای منقرضشده را نشان میدهند.
مازندرانی شرقی
مازندرانی مرکزی
مازندرانی غربی
گویشهای فارسی-مازندرانی