یحیی مشیرالدوله

پرونده:یحیی خان مشیرالدوله.JPG

یحیی خان مشیرالدوله در کنار پسرش

میرزا یحیی‌خان مشیرالدوله قزوینی، فرزند میرزا نبی‌خان امیر دیوان قزوینی، که دارای القابی چون آجودان مخصوص، معتمدالملک، وزیر مخصوص، و مشیرالدوله بود، از رجال برجسته و نامدار ایران در عصر قاجار بود. وی که شوهر چهارم عزت‌الدوله، خواهر ناصرالدین شاه و بیوه امیرکبیر به شمار می‌آمد، به مسوولیت‌های مهمی همچون حکومت عراق و کمره، لرستان و خوزستان، یزد، گیلان، مازندران، فارس و... رسید و مدتی هم وزیر امور خارجه و وزیر عدلیه بود.

مشیرالدوله برادر میرزاحسین خان سپهسالار، صدراعظم نامی ایران در عهد قاجاریه‌است.

زندگینامه

یحیی خان در سال ۱۲۴۷ هجری قمری در قزوین متولد شد. پدرش میرزا نبی خان امیر دیوان قزوینی از رجال نامی عصر قاجار بود. میرزا نبی خان در تربیت فرزندان خود تلاش بسیار داشت و در ابتدای سلطنت ناصرالدین شاه قاجار دو فرزند خود، میرزا حسین خان و یحیی خان را برای تحصیل به اروپا فرستاد. میرزا حسین خان به زودی بازگشت، اما یحیی خان در پاریس به یادگیری زبان فرانسه مشغول شد و تا سال ۱۲۷۲ هجری قمری در فرانسه ماند.

یحیی خان پس از مراجعت از فرانسه بعنوان مترجم در وزارت امورخارجه مشغول به کار شد. وی مدتی بعد به نیابت سفارت پطرزبورگ (لنین گراد بعدی) منصوب شد.

در سال ۱۲۷۳ هجری قمری، وی از پطرزبورگ به ایران برگشت و در همین سال میرزا آقاخان نوری، وی را به سمت آجودان مخصوص خود منصوب نمود. پس از عزل میرزا آقاخان نوری در سال ۱۲۷۵ قمری، ناصرالدین شاه، یحیی خان را به سمت آجودان مخصوص و مترجم حضور خود برگزید. وی در سال ۱۲۷۶ قمری، به عنوان مأمور مخصوص به عثمانی سفر کرد و در استانبول نشان خاص شاه ایران را تقدیم سلطان عثمانی نمود و یک سال بعد در مراجعت نیز نشانهایی از جانب سلطان عبدالمجید عثمانی برای شاهزادگان و اعیان دولت ایران آورد.

وی در سال ۱۲۷۸ هجری قمری فرمان ولایتعهدی مظفرالدین شاه و خلعت او را از جانب شاه به تبریز برد.

در سال ۱۲۸۲ هجری قمری، علاوه بر پستهای دیگری که داشت، تحویلداری وجوه صرف جیب شاه نیز به وی محول گردید. همچنین در اواخر سال ۱۲۸۴ قمری به لقب معتمدالملک، ملقب گردید و در سال بعد با خانم عزت الدوله، خواهر تنی شاه ازدواج کرد.

یحیی خان معتمدالملک در سال ۱۲۸۸ قمری به حکومت عراق و کمره منصوب شد و مدتی بعد حکومت لرستان و خوزستان نیز، ضمیمه حکومتش گردید. در سال ۱۲۸۹ قمری به سمت کشیکچی باشی گری شاه معین و در همین سال به حکومت گیلان انتصاب یافت. در سالهای بعد وی به حکومت یزد و سرانجام در سال ۱۲۹۱ قمری، والی فارس شد.

وی پس از مراجعت از ماموریت فارس و تا سال ۱۲۹۴ قمری شغل مهمی نداشت تا در این سال به حکومت مازندران و سپس به جای برادرش که در معیت شاه به فرنگ رفته بود، به کفالت وزارت خارجه و سپهسالاری قشون منصوب شد.

در سال 1297 هجری قمری و پس از محمود خان ناصرالملک، وزیر بنائی شد. وزارت بنائی که امور مربوط به بنائی دولتی را به انجام می رسانید، از جمله وزارتخانه های پرسودی بود که طرفدار بسیار داشت و ادارۀ بنائی دیوان اعلا نامیده می شد و عنوان کامل وزیر آن، وزیر بنائی دیوانی کل ممالک محروسه بود.

پس از درگذشت حاج میرزا حسین خان سپهسالار که لقب مشیرالدوله داشت و برادر یحیی خان محسوب می شد، ناصرالدین شاه قاجار در جمادی الثانی سال 1299 هجری قمری، لقب مشیرالدوله را به یحیی خان اعطا کرد و وی را بعنوان وزیر عدلیه منصوب نمود. همچنین در همین زمان لقب قبلی او (معتمدالملک) به پسرش میرزا حسین خان داده شد.

در سال 1301 هجری قمری، ناصرالدین شاه، یحیی خان مشیرالدوله را به مناسبت انتساب نزدیکی که به خاندان سلطنتی داشت، برای تبریک جشن بلوغ ولیعهد روسیه، یعنی نیکلای دوم فرزند الکساندر سوم، با تشریفات تمام به دربار پطرزبورگ فرستاد. در همین سفر بود که یحیی خان مشیرالدوله به لقب جناب اشرف نیز ملقب گردید.

یحیی خان مشیرالدوله در سلخ (روز اول ماه) جمادی الاول سال 1303 هجری قمری به عنوان وزیر خارجه ایران منصوب گردید و این سمت را تا روز چهارشنبه 11 ذیقعده سال 1304 قمری عهده دار بود. در انتصاب وی که سیاستمداری روسوفیل بود، روسها نقش عمده ایفا نمودند.

وی در سال 1306 هجری قمری، مجدداً به وزارت عدلیه رسید و این بار وزارت تجارت هم ضمیمۀ شغل او بود.

یحیی‌خان قزوینی در روز 20 جمادی الثانی سال ۱۳۰۹ هجری قمری در سن ۶۲ سالگی فوت کرد. جسد وی طی مراسمی در مشهد و در حرم امام رضا(ع)، و در جوار قبر برادرش میرزا حسین خان سپهسالار به خاک سپرده شد.

درباره او

یحیی خان مشیرالدوله از جمله شاخصترین سیاستمدران روسوفیل (متمایل به روسیه) در تاریخ ایران به شمار می رفت. در این ارتباط مخبرالسلطنه هدایت در کتاب مشهورش، خاطرات و خطرات می نویسد:

یحیی خان وزیر امورخارجه، رسماً نوکر روس بود. در فوتش ناصرالدین شاه شکر کرد، این بوده احوال مملکت ما در باطن امر!

اعتمادالسلطنه در خاطرات روزانه خویش، از مرگ یحیی خان ابراز تألم و ناراحتی می کند و می نویسد:

خبر فوت مشیرالدوله بی حد و اندازه مرا متالم نمود. این شخص به تمام مردم نیکی کرده، از بزرگ و کوچک، هرکس به جهتی رهین منت او هستند. نسبت به من خیلی مهربان بود، شریک غم و شادی بود، نمی دانم به چه زبان افسردگی خود را شرح دهم...

این در حالیست که خود اعتمادالسلطنه در برخی از آثار دیگر خویش، همچون کتاب خلسه، زبان به بدگوئی بسیار از یحیی خان مشیرالدوله گشوده است.

جستارهای وابسته

• میرزا حسین‌خان سپهسالار

منبع

• بامداد، مهدی (۱۳۴۷)، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری(جلد 4)، تهران: زوار
• هدایت، مهدیقلی (۱۳۶۱)، خاطرات و خطرات، تهران: زوار