سورانی

سورانی
کردی میانی
تبار	زبان‌هایهند و اروپایی زبان‌های هند و ایرانی زبان‌های ایرانی زبان‌های ایرانی غربی زبان‌های ایرانی شمال غربی زبان کردی سورانی
سامانه نوشتاری	الفبای کردی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	ckb
Geographic distribution of Kurdish and other Iranian languages spoken by Kurds    Northern   Central   Southern   Zaza   Gorani   mixed areas

کردی میانی یا سورانی (به کردی: کوردی ناوەندی/کوردی سورانی) یکی از گویش‌های کردی است که البته در تقسیم‌بندی جدید بر اساس جغرافیای گویش‌ها و لهجه‌ها از کردی میانی به جای کردی سُورانی استفاده می‌شود.

کردی میانی یا کردی مرکزی یا کردی سورانی، در بخش میانی مناطق کردنشین ایران و همچنین در نیمهٔ جنوبی کردستان عراق صحبت می‌شود. شهرهای اصلی گویشور کُردی میانی عبارتند از:

1. استان آذربایجان غربی بخش (مکریان)
   • مهاباد، سردشت، بوکان، اشنویه، پیرانشهر، تکاب، شاهیندژ و نقده.
2. استان کردستان
   • سنندج، سقز، مریوان، کامیاران، دیواندره، بانه، دهگلان، سروآباد، قروه و بیجار.
3. استان کرمانشاه
   • جوانرود، روانسر، ثلاث باباجانی، پاوه، سرپل ذهاب، قصرشیرین و بخش‌هایی از کرمانشاه.
4. استان اربیل (اقلیم کردستان عراق)
   • اربیل، حاج عمران، چومان، سُوران، شقلاوه، کویسنجق و رواندوز.
5. استان سلیمانیه (اقلیم کردستان عراق)
   • سلیمانیه، پیشدار، رانیه، دوکان، ماوت، شارباژر، چمچمال، قره‌داغ، دربندیخان، کلار، کفری و خانقین.
6. استان حلبچه (اقلیم کردستان عراق)
   • حلبچه، شهرزور، سیدصادق، پنجوین و سیروان.
7. استان کرکوک (اقلیم کردستان عراق)
   • کرکوک و طوز خورماتو.

جمعیت گویشوران کردی میانی عراق ۲٫۸ میلیون نفر (۱۰٫۶ درصد جمعیت عراق) و جمعیت گویشوران (کُرمانجی) عراق ۲٫۲ میلیون نفر (۸٫۴ درصد جمعیت عراق) است.

گفته شده‌است که زبان کردی از زبان مادها نشأت گرفته‌است اما از زبان مادی تنها چند واژه باقی مانده‌است و نمی‌توان براساس آن چنین نتیجه دریافت کرد.

در میان کُردی‌نویسان میانی پافشاری بر دوری گزیدن از واژه‌های عربی، فارسی که کردی تحت سلطه این دو زبان قرار داشته نمایان است و اما این سختگیری و سره‌گرایی کُردی میانی نسبت به واژه‌های اروپایی وجود ندارد.

در متون علمی و زبان‌شناختی براساس موقعیت جغرافیایی قرار گرفتن لهجه نه نزدیکی آن‌ها در این گویش‌ها از اصطلاح «کردی میانی» (به کردی: کوردیی ناوه‌ندی، Kurdîy Nawendî) استفاده می‌شود.

تبارشناسی زبانی

• زبان‌های هندواروپایی
  • زبان‌های هندوایرانی
    • زبان‌های ایرانی
      • زبان‌های ایرانی غربی
        • زبان‌های ایرانی شمال غربی
          • زبان‌های کردی‌تبار
            • گویش کردی میانی یا سُورانی

لهجه‌های کردی میانی یا سُورانی

کردی میانی به چندین لهجه تقسیم می‌شود:

• گروه یکم:

1. لهجهٔ «سورانی» در شهر اربیل اقلیم کردستان عراق و در حومه آن و بخشی از شهر اشنویه ایران سخن گفته می‌شود. تمایز اصلی آن در تلفظ بعضی از واژگان همخوان که در آن (ل) به (ر) تغییر شکل می‌دهد. این لهجه رایج‌ترین لهجهٔ زبان کردی میانی است و توسط ۲٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر از کردها تکلم می‌شود.
2. لهجهٔ «مُکریانی» زبان مورد استفاده در جنوب دریاچه ارومیه با مرکز مهاباد، شامل شهرهای سردشت، ربط، بوکان، اشنویه، پیرانشهر است. این منطقه به‌طور سنتی به عنوان مُکریان شناخته شده‌است.
3. در لهجهٔ «بوکانی» که ترکیبی فصیح از بابانی و مُوکریانی است زبان محاوره منطقه بوکان و حومه آن است.
4. در لهجه «سقزی» که ترکیبی از موکریانی و اردلانی است و به صورت لهجه‌ای کاملا متفاوت در سقز و حومه آن تکلم می‌شود.

• گروه دوم:

1. لهجهٔ «بابانی» در شهر سلیمانیه عراق و شهر بانه ایران سخن گفته می‌شود. این منطقه با عنوان بابان شناخته شده‌است.
2. لهجهٔ «گرمیانی» در شهر کرکوک، خورماتو و شهرها و روستاهای نزدیک آن صحبت می‌شود. این منطقه با عنوان گرمیان شناخته شده‌است.
3. لهجهٔ «اردلانی» در شهرهای سنندج، مریوان، کامیاران، دیواندره، قروه، دهگلان و نیمی از بیجار در استان کردستان و شهرستان روانسر دراستان کرمانشاه ودر شهرستانهای تکاب و شاهین دژ استان آذربایجان غربی تکلم می‌شود. این منطقه به عنوان اردلان شناخته شده‌است.
4. لهجهٔ «جافی» در شهرهای جوانرود، ثلاث باباجانی،هلبجه، و نزدیک به نیمی از پاوه و، سرپل ذهاب، صحبت می‌شود.

ادبیات

از شاعران بزرگ کلاسیک‌سرای این گویش می‌توان به نالی، محوی، حاجی قادر کویی، سالم، کوردی، سالمی سنه، شیخ رضا طالبانی، حریق، بخود، وفایی، ادیب، سیف فاضی، احمد مختار جاف، طاهربگ جاف، مفتی پنجوینی، زیور، ماموستا قانع، هژار، هیمن، شریف و جلال ملکشاه اشاره کرد و از خوانندگان بزرگ آن می‌توان سیدعلی‌اصغر کردستانی، حسن زیرک، ماملی، علی مردان، طاهر توفیق، ناصر رزازی و

و مظهر خالقی را نام برد.

رمان ژانی گه‌ل (درد ملت) نوشته ابراهیم احمد از نخستین رمان‌های قابل توجه در گویش کُردی میانی به‌شمار می‌رود.

قدیمی‌ترین آن فرهنگ یک زبانه کردی میانی به نام فرهنگ خال (تألیف محمّد خال از اهالی سلیمانیه در ۱۹۶۰) است و آخرین فرهنگ مهم دوزبانه میانی هژار (۱۹۹۵) است. این فرهنگ‌ها به‌طور وضوح نگرش تجویزی و ناسیونالیستی دارند نه توصیفی و از این‌رو از ذکر واژه‌های بیگانه یا هر چه رنگ خارجی دارد دوری گزیده‌اند.

زبان نوشتاری

در میان زبان‌های ایرانی زبان فارسی در مرحله‌ای بسیار قدیم‌تر از دیگر زبان‌های این خانواده به شکل استاندارد و یک‌دست نوشتاری دست یافت. پس از کنارگذاشته‌شدن خط و زبان استاندارد پارسی میانه، استانداردسازی فارسی نو با روندی طبیعی آغاز شد و در حدود سده‌های ۸ و ۹ میلادی یعنی در زمان رودکی و پس از آن شکل نهایی یک‌دست خود را یافت. استانداردسازی دیگر زبان‌های ایرانی سده‌ها بعد و گاه از طرق سیاست‌گذاری دولتی (مانند فارسی تاجیکی و پشتو) انجام گرفت. استانداردسازی نوشتاری گویش‌های کردی از سدهٔ بیستم آغاز شده و هنوز ادامه دارد. در میان گویش‌های کردی دو شاخهٔ کُرمانجی میانی و کورمانجی شمالی نیمه‌استاندارد هستند و استانداردهایی جدا از یک‌دیگر را دنبال کرده‌اند. البته تا حدود ۱۸۰ سال پیش زبان وادب گُورانی (هَورامی) که شاخه ایی مهم از زبان اوستا باستان است به عنوان زبان ادبی کردستان رایج وفراگیر بوده‌است.

در مناطق کردنشین ایران از سده‌های دور تا امروز زبان نوشتاری و اداری همواره فارسی بوده‌است. زبان ادبی کردستان عراق نیز تا سال ۱۹۲۰ فارسی و زبان اداری حکومتی آن ترکی عثمانی بود. زبان نوشتاری کُردی میانی که با خط فارسی و با علاماتی اضافه‌شده نوشته می‌شود در سال‌های ۱۹۱۹ و ۱۹۲۰ با بخشنامه‌ای توسط حکومت بریتانیا که بر منطقه مستقر شده‌بود و با قصد ایجاد چنددستگی در کشور عراق و منطقه ایجاد شد. زبان عربی در مدارس کردستان عراق تا سال ۱۹۲۱ تدریس می‌شد و پس از آن مقامات بریتانیایی از تدریس عربی و ترکی جلوگیری کردند.

در روزنامهٔ رسمی امور اداری بریتانیا، شماره اکتبر ۱۹۲۵ در متن نامهٔ رسمی بریتانیا به سازمان ملل مورخهٔ ۲۴ فوریه ۱۹۲۶ دربارهٔ امور اداری منطقهٔ کردنشین تحت ادارهٔ بریتانیا می‌خوانیم:

«در مورد استفادهٔ زبان کردی باید دانست که کردی پیش از جنگ به عنوان زبان ارتباطات نوشتاری، چه در حوزهٔ شخصی و چه حوزهٔ رسمی، استفاده نشده بود. شماری از آثار شعری به کردی موجود بود ولی ایجاد یک زبان نوشتاری به عنوان وسیله ارتباطی، به‌طور کامل با تلاش‌های مقامات بریتانیایی صورت گرفت. پیش از آن زبان‌های، ترکی و عربی استفاده می‌شد.»

این نامه ادامه می‌دهد که حکومت بریتانیا پس از ایجاد زبان نوشتاری برای کردی میانی، «نهایت سعی خود را برای مجاز اعلام کردن و استفادهٔ فعالانه از زبان کردی را تشویق و ترغیب نمود.»

با این‌که آثار ادبی تا پیش از اوایل سدهٔ ۱۹ میلادی در گویش سُورانی نوشته نشده بود انگلیسی‌ها از میان گُورانی، کُرمانجی میانی و کرمانجی شمالی، گویش کُرمانجی میانی را دست‌مایهٔ خود برای ایجاد یک زبان کردی نوشتاری قرار داده آن را به عنوان زبان رسمی‌ کردهای عراق معرفی کردند. این باعث شد که در آغاز گویشوران کُرمانج نیمهٔ شمالی کردستان عراق که درک گویش میانی برایشان دشوار بود کودکان خود را ترجیحاً به مدارس عربی‌زبان بفرستند.

زبان نوشتاری کردی در عراق به مرور دو شکل نیمه‌استاندارد پیدا کرد که تا امروزه ادامه دارد. یکی گونهٔ گویش کردی میانی (بر پایهٔ لهجه‌های سُورانی اربیل و بابانی سلیمانیه) و دیگری گونهٔ گویش بادینانی (بر پایهٔ لهجهٔ دهوک). این تفاوت‌ها همچنان پابرجاست و مانع ایجاد یک شکل زبانی یک‌دست و استاندارد برای کردهای عراق شده‌است. بخش بزرگی از استانداردسازی‌های اولیه در نوشته‌های کردی میانی در خلال سال‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۵ انجام شد.

یک همایش سیاسی در عراق در سال ۱۹۵۹ تصمیم گرفت تا کردی میانی را «زبان استاندارد ادبی برای همهٔ کردها» اعلام کند، ولی بادینی‌زبانان (کرمانجی‌زبانان) شمال عراق چنین تصمیمی را نپذیرفتند. در مطبوعات چاپ‌شدهٔ گویش میانی در ایران لهجه مُکری (مُکریانی) مهاباد و بوکان معیار نوشتاری است. البته نوشته‌های مُکری برخی از ویژگی‌های گویش سلیمانیه را نیز استفاده کرده‌اند.

وام‌واژه‌ها

وام‌واژه‌ها در کردی میانی معمولاً دستخوش مقداری دگرگونی آوایی می‌شوند یا با تفاوت‌هایی نوشته می‌شوند. برای نمونه بحث عربی به صورت «باس» که در فارسی نیز هم همان بحث است، خلق به صورت «خه‌لک» و خلعت به شکل «خه‌لات» تلفظ و نوشته می‌شود.

در مراحل آغازین نوشتن به کردی میانی، نویسندگان استفاده زیادی از واژه‌های فارسی و عربی می‌کردند و این نشانه‌ای از سطح ادبی بالاتر بود؛ ولی در دوره‌های پس از آن و احساس خطر نسبت به زبان کردی از سوی زبان غالب عربی در عراق، معیارسازان کُرد عراق کوشش فراوانی برای بیرون ریختن واژه‌های عربی از سُورانی تا حد ممکن انجام دادند. اما کاربرد پسوندهای فارسی مانند -دار (نمونه بریندار: ،به معنی زخمی)، نشین (نمونه: شانشین: شاه‌نشین)، سازی (چاکسازی: بهسازی) و -خانه (کتێبخانه: به معنی کتابخانه) هم‌چنان رواج دارد. در دورهٔ اولیه و نشست‌های آغازین واژه‌گزینی از سوی زبان‌دانان کرد میانی کوشش می‌شد تا برای بسیاری از واژه‌های عربی برابرهای فارسی آن‌ها استفاده شود. فارسی و کردی هر دو از زبان‌های ایرانی هستند و نزدیکی این دو زبان دلیل این تصمیم زبان‌دانان کرد بود. وام‌واژه‌های فارسی در کردی مانند آسایش، پرورده، پیوند، چاپ، انجام، تندرستی، هنرمند، گزارش (گوزاریشت)، آراسته (ئاڕاسته) و… از آن دوره نشأت می‌گیرند، ولی امروزه بیشینهٔ کردزبانان عراق این واژه‌ها را واژه‌های اصیل کردی می‌پندارند. برای گریز از کاربرد واژه‌های عربی در کنار واژه‌سازی گسترده در کردی میانی، از واژه‌های اروپایی (مانند پارتی (حزب)، اکتور (هنرپیشه)) و وام‌واژه‌های کردی کورمانجی از قبیل (مرۆڤ (انسان)، گۆڤار (گاهنامه) (ئەڤین (عشق) (چیا (کوه) (گوند(روستا) و همچین از هەورامی نیز واژگان (وانه(درس) (بنه ڕەت (ابتدا و بنیان) و... را گرفتند و استفاده شد.

برخی از واژه‌های کُردی میانی به خاطر نوشتاری نبودن این زبان در قدیم و وام‌گیری از طریق شنیداری از زبان‌های دیگر به صورت‌های دگرگون شده وارد این زبان شده‌اند. نمونه‌ها: ئه‌نقه‌س (دگرگون شده ی عن قصد و از قصد)حه‌مه (دگرگون شده ی محمد)، هه‌لبه‌ت (دگرگون شده ی البته)، له‌قه‌م (دگرگون شده ی لقب). یا قه‌ره‌بالغ/قه‌ره‌بالخ (به معنی شلوغ) که از Kalabalık ترکی گرفته شده‌است و آن نیز خود از غلبه عربی (به معنی زیاد) و پسوند -لیک ترکی ساخته شده‌است.

زبان کردی با همه ی لهجه ها و گویش‌هایش با دیگر زبان های خویشاوند ایرانی‌اش از قبیل بلوچی، لری، گیلکی، تاتی، تالشی، اوستی و...مشترک است و گرفتن وام واژه ها از این خویشاونان، از طرف کورد ها صحیح تر به نظر می آید. زیرا که زبان ایرانیان تنها در فارسی نمی‌گنجند. و بسیاری از واژگان بسیار کهن ایرانی در زبان های کردی، بلوچی، لری، گیلکی، تاتی، تالشی و... هنوز هم وجود دارند.

تفاوت‌ها با کردی شمالی (کُرمانجی)

به طور کلی تفاوت هایی در زمینه واژگان و دستور زبان بین این دو گویش کردی میانی و کردی شمالی (کُرمانجی) وجود دارد اما گویشوران کرمانجی و سورانی پس از گذشت مدتی به راحتی می توانند با هم ارتباط برقرار کنند. تفاوت این دو گویش به اندازه تفاوت ترکی آذربایجان با ترکی آناتولی (استانبولی) است.

نمونه‌های تفاوت دستوری بین ضمایر شخصی در زبان فارسی (گویش مرکزی) و زبان کردی (گویش های میانی و شمالی یا کُرمانجی) که در گویش کردی شمالی (کُرمانجی) بر خلاف گویش کردی میانی و زبان فارسی (گویش مرکزی)، تفاوت دستوری میان حالات فاعلی، مفعولی و مذکر و مؤنث وجود دارد (آوانویسی لاتین کُردی کُرمانجی میانی نیز در پرانتز آمده):

فارسی	کردی میانی	کردی شمالی (کُرمانجی)
من	من (min)	فاعلی: ez / مفعولی min
تو	تۆ (to)	فاعلی: tu /مفعولی: te
او	ئه‌و (ew)	فاعلی: ew / مفعولی: wî (مذکر), wê (مؤنث)
ما	ئێمه (ême)	فاعلی: em / مفعولی: me
شما	ئێوه (êwe)	فاعلی: hûn / مفعولی: we
آن‌ها	ئه‌وان (ewan)	فاعلی: ewan / مفعولی: wan

در استان کردستان، گویش منطقه‌ای که از جنوب غربی سنندج آغاز می‌شود و تا کرمانشاه ادامه می‌یابد گونه‌ای گُورانی از زبان های ایرانی است که از نظر واژه‌ها با کردی میانی نزدیکی دارد.

الفبای کردی

مقالهٔ اصلی: الفبای کردی

1. الفبای کردی میانی «بر پایهٔ الفبای عربی» (۳٤ حرف):
   • (ئ، ی، ێ، ﮪ، وو، و، ﯙ، ن، م، ل، ڵ، گ، ک، ق، ڤ، ف، غ، ع، ش، س، ژ، ز، ڕ، ر، د، خ، ح، چ، ج، ت، پ، ب، ە، ا)
2. الفابی کردی شمالی (کُرمانجی) «بر پایهٔ الفبای لاتین» (۳۱ حرف):
   • (A, B, C, Ç, D, E, Ê, F, G, H, I, Î, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, Ş, T, U, Û, V, W, X, Y, Z)
3. الفابی کردی شمالی (کُرمانجی) در شوروی پیشین و امروزه در ارمنستان «بر پایهٔ الفبای سیریلیک» (۳۲ حرف دارد):
   • (А, Б, В, Г, Г', Д, Е, Ә, Ә́, Ж, З, И, Й, К, К', Л, М, Н, О, Ö, П, П', Р, Р', С, Т, Т', У, Ф, Х, Һ, Һ', Ч, Ч', Ш, Щ, Ь, Э, Q, W)

پیوند به بیرون

• ویژگی‌های گویش کردی میانی (سُورانی) (به انگلیسی)
• تأثیر گُورانی بر کُردی میانی (سُورانی) (به انگلیسی)، در قالب پی‌دی‌اف.
• تأثیر گُورانی بر کُردی میانی (سُورانی) (به کردی)، در قالب پی‌دی‌اف.