حالت فاعلی

در زبان‌شناسی، حالت نهادی یا حالت فاعلی یکی از حالت‌های دستوری است که عموما نشان می‌دهد انجام‌دهنده فعل کیست یا این‌که نهاد جمله کجاست. نهاد بخشی از جمله است که در مورد آن خبری می‌دهیم.

در زبان‌های غربی به این حالت Nominative (نامشی) می‌گویند زیرا این حالت بیشتر موضوع اصلی جمله را برمی‌شمرد و آن را «می‌نامد».

در زبان‌های هندواروپایی قدیم نشانه ویژه‌ای به واژه می‌چسبید یا واژه شکل دیگری پیدا می‌کرد تا مشخص شود که آن واژه در حالت فاعل قرار دارد اما بسیاری از زبان‌های هندواروپایی امروزی ازجمله فارسی این نشانه‌ها را کنار گذاشته‌اند و از جای قرار گرفتن واژه در جمله یا حرف اضافه‌های پیرامون آن است که عملکرد فاعلی آن را متوجه می‌شوند. حالت‌های فاعلی امروزه در زبان‌های اسلاوی، و در یونانی، ایسلندی، پشتو، مجاری، گرجی و آلمانی و غیره یافت می‌شوند.

زبان انگلیسی تنها در ضمایر خود هنوز حالت نهادی را نگه داشته‌است. در این زبان I (من) شکل فاعلی و me (من، مرا) شکل و حالت مفعولی ضمیر اول شخص مفرد است. به همین صورت we (مفعولی‌اش: ‎us‏)، he (مفعولی‌اش: ‎him‏), she (مفعولی‌اش: ‎her‏), they (مفعولی‌اش: ‎them‎) و who (مفعولی‌اش: whom) نیز وجود دارد که شکل اول حالت فاعلی و شکل دوم (درون پرانتز) حالت مفعولی آن است.

نمونه از آلمانی

در زبان‌هایی مانند انگلیسی و فارسی به خاطر آسان‌شدگی و حذف نشانگرهای حالت، ترتیب قرار گرفتن واژه‌ها در جمله برای درک درست معنا اهمیت اساسی دارد اما در آلمانی یا روسی که شکل باستانی‌تر هندواروپایی را حفظ کرده‌اند حالت است که معنا را می‌رساند و بنابر این اجزای جمله آزادند تا جابه‌جا بشود.

در آلمانی در نمونه‌های زیر حرف تعریف der نشانگر این است که واژه‌ای که جلوی آن آمده فاعل است و حرف تعریف den نشان می‌دهد که واژه بعدی مفعول است:

• Der Hund beißt den Mann. سگ مرد را گاز می‌گیرد.
• Den Mann beißt der Hund. سگ مرد را گاز می‌گیرد.
• ?Beißt der Hund den Mann سگ مرد را گاز می‌گیرد؟
• ?Beißt den Mann der Hund سگ مرد را گاز می‌گیرد؟

در تمام این جملات der Hund (سگ) به این خاطر که نشانگر حالت فاعلی یعنی der دارد فاعل جمله است.

البته این تغییرات جایگاه در آلمانی برای تغییر تاکید معناها استفاده می‌شود.

منابع

*Blake, Barry J. 2001. Case. Cambridge: Cambridge University Press. http://www.netlibrary.com/urlapi.asp?action=summary&v=1&bookid=112608.