توحید مفضل

توحید مفضل حدیثی است که امام صادق در چهار روز و چهار نشست بر یکی از اصحابش، مفضل، املاء کرده است. و به نام همین صحابه، توحید مفضل شهرت یافته است. این کتاب را می توان در چهار فصل دسته بندی کرد. فصل اول درباره شگفتیهای آفرینش انسان است. فصل دوم درباره شگفتیهای آفرینش حیوان است. فصل سوم درباره شگفتیهای آفرینش طبیعت و فصل آخر درباره ناملایمات و مصائب است. این کتاب از جنبه آناتومی و فیزیولوژی، فلسفی و جهان‌شناسی به تحکیم پایه‌های خدا باوری طرف مباحثه می‌پردازد. در متن بعضی از این مناظرات به مسایل پزشکی همچون گردش خون -که در آن زمان ناشناخته بوده- اشاره شده‌است.

نویسنده کتاب

نامش «مفضّل» فرزند عمر و کنیه اش ابومحمد، و در اواخر قرن اول هجری و اوایل قرن دوم هجری در شهر کوفه به دنیا آمده است. مفضل بن عمر از اصحاب خاص جعفر صادق و موسی کاظم و وکیل آنها در کوفه بوده است. در زمان جعفر صادق ماموریت داشت با اموالی که از طرف امام یا شیعیان به او می رسید بین مردم اصلاح کند و اختلافها را بردارد.روایات بسیاری در فضیلت و برتری او از خود امامان رسیده‌است.

شرح کتاب

علی بن طاووس از قول محرز بن سعید نحوی نقل می‌کند که مفضل ابن عمر الجعفی نامه‌ای به جعفر صادق نوشت مبنی بر اینکه کسانی هستند که نفی ربوبیت می‌کنندجواب چیست؟ مفضّل چهار جلسه نزد جعفر صادق شتافت و سخنان او را که به وی املاء می‌فرمود، مکتوب کرد. او این رساله را در جواب آن‌ها پرداخت که در بین اهل دین این رساله بسیار مشهور است و شهرت مفضل بیشتر به دلیل نقل این کتاب است.

سبب پیدایش کتاب

مفضّل بن عمر روزی در نزدیک آرامگاه محمد نشسته بود که دید ابن ابی‌العوجاء (دهری مسلکِ معروف، وفات: ۱۵۵ هجری) با یکی از دوستانش به آنجا آمده و در ضمن صحبت‌هایش که برای اطرافیان مسموع بود، وجود خدا و نبوت محمد را منکر شد. مفضّل به شدت به سخنان او اعتراض کرد و او در جواب گفت که اگر از اهلِ کلام هستی حجت خود را بیاور و چنانچه از شاگردان جعفر بن محمد هستی باید بدانی که او زیاده از این، سخنان ما را شنیده و با متانت جواب گفته‌است؛ لذا به نحو شایسته با ما سخن کن. مفضل اندوهناک به نزد جعفر صادق می‌رود و ماجرا را برایش می‌گوید. جعفر صادق به او وعده می‌دهد که به‌طور خصوصی برایش از حکمت‌های آفرینش بیان می کند مفضل به خانه می‌رود و خوشحال از این وعده، خواب به چشمش نمی‌آید. روز بعد جعفر صادق او را به اندرون می‌برد و شروع به درس کرده از توحید شروع می‌کند. بعد از ذکر چند جمله، مفضل اجازه می‌خواهد تا آنچه را جعفر صادق می‌گوید بنویسد. این درس‌ها در چهار جلسه به پایان می‌رسد و در ضمن آن برخی مسائل علوم طبیعیه توسط جعفر صادق بیان می‌شود.

حواشی

سید بن طاووس (وفات: ۶۶۴ هجری) که آن را شگفت‌انگیز خوانده‌است و همچنین علامه محمد باقر مجلسی آن را برای استفاده عامه به فارسی شیوا ترجمه نموده و در برخی موارد، سخنان او را شرح نیز کرده‌است.

نسخ خطی

نسخه‌های خطی متعددی از توحید مفضّل به جا مانده‌است که برخی از آن‌ها در ایران و در کتابخانه‌هایی چون کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه ملی و کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، و برخی دیگر در عراق نگهداری می‌شوند. ظاهراً قدیمی‌ترین نسخه خطی این اثر، متعلق به سال ۱۰۵۶ق و به خط عبدالرزاق جیلانی است که در کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی در قم نگهداری می‌شود.

شرح ها و ترجمه ها

توحید مفضل برای نخستین بار در ۱۲۸۷ش در ایران به چاپ رسید. از آن پس تاکنون، متن و ترجمه‌ها و شروح متعددی از توحید مفضّل در مصر، عراق و ایران چاپ شده‌است. از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• شرح «مولی باقرین مولی اسماعیل کجوری تهرانی». این شرح در سی مجلس با عنوانهای «ای مفضل!» در قالب بیست هزار بیت، نگاشته شده است.
• شرح فارسی «مولی فاضل فخر الدین ماوراء النهری»
• شرح و ترجمه محمد باقر مجلسی در کتاب بحارالانوار. اشکال این ترجمه این است شرح و اضافات علامه از کلام امام قابل تمیز نیست.
• تحقیق «کاظم مظفر» با مقدمه و پاورقی هایی که به شرح این کتاب کمک می کند.
• «اسماعیل بن حسین تبریزی» با تخلص «تائب» این کتاب را در دو هزار بیت منظوم کرده است.
• ترجمه «مولی محمد صالح بن محمد باقر قزوینی روغنی»
• ترجمه «شیخ فخر الدین ترکستانی ماوراءالنهری»
• ترجمه «زین العابدین کاظمی خلخالی». این ترجمه به همراه ترجمه ای دیگر از این مترجم(اخلاق نزد امام صادق علیه السلام) در یک جلد چاپ شده است.
• ترجمه «علی اصغر فقیهی». این کتاب برای استفاده دانش آموزان تلخیص و ساده سازی شده است.
• ترجمه نجفعلی میرزایی با عنوان «شگفتیهای آفرینش از زبان امام صادق»

منابع

• سید فاطمی، جواد (۱۳۶۱). ترجمه توحید مفضل از سخنان امام صادق. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
• جعفربن محمد، امام ششم (۱۳۷۷). توحید مفضل، شگفتیهای آفرینش. ترجمهٔ نجفعلی میرزایی. قم: موسسه انتشارات هجرت.