زین‌الاخبار

زین‌الاخبار یا تاریخ گردیزی از قدیمی‌ترین کتابهای فارسی دربارهٔ تاریخ—از آغاز خلقت تا پایان پادشاهی مودود بن مسعود غزنوی—نوشتهٔ ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود گردیزی است. تاریخ تألیف کتاب ۴۴۲ یا ۴۴۳ قمری بوده‌است.

نام کتاب

نویسندهٔ این کتاب، نام «زین‌الاخبار» را به مناسب نام مخدوم خویش - زین‌الملة عبدالرشید بن مودود غزنوی - برگزیده است. البته کتاب به‌خاطر نام خود نویسنده، به «تاریخ گردیزی» نیز مشهور است، ولی نام «زین‌الاخبار» معروفتر است.

سبک نگارش

سبک انشا نزدیک به سبک سامانی، روان و موجز است؛ یعنی جمله‌ها کوتاه است و واژه‌های عربی کمی دارد و اصطلاحات کهن و فراموش‌شده را در خود جای داده است.

نویسنده

ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود گردیزی با ابوریحان بیرونی ارتباط داشته است و از او دانش‌اندوزی کرده است و شاید با ابولفضل بیهقی نیز حشر و نشر داشته است. زین‌الملة عبدالرشید بن مودود غزنوی یکسال پس از تألیف کتاب به‌دست طغرل - غلام پدرش - کشته می‌شود و پس از آن معلوم نیست که چه بر سر مؤلف کتاب می‌آید.

مطالب کتاب

صفحه‌های ابتدایی این کتاب در دسترس نیست و مطالب موجود با شرح سلسلهٔ پیشدادیان آغاز می‌گردد و پس از آن به سرگذشت کیانیان و ملوک‌الطوایف (اشکانیان) و ساسانیان پرداخته شده است. سپس به ملوک اسلام و سرنوشت امیران خراسان رسیده است و به ذکر اعیاد ملل گوناگون مانند جهودان و ترسایان و مغان و هندوان هم پرداخته و کتاب را با معارف و انساب رومیان به پایان برده است.

تصحیح کتاب

زین‌الاخبار یا تاریخ گردیزی را نخستین بار عبدالحی حبیبی - استاد دانشگاه کابل - تصحیح کرده است و سپس بنیاد فرهنگ ایران در سال ۱۳۴۷ چاپ منقحی با حروف سربی بیرون داده است.

نمونه‌ای از کتاب

ابومسلم عبدالرحمن بن مسلم

... و به‌آفرید مُغ اندر روستای خواف و بست نشابور بیرون آمد و این به‌آفرید از روستای زوزن بود و اندر میان مغان دعوی پیغمبری کرد و بسیار مردم را از ایشان مخالف کرد و هفت نماز فریضه کرد سوی آفتاب، هر جای که باشد. ازین نمازها یکی اندر توحید خدای عزوجل. دیگر اندر آفریدن آسمان و زمین. و سوم اندر آفرینش جانوران و روزی‌های ایشان. و چهارم اندر مرگ. و پنجم اندر رستاخیز و شمار. و ششم اندر بهشت و دوزخ. و هفتم اندر تحمید و سپاسداری بهشتیان.

و گوشت مردار حرام کرد بر ایشان خوردن و نکاح مادر و خواهر و برادرزاده حرام بود و کابین زن از چهارصد درم گذشتن حرام کرد و هفت یک بخواست از خواسته‌های ایشان و از دسترنجشان همچنین و آن ملت بر مغان تباه کرد.

پس مؤبدان پیش ابومسلم آمدند و از به‌آفرید شکایت کردند و گفتند که دین بر شما و بر ما تباه کرد. پس ابومسلم مر به‌آفرید را بگرفت و بردار کرد و قومی را که بدو گرویده بودند، بکشت ...

منابع

• گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود (۱۳۶۳)، تاریخ گردیزی، به کوشش به تصحیح و مقابله عبدالحی حبیبی.، تهران: دنیای کتاب
• شمیسا، سیروس (۱۳۸۴)، سبک‌شناسی نثر، تهران: میترا، شابک ISBN ۹۶۴-۵۹۹۸-۱۱-۵
• نوایی، عبدالحسین، متون تاریخی به زبان فارسی، سازمان سمت، ۱۳۷۵. (صص ۹ تا ۱۲)