بین‌النهرین

سرزمینی که میان‌رودان (مِسوپوتامیا) نامیده می‌شود

حوضه آبریز رودهای دجله و فرات

بِینُ الْنَهرِین به‌معنی میان‌رودان یا میانْ دو رود نام یک منطقه جغرافیایی است که میانِ دو رود دجله و فرات جای‌گرفته و بیشتر محدودهٔ آن در کشور عراق امروزی است.

کشورهایی که امروزه بین النهرین میان آن‌ها تقسیم شده است شامل عراق، ترکیه، ایران، سوریه، و کویت هستند.

نام‌گذاری

ایرانی‌ها این منطقه را میان‌رودان می‌نامیدند که همین نام به یونانی ترجمهٔ گرته‌برداری شد و «مزوپوتامیا» نام گرفت. نخستین مورخ یونانی که این اصطلاح را به کار برد «پلی بیوس» بود و پس از وی «پلی نی» و «استرابون» نیز در قرون اولیه میلادی از این اصطلاح استفاده نمودند.

در دوران معاصر این واژه در زبان عربی به «بین‌النهرین» ترجمه‌شد و فارسی نیز همان واژهٔ عربی را به وام گرفت.

در زبان آرامی این منطقه را بث نهرین می‌نامند.
عرب‌ها قسمت شمالی بین النهرین را جزیره و قسمت جنوبی را عراق می‌نامیدند.

گهوارهٔ تمدن

مجسمه گودآ یکی از حکمرانان ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد

یک جفت زینت سر از ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد

بین النهرین به سبب تمدن‌های کهن و باستانی خود آوازه دارد و نامش همواره با نام و آثار این تمدن‌ها همراه است. تمدن‌های سومر، اکد، بابل، آشور، کلدانی و تمدن‌های ایرانی مانند کاسی و عیلام و ماد، هریک در گوشه‌ای از این سرزمین رونق و تأثیر داشته‌اند و از آن تأثیر نیز پذیرفته‌اند. ادیان و فرهنگ‌های بسیاری از کشورهای مختلف از میان رودان تأثیر گرفته‌اند. آنچه در گذشته به نام باکوماس در آنجا پرستیده می‌شد همان بتی است که امروزه به نام بافومه در بسیاری از کشورها پرستیده می‌شود. هم چنین منشور (فرمان) کوروش بزرگ پادشاه ایران زمین نیز در این جایگاه یافته شده‌است.

سومریان

در حدود 5000 سال قبل از میلاد، تمدنی در جنوب بین‌النهرین با نام سومر به معنای «سرزمین پادشاهان متمدن» شکل گرفت. آغاز این تمدن با شکل گیری روستاهای ماهیگیری کوچک، شهرک‌های کشاورزی و مردمی که عمدتاً به شکار و جمع آوری غذا مشغول بودند همراه بود. این افراد به تدریج نزدیک به رودخانه‌های دجله و فرات ساکن شده و شهرهای بزرگی به وجود آوردند که به مراکز تجاری و بازرگانی شکوفا تبدیل شدند.

سومری‌ها ابزارها و سیستم‌های متعددی را اختراع کردند که به آنها در زندگی روزمره و پیشرفت تمدن کمک می‌کردند به طوریکه برخی از این اختراعات حتی امروزه نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. در واقع نفوذ آنها در جهان امروز بقدری زیاد بوده است که از سیستم زمانی آنها استفاده کرده و برخی کلمات سومری مانند زعفران و کروکاس (crocus) به زبان انگلیسی راه یافته‌اند میراث این تمدن بزرگ هنوز هم به صورت امواجی در سراسر جهان امروزی احساس می‌شود. سه اختراع مهم سومریان یعنی ارتباطات نوشتاری یا خط، حمل و نقل چرخی و سیستم عددی بر مبنای 60 جهت محاسبه زمان و سایر اشیاء هندسی با جهان امروزی بسیار ارتباط نزدیک دارند. علاوه بر این موارد، دنیای مدرن، شهرنشینی، دامداری، نجوم، تحولات کشاورزی، قدرت باد و ادبیات را مدیون سومریان بوده به طوریکه احتمالاً تمدن آنها تا به امروز برای بشریت بیشترین اهمیت را داشته است. حدود 3000 سال قبل از میلاد، سومریها با درآمیختن مس و قلع، برنز را کشف کردند که منجر به اختراع ابزارهای متداول فلزی مانند اسکنه یا قلم درز، چکش و غیره شد. کشاورزی: از آنجا که سومر نزدیک به دجله و فرات واقع شده بود، آنها اشکال ابتدایی آبیاری و همچنین نخستین شکل گاو آهن یا شخم را کشف کردند که چوبی بود که با یک طناب در خاک کشیده می‌شد، و بعدها به شخم‌های برنزی تکامل یافت. آنها همچنین نخستین کسانی بودند که از حیوانات برای این کار استفاده می‌کردند. با تشکیل حکومت سلطنتی، آبیاری جهت استفاده در مقیاس بزرگ پیشرفت کرده و کانالها و آبراهه‌ها ساخته شدند. این آبراهه‌ها همچنین به منظور کنترل سیل مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

صنعتگری و پیشه وری: آنها نخستین کسانی بودند که چرخ کوزه‌گری را ساخته و استفاده می‌کردند. آنها از چرخ کوزه‌گری جهت ساخت اثرهای سفالی متقارن استفاده می‌کردند. این اختراع همچنین احتمالاً الهام بخش آنها در ساخت نخستین چرخ جهت اهداف ترابری بوده است. کارشناسان این اختراع را به عنوان «نخستین وسیله مکانیکی شناخته شده» به حساب می‌آورند. آنها همچنین شیشه و لعاب شیشه‌ای را جهت استحکام بخشیدن به سفال خود توسعه دادند.

حمل و نقل: نخستین قایق‌های بادبانی در سومر ساخته شدند. آنها همچنین جهت وارد نمودن سنگ، فلز و الوار از آسیای صغیر و سوریه از طریق دجله و فرات مورد استفاده قرار می‌گرفتند. تصور بر این است که برخی از این قایق‌ها حتی ممکن است به رود سند واقع در هندوستان رسیده باشند. آنها همچنین ممکن است نخستین افرادی باشند که از چوب محکم چرخ ساختند. سوابق و بقایایی از ارابه‌های جنگی که توسط الاغ‌ها کشیده می‌شدند توسط باستان شناسان در اینجا یافت شدند.

جنگ و جنگاوری: اسناد بدست آمده نشان می‌دهند که سومریان نخستین کسانی بودند که از آرایش جنگی متنوع همراه با یک پیاده نظام استفاده می‌کردند که به زره و سلاح‌های برنزی مجهز بود. آنها همچنین نخستین کسانی بودند که سنگر سازی کرده یا استحکامات نظامی ایجاد کرده و همچنین نخستین افرادی بودند که محاصره جنگی را انجام دادند. آنها همچنین نخستین کسانی بودند که کمان‌های مختلط و جنگجویان سوار بر اسب را مد نظر قرار می‌دادند.

بازی و سرگرمی: بازی چکرز نخستین بار در سومر دیده شد و مردم حدود 2500 سال قبل از میلاد آن را بازی می‌کردند. طب و دارو: این مردم بین‌النهرین همچنین در زمینه پزشکی بسیار پیشرفته بودند. آنها همچنین نخستین کسانی بودند که از قرص و کِرِم جهت درمان بیماری استفاده می‌کردند در حدود 5500 سال قبل از میلاد، ریاضیات در پاسخ به نیازهای روزافزاون حکمرانی توسعه یافت. مالیات، سنجش مساحت زمین، شمارش، و اموال افراد و غیره به همراه عملیات ریاضی جهت تهیه نمودارهای فلکی برای دریانوردان و تقویم قمری با جزئیات کامل از جمله تلاشهای اولیه توسعه یک سیستم محاسباتی بود.

سیستم عددی: سومریهای باستانی اولین کسانی بودند که حدود 3000 سال قبل از میلاد یک سیستم عددی را به شیوه و سبک خط میخی ایجاد کردند. سیستم عدد نویسی آنها بر پایه 60 یا سیستم شمارش شصت تایی بود بدین معنی که دارای شماره پایه 60 بود (عدد 60 مبنا و پایه‌ی شمارش محسوب می‌شود). این سیستم شبیه به سیستم ده دهی یا اعشاری مدرن است، اعداد آنها به این صورت بود که ارقام بزرگتر در سمت چپ نوشته می‌شد و نماد بکار رفته برای 60 و 1 همانند هم بود. این سیستم همچنین در محاسبه زمان در 60 ثانیه و دقیقه، همچنین 360 درجه یک دایره بکار برده می‌شد. آنها همچنین نخستین کسانی بودند که با استفاده از سیستم فوق چرتکه و منحنی را ساختند. همچنین این نخستین مرتبه بود که نمادها برای معاملات تجاری مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

جبر و هندسه: مدارک و شواهد بدست آمده از سایر محاسبات ریاضی مانند جدول ضرب، تقسیم، توان، جذر، ریشه سوم گیری، و غیره به 2600 سال پیش از میلاد برمی‌گردد. حدود 2000 سال قبل از میلاد، سومریان در کار جبر مانند معادلات خطی، معادلات درجه دو و معادلات درجه سه مهارت داشتند. همچنین لوح‌های گلی کشف شده مهارت آنها را در انجام مسائل پیچیده هندسی نشان می‌دهد.

ساختمان سازی و معماری: معماری دقیق و پیچیده سومریان مختص معابد خدایانشان بود که از میان مشهورترین آنها زیگورات در شهر باستانی اور و برج بابل را می‌توان نام برد. با این حال، آنها همچنین اقامتگاه‌های زندگی، تالارهای جواهرات، انبار و قلمهای حیوانی نیز می‌ساختند. در واقع سومریان نخستین کسانی بودند که ساختمانهای مسقف، ستون دار و قوسی شکل ساختند.

ادبیات: از میان همهٔ هنرها، شاید عالی‌ترین دستاورد سومریان ادبیات بوده باشد. پژوهشگران ادبیات سومری را به هشت گفتار تقسیم کرده‌اند: اساطیر، داستان‌های حماسی، سروده‌ها، مرثیه‌ها، اسناد تاریخی، رسالات، احکام (دستورهای اخلاقی) و ضرب‌المثل‌ها. نوشته‌های سومری در سراسر خاور نزدیک باستان ترجمه و نسخه‌برداری شدند و بر نوشته‌های عبری و یونانی تأثیر نهادند. از میان اساطیر پرشمار سومری، سه اسطوره به داستان‌های عهد عتیق شباهت دارند. یکی از این اسطوره‌ها داستان آدمیانی را می‌گوید که از گل آفریده شده بودند و در سرزمینی پربار موسوم به نام دیلمون می‌زیسته‌اند که در آن نه بیماری بود و نه مرگ، ولی از آب شیرین هم خبری نبود. انکی فرمان می‌دهد آب شیرین را از زمین، چونان نهری که از باغ بهشت جاری است بیاورند. بدین سان دیلمون باغی ملکوتی می‌شود. این اسطوره از زنی می‌گوید که به انکی گیاهانی پیشکش می‌کند که نفرین برایش می‌آورند و سبب درد دنده‌اش می‌شوند. آن گاه یک «بانوی دنده» برای درمان آن آفریده می‌شود. دو داستان دیگر، توفان نوح و صبر ایوب هستند.[۴۷]

آکدیان

ملتی دیگر به سرپرستی سارگون یکم کشور آکد را تأسیس نمود و پایتخت آن را در آگاده در سیصد و بیست کیلومتر شمال باختری شهرهای سومری قرار داد.

بابل

هیچ‌کس نیست که چون امروز بر محل بابل قدیم نظر کند، در خاطرش بگذرد که این سرزمین فقیر و بی‌حاصل و سوزان و ممتد بر ساحل نهر فرات روزگاری مرکز مدنیت نیرومند و پر ثروت بوده‌است. بابل را مردمان سومری تشکیل داده بودند ولی بعد از حمله آکدی ها از بیابان های غربی اکدیان این شهر را به سلطه خود در آوردند. حمورابی دولت‌های کوچک و پراکنده در جنوب بین‌النهرین را یکی کرد و با قانون نامه بزرگ خود نظم نوینی را بر این سرزمین‌ها حاکم ساخت.

آشور

مردم این سرزمین به دلیل تهدیدات مداوم از ناحیه کوهستان‌های اطراف مجبور به متابعت از زندگی سربازی و پهلوانی سختی بودند و به تدریج بر مهاجمان و دست اندازان غلبه کرده و تمدن درخشان آشور تا مصر نیز گسترش یافت. از اختراعات ایشان به اولین لنز یا همان عدسی تلسکوپ و اختراع قفل و کلید و تأسیس اولین کتابخانه جهان به دست آشور بانبیپال می توان اشاره کرد.

سالشمار

• در سال ۱۴۱ پیش از میلاد مهرداد یکم وارد بین‌النهرین می‌گردد و شهر سلوکیه را آزاد می‌نماید.
• ۱۱۵ میلادی: اشغال آشوریه، میان رودان (بین‌النهرین) و تیسفون توسط تراژان.
• ۱۱۷ میلادی: مرگ تراژان. عقب‌نشینی هادریانوس از ارمنستان و بین‌النهرین.
• ۲۸۳ میلادی: کاروس امپراتور روم بین‌النهرین را فتح می‌کند اما سپاهیانش پس از مرگ او بلافاصله آن سرزمین را ترک می‌کنند.
• ۲۹۷ میلادی: گالریوس نِرسه را شکست می‌دهد. بنا بر پیمان‌نامه نصیبین نِرسه از ارمنستان و بین‌النهرین عقب‌نشینی می‌کند. (تاریخ ارمنستان)

جستارهای وابسته

• ماوراءالنهر

منابع

• Mesopotamia
• Ancient Mesopotamia
• مرتضی راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، جلد ۱، ۱۶۴–۱۶۸.