سیلاخور

بروجرد بزرگ‌ترین شهر دشت سیلاخور در حدفاصل سیلاخور پایین و بالا قرار گرفته‌است.

دشت سیلاخور بزرگ‌ترین زمین هموار استان لرستان در غرب ایران است. این دشت وسیع که بیشتر مساحت شهرستان‌های دورود و بروجرد و شهرستان نهاوند و تویسرکان و شهرستان ملایر و شهرستان الیگودرز و شهرستان شازند و شهرستان خنداب و شهرستان خمین و شهرستان محلات را دربرمی‌گیرد که به این مناطق لرستان ثلاثی (سوم) گفته می شود. از قطب‌های کشاورزی و باغداری منطقه هم به‌شمار می‌رود.

آثار به دست آمده از مناطقی چون تپه قلا رمیان (قلعه رومیان) در سه‌کیلومتری جنوب بروجرد و دیگر تپه‌ها و گورستان‌های تاریخی، سکونت بشر را از دست‌کم ۵۰۰۰ سال پیش در این ناحیه مسجل می‌کند. سیلاخور در طول تاریخ جنگ‌های زیادی را به خود دیده و بارها مورد هجوم قرار گرفته‌است. جنگ نهاوند از امثال ان . بنابر آثار موجود اسکندر، اعراب، مغول‌ها، تیمور و افغان‌ها هجوم‌های گسترده و ویرانگری به این ناحیه داشته‌اند. سربازان سیلاخوری همواره به شجاعت و جنگاوری معروف بوده‌اند و پادشاهان قدیم حساب مخصوصی روی سپاهیان سیلاخوری خود باز می‌کرده‌اند. در زبان لری (سیلا) به معنی (سوراخ) و (خور) به معنی (خورده شده) که اهالی دشت سیلاخور به این باورند که زلزله ایی در گذشته در این دشت به وقوع پیوسته که زمین سوراخ و چند روستا بلعیده شدند و نام سیلاخور (سوراخ خور) بر ان نهاده اند. با توجه به زلزله خیز بودن این دشت به سوراخ خور سیلاخور نزدیکی بیشتری دارد. نیز عده ای عقیده دارند کلمهٔ سیلاخور کوتاه‌شدهٔ سیلاب خور است که نشان می‌دهد از گذشته‌های دور سیلاب مشکل عمده‌ای در منطقه بوده‌است.به دلیل رسوب گذاری و فرسایش های کناره ای ناشی از طغیان رودخانه تیره (یکی از دو رود اصلی شهر دورود) در سال ۱۳۸۰ با پیگیری برخی از نمایندگان مجلس رودخانه لایروبی مذکور شد.

یکی از شدیدترین زلزله‌های ایران به بزرگای ۷٫۴ ریشتر در سال ۱۲۸۸ قمری در دورود و بخش‌هایی از دشت پهناور سیلاخور روی داده‌است. همچنین در فروردین سال ۸۵ چندین زمین‌لرزه که بزرگترین آن ۶٫۳ ریشتر بود، دورود در حوالی استان لرستان را لرزاند، این زمین لرزه ۸۴ کشته و یک هزار و ۲۴۶ مجروح برجای گذاشت و موجب تخریب ۳۰ تا ۱۰۰ درصدی حدود ۳۳۰ روستا از شهرستان‌های دورود، بروجرد، خرم‌آباد و الشتر استان لرستان شد.

در سال ۱۳۸۹ هم زمین لرزه ای با شدت ۴٫۹ ریشتر در شهرستان دورود رخ داد و بر اثر آن تعدادی واحد مسکونی در دورود دچار خسارت شدند و بیش از ۱۰۰ زخمی برجای گذاشت.

وضعیت جغرافیایی

دشت سیلاخور به دو بخش تقسیم می‌شود:

سیلاخور بالا

سیلاخور بالا از بخش سامن در شهرستان ملایر و بخش خزل در نهاوند شروع شده و تا حوالی شهر بروجرد ادامه می‌یابد. روستاهای این منطقه همگی آباد و پرجمعیت‌اند و تفریح‌گاه‌های قدیمی مردم بروجرد مانند ییلاق‌های تاک درخت، دهکده ونایی، و خشتیانک همگی در این بخش هستند. از تفرجگاه های نهاوند میتوان به سراب گاماسیاب و گیان و فارسبان اشاره نمود. محصول عمدهٔ آن انگور و میوه‌های مختلف است. کوه‌های مهم منطقه شامل قله‌های بلند کوه گرین در غرب که کانون دائمی آب منطقهٔ بروجرد و نهاوند است و نیز کوه‌های کم‌ارتفاع‌تر یزدگرد در شرق بروجرد می‌شود. بیشتر مردم منطقه لری گویش بروجردی دارند، ولی در بعضی از روستاهای غربی گویش مردمان بیشتر لری لکی (لرستانی) است. هوای آن سردتر از سیلاخور سفلی است و میوه‌هایش دیرتر می‌رسند. جادهٔ بروجرد ـ ملایر و نیز جادهٔ بروجرد ـ نهاوند و نهاوند - کنگاور از این ناحیه می‌گذرد. بخشی از سیلاخور بالا با نام چال گودرزی شناخته می شود.

سیلاخور اصلی

اما بخشی اصلی دشت پهناور و حاصلخیز سیلاخور از اواسط جاده دورود- بروجرد (قبل از چالانچولان) شروع شده و در جهت جنوب شرقی تا الیگودرز پیش می‌رود اما قسمت اصلی آن شامل بخش مرکزی شهر دورود را در بر می گیرد. به‌دلیل وجود آب فراوان، خاک خوب و زمین هموار این منطقه از کشاورزی پررونقی برخوردار است. مهم‌ترین کوه‌های منطقه عبارت‌اند از کوه شاه‌نشین در غرب و تپه‌های گنبدی‌شکل در شرق. مردم روستاهای منطقه آمیزه‌ای از تیره‌های مختلف‌اند که در روستاهای مختلف سکنی گزیده اند. محصولات عمدهٔ کشاورزی شامل گندم، جو، برنج و حبوبات مختلف است. دامپروری نیز در کوه‌های غرب منطقه رواج فراوان دارد. باغ‌های بزرگ منطقه در مناطق مختلف شهر دورود و بروجرد پراکنده‌اند که گسترش بی‌رویهٔ شهر بسیاری از آن‌ها را به نابودی کشانده‌است. از دیگر مراکز مهم باغداری می‌توان به روستای منطقه گلدشت و فیال و خایان و مروک اشاره کرد. سیب، به، گردو، بادام، آلو، زردآلو و انگور از محصولات مهم باغی سیلاخور اصلی (پایین) هستند.

دورود گزینه پایتخت سیاسی کشور!

پس از پایان جنگ تحمیلی وضعیت شهر تهران بسیار نامناسب بود. آلودگی هوا ترافیک سنگین و خیابانهای نامرتب و ظاهر نازیبای تهران مسئولان کشور از جمله شورای عالی امنیت ملی و کمیسیون امنیت ملی مجلس را بر آن داشت تا طرح انتقال پایتخت به نقطه دیگری را بررسی کنند.پس از تحقیقات اولیه کارشناسان چهار نقطه کشور بعنوان کاندیداهای اولیه مطرح شدند: دو منطقه در استان فارس، یک منطقه در استان سمنان(شاهرود) و یک منطقه در استان لرستان(دورود). تحقیقات بعدی کارشناسان مشخص نمود که دورود مناسبتر از سایر گزینه ها است.آقای غلامحسین کرباسچی شهردار سابق تهران در دفاعیات خود در دادگاه که از تلویزیون سراسری هم پخش شد به این نکته اشاره کرد و گفت: « قرار بود پایتخت به دورود انتقال یابد، اما من مانع شدم زیرا در آن صورت تهران تبدیل به خرابه بزرگی می شد، من توانستم تهران را تبدیل به پایتخت آبرومندی برای جمهوری اسلامی ایران نمایم. ».

شهر دورود و دو رود مهم دشت سیلاخور

دورود یکی از شهرهای استان لرستان و مرکز شهرستان دورود است. دورود از نظر جمعیت بعد از خرم‌آباد و بروجرد سومین شهر پرجمعیت لرستان و هشتادمین شهر پر جمعیت ایران است. جمعیت شهرستان دورود طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران، برابر با ۲۴۱۳۴۵ نفر گزارش شده‌است و از این بین، جمعیت شهر دورود برابر با ۱۲۱٬۶۳۸ بوده است. دورود در دامنه رشته کوه زاگرس و در کنار اشترانکوه قرار گرفته‌است. دو سر شاخه رود دز یکی از شمال و یکی از شرق به نام های "تیره" و "ماربره"،به دلیل تلاقی دو رودخانه بین‌النهرین (به معنای دو رود) نامیده می‌شد در دورود به هم می‌پیوندند و با نام رودخانه سزار سرچشمه اصلی رود دز می‌شوند.

رودخانه های شهر دورود تکیه گاه سدهای حیاتی خوزستان

رود تیره از آب‌های غرب و شمال غربی شهر دورود (شامل گله رود، سراب سفید، کرتول و چند رود دیگر را دریافت می‌کند) قبل از شهر دورود تشکیل می‌شود. شهر دورود بجز رود تیره، رود دیگری تحت عنوان مار بره را دارد؛ رود مار بره با دریافت شاخه‌ای از سمت کوههای اشترانکوه به نام مار بره و رودخانه سزار (ایران) و بعد دز را تشکیل می‌دهد. که از این محل تا ایستگاه تنگ پنج که با رودخانه بختیاری تلاقی می‌کند سزار نامیده می‌شود. این رودخانه در پایین دست (در استان خوزستان) رودخانه دز نامیده می‌شود و سد بزرگ دز روی این رودخانه ساخته شده‌است. رودخانه سزار که گاهی به آن «آب دز» نیز می‌گویند، از شاخه‌های رودخانه دز است که خود رودخانه دز نیز شاخه ای از رودخانه کارون به‌شمار می‌رود و یکی از بزرگترین رودخانه‌های زیر حوضه کارون بزرگ در استان لرستان است.

رودخانه سزار در طول مسیر خود از کنار راه آهن سراسری ایران که از سمت دورود تا شهر اهواز را می‌کند و و به سمت جنوب ایران سرازیر می‌شود. این رودخانه از روزگار باستان حد فاصل لر کوچک و لر بزرگ بوده‌است، هم اینکه نیز همین نظم از نظر اجتماعی و فرهنگی وجود دارد.

بارندگی‌های شدید هر ساله در بخش‌های جنوبی سیلاخور موجب سیلاب‌های شدید و آسیب دیدن زمین‌های کشاورزی و روستاها می‌شود. در سال‌های اخیر به‌علت رونق کشاورزی چاه‌های عمیق فراوانی در این دشت حفر شده که به‌علت برداشت‌های بی‌رویه و غیراصولی اکثر چشمه‌ها و قنات‌های این منطقه خشک شده و سطح آب‌های زیرزمینی به‌شدت دچار افت شده است، تا جایی که خیلی از چاه‌های عمیق نیز دچار کم‌آبی و بعضاً خشک شده‌اند. سد خاکی مروک(سد دورود) و سد حوضیان الیگودرز نیز در این دشت احداث شده‌است . راه سراسری تهران ـ خوزستان از این ناحیه می‌گذرد. ارتفاع سیلاخور پایین از ۱۶۰۰ متر در شهر بروجرد تا ۱۴۰۰ متر در دورود و در الیگودرز تا ۲۱۰۰ متر متغیر است. سیلاخور اصلی که محور آن شهر دورود می باشد بر روی گسل سراسری زاگرس واقع شده و منطقه‌ای زلزله‌خیز است. از مناطق پرجمعیت سیلاخور پایین دورود و چالانچولان و ازنا و الیگودرز اشاره نمود.

نقاط شهری

• • دورود
• چالانچولان
• الیگودرز
• بروجرد
• نهاوند
• فیروزان
• گیان
• برزول
• ملایر
• سامن

لرزه‌خیزی

دشت سیلاخور اصلی بر روی گسل سراسری زاگرس قرار گرفته‌است و گسل‌های فرعی دورود و قلعه حاتم در این ناحیه قرار دارند که زمینه‌ای برای وقوع زمین‌لرزه در این ناحیه پدید می‌آورند.

زمین‌لرزهٔ ۱۲۸۷

بزرگ‌ترین زلزلهٔ ثبت‌شده در دشت سیلاخور مربوط به سدهٔ سیزدهم هجری است. در ۳ بهمن ۱۲۸۷ قمری، یکی از بزرگ‌ترین زمین‌لرزههای ثبت‌شدهٔ ایران، دشت سیلاخور با مرکزیت شهر دورود را لرزاند. زمین‌لرزهٔ ۱۲۸۷ بروجرد که با نام زمین‌لرزهٔ سیلاخور نیز شناخته می‌شود، بزرگای ۷/۳ ریشتر داشته‌است.

زمین‌لرزهٔ ۱۳۸۵

زمین‌لرزهٔ دورود در تاریخ ۰۲۰۰۶−۰۳−۳۱ ۳۱ مارس ۲۰۰۶ میلادی، برابر با ‎۱۱ فروردین ۱۳۸۵، ساعت ۱:۱۷:۰۰ به زمان یوتی‌سی در ایران، شهرستان‌های دورود و بروجرد در شرق استان لرستان را تکان داد که مخرب‌ترین زمین‌لرزهٔ این سال در این کشور بود. این زمین‌لرزه با دو پیش‌لرزه و بیش از یکصد و پنجاه پس‌لرزه همراه بود. زمین‌لرزه به وقت محلی در بامداد روز جمعه، ساعت ۴٫۵ روی داده و منطقهٔ زمانی آن یوتی‌سی +۳٫۵ بوده‌است. ژرفای این زلزله ۷ کیلومتر بود، و بزرگی آن ۶٫۱ در مقیاس Mw اعلام شده‌است. نکتهٔ مثبت در کاهش تعداد کشته‌ها، پیش‌لرزهٔ ضعیف‌تر شب قبل بود که باعث شد مردم در بیرون از خانه‌ها بخوابند. مرکز زمین‌لرزه چالانچولان از توابع شهرستان دورود در 25 کیلومتری غرب دورود بر روی گسل بزرگ دشت سیلاخور بود.

سازمان زمین‌شناسی آمریکا نیز رومرکز این زمین‌لرزه را در مختصات ۳۳٫۵°شمالی ۴۸٫۷۸°شرقی / 33.5; 48.78 و ژرفای آن را در ۷ کیلومتر گزارش کرده‌است. بزرگی برگزیدهٔ این سازمان از میان بزرگی‌های محاسبه‌شدهٔ مختلف ۶٫۱ در مقیاس Mw بوده و از دید اثر، در میان چهار دسته‌بندی «نامحسوس»، «محسوس»، «زیان‌آور» یا «با تلفات»، زلزله را «با تلفات» اعلام کرده‌است. چهل روستا در زمین‌لرزه خراب شده‌است.

پروژهٔ «تنسور گشتاور مرکزوار» زاویه‌های (راستا، شیب، ریک) گسل سازندهٔ زمین‌لرزه و صفحهٔ عمود بر آن را (°۳۱۳، °۷۸، °۱۷۴-) یا (°۲۲۲، °۸۴، °۱۲-) و نوع گسل را«امتدادلغز» فرارسانده‌است.

تاریخ

دشت سیلاخور به‌دلیل وجود منابع آبی و کشاورزی متنوع، از سابقهٔ سکونت طولانی برخوردار است و مهم‌ترین آثار تاریخی آن شامل تپه‌ها و گورستان‌های باستانی می‌شود. تپه قرق با قدمت عصر مس در مجاورت روستای قُرُق در دهستان شیروان از مهم‌ترین تپه‌های باستانی دشت سیلاخور محسوب می‌شود که تا پنج طبقه لایه‌برداری و مطالعه شده‌است. اَشکال هندسی و رنگ اُخرایی سفال‌های کشف‌شده قدمت آن را با تپه گیان و کوه‌دشت لرستان هم‌زمان می‌کند. (ص. ۹). تپه قلعه رومیان نیز در سه‌کیلومتری جنوب بروجرد از تپه‌های مهم باستانی منطقه است که تا قرن نهم دارای اهمیت نظامی بوده‌است (همان).

مطالعاتی که از سوی هیئت شناسایی دشت سیلاخور وابسته به پژوهشگاه میراث فرهنگی و مطالعات فرهنگی صورت گرفته منجر به کشف آثار سفالی در دشت سیلاخور با قدمت هفت هزار سال شده‌است که از نوع سفال‌های معروف به باغ نو خرم‌آباد هستند. نتایج تحقیقات این گروه نشان می‌دهد که نخستین سکونتگاه‌ها در دشت سیلاخور در امتداد رودخانه‌های تیره و سیلاخور و چشمه‌های منطقه قرار داشته‌اند.

جستارهای وابسته

• ولات نظامی
• تاریخ بروجرد
• بخش سیلاخور
• رشته‌کوه گرین
• چال گودرزی
• فوج سیلاخور