فرهنگ ناظم‌الاطبا

• 
  ناظم لاطبا

فرهنگ ناظم‌الاطبا در اویل سده چهاردهم توسط دکتر میرزا علی‌اکبرخان نفیسی ناظم‌الاطبا تالیف گشت. این فرهنگ به فرنودسار نیز معروف است. فرهنگ ناظم‌الاطبا نخستین فرهنگ فارسی است که از حروف لاتین برای نشان دادن تلفظ کلمات (آوانگاری) استفاده کرده‌است.

درباره این کتاب و مولفش

این کتاب شامل چهار جلد بزرگ و مشتمل بر ۲۶٬۰۰۰ لغت فارسی و تازی است. از ویژگی‌های این کتاب این است که بسیاری از واژگانی که در زبان فارسی متداول است - اعم از تازی، ترکی، مغولی، زبانهای اروپایی و زبان‌های دیگر و همچنین اعلام تاریخی و جغرافیایی جهان اسلام در این فرهنگ گرد آورده شده است.

در هنگام تألیف این فرهنگ، مرحوم ناظم الاطباء که تا آن زمان به زبان فرانسه مسلط بود، احساس نمود که یادگیری زبان انگلیسی نیز برای مراجعه به منابع و مراجع مربوطه لازم است. لذا در سن پنجاه و پنج سالگی با همه مشاغل و گرفتاری‌های روزمره‌ای که داشت به فراگیری انگلیسی پرداخت و پس از مدتی در این مهم توفیق یافت. گرچه این لغت نامه یکی از جمله سیزده اثری است که در زمینه‌های پزشکی و غیرپزشکی از مرحوم «ناظم الاطباء کرمانی» به جای مانده است، اما برای تدوین آن بیش از سایر آثار خود زحمت کشیده و حتی تا آخرین ساعات حیات خود در تالیف آن همت گماشته است.

از این اثر ارزشمند که به فرهنگ نفیسی نیز معروف است، از زمان تألیف آن تا بیست سال بعد یک نسخه منحصر به فرد به خط مولف باقی مانده بود که به همت سعید نفیسی چاپ و منتشر شد. سعید نفیسی که فرزند دکتر میرزا علی‌اکبرخان نفیسی ناظم‌الاطبا است، در مقدمه این تألیف ارزشمند پیرامون آن نوشته است:

مهمترین تالیف مرحوم «ناظم الاطباء» که تا پایان زندگی خویش یعنی سه ساعت مانده به غروب روز دوشنبه ۲۶ ذیقعده ۱۳۴۲ قمری برابر با ۹ خرداد ماه ۱۳۰۳ خورشیدی که در تهران پس از چند روز بستری بودن به سن ۷۹ سالگی به بیماری ذوسنطاریا درگذشت، همواره حواس وی مشغول آن بود، همین کتاب حاضر می‌باشد که وی بیش از بیست و پنج سال از زندگی خود را صرف نوشتن آن کرد. او در نوشتن این کتاب پشتکار و ابرام و حوصله فوق‌العاده بروز داد و مدت بیست و پنج سال تمام همین که از وظایف پزشکی خود فارغ می‌شد، به کتابخانه خود می‌رفت و دنباله کار را می‌گرفت. برای اینکه نمونه‌ای از شور و دلبستگی وی نسبت به این کار روشن شود کافیست تا بیاد آوریم که او برای مراجعه به مراجع انگلیسی ناگزیر در سن ۵۵ سالگی به آموختن این زبان پرداخت و نیز وقتی از بس در پی این کار روز و شب نشسته و حرکت را برخود حرام کرده بود، در رانهای وی حالت قانقاریایی آشکار شد که چندی به معالجه آن می‌پرداخت.

برخی ویژگیها

نسخه اصل کتاب شامل چهار مجلد بزرگ به قطع رحلی است، و به جز ۱۸۳ صحیفه آن را که کاتب (خوشنویس) نوشته، بازمانده آن به خط مولف است و در ۳۳۱۷ صحیفه نوشته شده است. این نسخه شامل ۹۹٬۵۵۲ واژه تازی و ۵۸٬۸۷۹ لغت فارسی است. یعنی روی هم رفته ۱۵۸٬۴۳۱ واژه دارد.

این فرهنگ علاوه بر در بر گرفتن اکثر واژگان بکار رفته در فارسی، برای بسیاری از واژگان خلاصه‌ای از علوم به ترتیب دایره المعارف آورده شده و بسیاری از نام‌های تاریخی و جغرافیایی ایران و اسلام و کشورهای دیگر را نیز در بر دارد.

منابع و مأخذ کتاب

در تالیف این فرهنگ همه کتابهای معتبر لغت عربی مانند قاموس، شرح قاموس، صحاح اللغة، مجمع البحرین و منتهی الأرب در نظر گرفته شده، و نیز تمام کتابهای لغت فارسی مانند برهان جامع، برهان قاطع، فرهنگ انجمن آرای ناصری و فرهنگ رشیدی و فرهنگ سروری مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین در این فرهنگ از چند فرهنگ بزرگ فارسی به انگلیسی که مستشرقین نوشته‌اند نیز بهره کامل گرفته شده است. از آن جمله می توان به فرهنگ‌های فارسی به انگلیسی ریچاردسن، وولاستن، جانسون و اشتاینگاس اشاره کرد.

منابع

• تاریخ طب و طبابت در ایران به روایت اسناد (از عهدقاجار تا پایان عصررضاشاه)، پژوهش و نگارش: محسن روستایی، از انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی، تهران: ۱۳۸۲، جلد دوم: شرح حال طبیبان نامدار و ناشناخته ایران، صفحه ۵۹۱ تا ۶۰۰
• شرح حال «میرزا علی اکبرخان نفیسی ناظم الاطباء»، به قلم استاد سعید نفیسی در مقدمات کتاب فرهنگ نفیسی.
• مقاله «دکترشمس الدین نجمی» در فصلنامه کرمان، شماره ۵۴.