اسکندریه (ابهام‌زدایی)

برای اسکندریه، شهری بندری در مصر، به اسکندریه مراجعه کنید.

اسکندریه (به یونانی: Αλεξάνδρεια/الِکساندریا) عنوان عمومی شهرهایی است که بنای آن‌ها بدست اسکندر مقدونی (۳۵۶-۳۲۳ پیش از میلاد) نسبت داده می‌شود. از جمله اقدامات مهم و اساسی اسکندر در کشورهای تحت استیلا و تسلط خود می‌توان به موضوع شهرسازی اشاره کرد. در دوران سلطنت مقدونی‌ها در مشرق، مراکز جدید شهری بوجود آمدند که که از اسکندریه در مصر شروع و به اوپیان در ساحل شرق هند خاتمه می‌پذیرد. پلوتارک، تاریخ‌نگار یونان باستان، از هفتاد اسکندریه نام برده که قسمت اعظم آن‌ها دژهای نظامی به سبک مقدونی بود. از این هفتاد شهر، سیزده تای آن در سرزمین‌های ایرانیان مستقر بودند و به نام اسکندریه معروف هستند. برخی از این اسکندریه‌ها جای شهرهایی را گرفتند که قبلا وجود داشتند و برخی تازه‌بنیاد بودند. سیاست شهرسازی اسکندر مبنی بر مقاصد اداری، نظامی یا تجاری بود و بیشتر آن‌ها پایتخت‌های عمدهٔ محلی شدند. باید خاطرنشان ساخت که هزاران بازرگان و ضنعتگر یونانی به امید جلب منافع بیشتر در کشورهای مشرق‌زمین به دنبال قشون اسکندر به راه افتادند. اغلب آنها در شهرهای جدید رحل اقامت افکندند و دست به فعالیت زده، تجربیات پرارزش خودشان را به کار انداختند، و روابط و مناسبات گذشته آنها با مراکز بازرگانی یونان موجب توسعه و گسترش میزان مبادله کالا بین مشرق‌زمین و یونان گردید.

فهرست اسکندریه‌های سرزمین‌های ایرانیان

فهرست سیزده اسکندریهٔ واقع در سرزمین‌های ایرانیان از باختر به خاور بدین قرارند:

• اسکندریه شوش (Alexandria of Susiana)، بعدها به "آنتیوخ" (Antioch) و بعدها دوباره به "خاراکس سپاسی‌نی" (Spassinou Charax) تغییر نام پیدا کرد. گمان می‌رود بین رودهای دجله و کارون در نزدیکی خرمشهر کنونی واقع شده‌باشد.
• اسکندریه پارس (Alexandria of Persis)، موقعیت و تاریخ آن نامعلوم است.
• اسکندریه مرو (Alexandria of Margiana)، پایتخت سرزمین باستانی مرو، توسط "بربرها" ویران شده و سپس دوباره از نو آباد و به "آنتیوخ" (Antioch) تغییر نام یافت.
• اسکندریه هرات (Alexandria of Ariana)، پایتخت سرزمین باستانی "هریوا" (Ariana) یا همان هرات امروزی، هنوز بقایای باستان‌شناسی یافت نشده‌است.
• اسکندریه کرمان (Alexandria of Carmania)، گمان می‌رود همان تپه یحیی در شهرستان بافت در استان کرمان باشد.
• اسکندریه پروفتازیا (Alexandria of Prophtasia)، پایتخت سرزمین باستانی زرنگ یا همان سرزمین سیستان
• اسکندریه سکستی‌نی (Alexandria of Sacastene)، موقعیت و تاریخ آن نامعلوم است.
• اسکندریه رُخَج (Alexandria of Arachosia)، پایتخت سرزمین باستانی رُخَج، واقع در حوزهٔ غزنی یا قندهار قدیمی، که آنجا استحکامات باستانی حفر شده و سنگ‌نبشته‌های دوزبانه از دوران آشوکا (۳۰۴-۲۳۲ پیش از میلاد) پیدا شده‌است.
• اسکندریه باختر (Alexandria of Bactriana)، یا همان شهر بلخ (Bactra).
• اسکندریه رودخانهٔ آمودریا (Alexandria of the Oxus)ز سابقاَ گمان می‌رفت همان تِرمِذ شهر سرحدی بین ترکمنستان و افغانستان باشد، چنین پیداست که همان پایگاه باستانی آی‌خانم باشد.
• اسکندریه اِسخاته یا تانائیس (Alexandria of Eschate or of the Tanais)، دژی که بر سیردریا برای حفاظت در مقابل حملهٔ اقوام کوچی بنا شده بود، گمان می‌رود زمانی ویران شده و دوباره از نو بنا شده باشد و به "آنتیوخ" (Antioch) تغییر نام یافته باشد. "تانائیس" نام یونانی باستانی رودخانه دان در روسیه است.
• اسکندریه قفقاز (Alexandria of the Caucasus)، پایتخت پاروپامیز (Paropamisadai) (یونانیان رشته‌کوه هندوکُش را نیز (Paropamisos Caucasus) می‌نامیدند)، گمان می‌رود همان بقایای شهر باستانی بگرام باشد. فرضیه‌های دیگر آن را به بامیان، چاریکار یا پروان نسبت می‌دهند.
• اسکندریه گدروزی یا ماکارِنی (Alexandria of Gedrosia or of Makarene)، توسط آراخوزی‌ها ویران شده و متعاقباَ دوباره از نو بنا شد.

منابع

• دانشنامه ایرانیکا، سرواژهٔ "ALEXANDRIA"