سیلاخور

بروجرد بزرگ‌ترین شهر دشت سیلاخور در حدفاصل سیلاخور پایین و بالا قرار گرفته‌است.

دشت سیلاخور بزرگ‌ترین زمین هموار استان لرستان در غرب ایران است. این دشت وسیع که بیشتر مساحت شهرستان‌های بروجرد و دورود و شهرستان نهاوند و بخش هایی از شهرستان ملایر و شهرستان الیگودرز را دربرمی‌گیرد که به این مناطق لرستان ثلاثی گفته می شود. از قطب‌های کشاورزی و باغداری منطقه هم به‌شمار می‌رود.

آثار به دست آمده از مناطقی چون تپه قلا رمیان (قلعه رومیان) در سه‌کیلومتری جنوب بروجرد و دیگر تپه‌ها و گورستان‌های تاریخی، سکونت بشر را از دست‌کم ۵۰۰۰ سال پیش در این ناحیه مسجل می‌کند. سیلاخور و بروجرد در طول تاریخ جنگ‌های زیادی را به خود دیده و بارها مورد هجوم قرار گرفته‌است. جنگ نهاوند از امثال ان . بنابر آثار موجود اسکندر، اعراب، مغول‌ها، تیمور و افغان‌ها هجوم‌های گسترده و ویرانگری به این ناحیه داشته‌اند. سربازان سیلاخوری همواره به شجاعت و جنگاوری معروف بوده‌اند و پادشاهان قدیم حساب مخصوصی روی سپاهیان سیلاخوری خود باز می‌کرده‌اند. در زبان لری ((سیلا)) به معنی ((سوراخ)) و ((خور)) به معنی ((خورده شده)) که اهالی دشت سیلاخور به این باورند که زلزله ایی در گذشته در این دشت به وقوع پیوسته که زمین سوراخ و چند روستا بلعیده شدند و نام سیلاخور((سوراخ خور)) بر ان نهاده اند. با توجه به زلزله خیز بودن این دشت به سوراخ خور سیلاخور نزدیکی بیشتری دارد. نیز عده ای عقیده دارند کلمهٔ سیلاخور کوتاه‌شدهٔ سیلاب خور است که نشان می‌دهد از گذشته‌های دور سیلاب مشکل عمده‌ای در منطقه بوده‌است. به دلیل رسوب گذاری و فرسایش های کناره ای ناشی از طغیان رودخانه سیلاخور در سال 1380 با پیگیری مهندس عبدالمحمد نظام الاسلامی رودخانه سیلاخور لایروبی شد. یکی از شدیدترین زلزله‌های ایران به بزرگای ۷٫۴ ریشتر در سال ۱۲۸۸ قمری در سیلاخور روی داده‌است.

وضعیت جغرافیایی

دشت سیلاخور به دو بخش تقسیم می‌شود:

سیلاخور بالا

سیلاخور بالا از بخش سامن در شهرستان ملایر و بخش خزل در نهاوند شروع شده و تا حوالی شهر بروجرد ادامه می‌یابد. روستاهای این منطقه همگی آباد و پرجمعیت‌اند و تفریح‌گاه‌های قدیمی مردم بروجرد مانند ییلاق‌های تاک درخت، دهکده ونایی، و خشتیانک همگی در این بخش هستند. از تفرجگاه های نهاوند میتوان به سراب گاماسیاب و گیان و فارسبان اشاره نمود. محصول عمدهٔ آن انگور و میوه‌های مختلف است. کوه‌های مهم منطقه شامل قله‌های بلند کوه گرین در غرب که کانون دائمی آب منطقهٔ بروجرد و نهاوند است و نیز کوه‌های کم‌ارتفاع‌تر یزدگرد در شرق بروجرد می‌شود. بیشتر مردم منطقه لری گویش بروجردی دارند، ولی در بعضی از روستاهای غربی گویش مردمان بیشتر لری لکی (لرستانی) است. هوای آن سردتر از سیلاخور سفلی است و میوه‌هایش دیرتر می‌رسند. جادهٔ بروجرد ـ ملایر و نیز جادهٔ بروجرد ـ نهاوند و نهاوند - کنگاور از این ناحیه می‌گذرد. بخشی از سیلاخور بالا با نام چال گودرزی شناخته می شود.

سیلاخور پایین

بخشی از دشت سیلاخور است که از شهر بروجرد شروع شده و در جهت جنوب شرقی تا الیگودرز پیش می‌رود. به‌دلیل وجود آب فراوان، خاک خوب و زمین هموار این منطقه از کشاورزی پررونقی برخوردار است. مهم‌ترین کوه‌های منطقه عبارت‌اند از کوه شاه‌نشین در غرب و تپه‌های گنبدی‌شکل در شرق. مردم روستاهای منطقه آمیزه‌ای از تیره‌های مختلف‌اند. محصولات عمدهٔ کشاورزی شامل گندم، جو، برنج و حبوبات مختلف است. دامپروری نیز در کوه‌های غرب منطقه رواج فراوان دارد. باغ‌های بزرگ منطقه بیشتر در حاشیهٔ غرب و جنوب شهر بروجرد پراکنده‌اند که گسترش بی‌رویهٔ شهر بسیاری از آن‌ها را به نابودی کشانده‌است. از دیگر مراکز مهم باغداری می‌توان به روستای منطقه گلدشت و فیال و خایان و مروک اشاره کرد. سیب، به، گردو، بادام، آلو، زردآلو و انگور از محصولات مهم باغی سیلاخور پایین هستند. رود تیره که شاخه‌های خود را از غرب و شمال شهر بروجرد دریافت می‌کند سراسر سیلاخور پایین را می‌نوردد و در دورود با دریافت شاخه‌ای از سمت الیگودرز به نام مار بره و رودخانه سزار و بعد دز را تشکیل می‌دهد. بارندگی‌های شدید هر ساله در بخش‌های جنوبی سیلاخور موجب سیلاب‌های شدید و آسیب دیدن زمین‌های کشاورزی و روستاها می‌شود. در سال‌های اخیر به‌علت رونق کشاورزی چاه‌های عمیق فراوانی در این دشت حفر شده که به‌علت برداشت‌های بی‌رویه و غیراصولی اکثر چشمه‌ها و قنات‌های این منطقه خشک شده و سطح آب‌های زیرزمینی به‌شدت دچار افت شده است، تا جایی که خیلی از چاه‌های عمیق نیز دچار کم‌آبی و بعضاً خشک شده‌اند. سد خاکی مروک وسد حوضیان الیگودرز نیز در این دشت احداث شده‌است . راه سراسری تهران ـ خوزستان از این ناحیه می‌گذرد. ارتفاع سیلاخور پایین از ۱۶۰۰ متر در شهر بروجرد تا ۱۴۰۰ متر در دورود و در الیگودرز تا ۲۱۰۰ متر متغیر است. سیلاخور بر روی گسل سراسری زاگرس واقع شده و منطقه‌ای زلزله‌خیز است. از مناطق پرجمعیت سیلاخور پایین می‌توان به بروجرد، دورود و چالانچولان و ازنا و الیگودرز اشاره نمود.

نقاط شهری

• اشترینان
• بروجرد
• دورود
• چالانچولان
• الیگودرز
• نهاوند
• فیروزان
• گیان
• برزول
• ملایر
• سامن

لرزه‌خیزی

سیلاخور بر روی گسل سراسری زاگرس قرار گرفته‌است و گسل‌های فرعی دورود و قلعه حاتم در این ناحیه قرار دارند که زمینه‌ای برای وقوع زمین‌لرزه در این ناحیه پدیدمی‌آورند.

زمین‌لرزهٔ ۱۲۸۷

بزرگ‌ترین زلزلهٔ ثبت‌شده در دشت سیلاخور مربوط به سدهٔ سیزدهم هجری است. در ۳ بهمن ۱۲۸۷ قمری، یکی از بزرگ‌ترین زمین‌لرزه‌های ثبت‌شدهٔ ایران، دشت سیلاخور واقع در بخش سیلاخور از توابع ولایت بروجرد را لرزاند. زمین‌لرزهٔ ۱۲۸۷ بروجرد که با نام زمین‌لرزهٔ سیلاخور نیز شناخته می‌شود، بزرگای ۷/۳ ریشتر داشته‌است.

زمین‌لرزهٔ ۱۳۸۵

زمین‌لرزهٔ بروجرد در تاریخ ۰۲۰۰۶−۰۳−۳۱ ۳۱ مارس ۲۰۰۶ میلادی، برابر با ‎۱۱ فروردین ۱۳۸۵، ساعت ۱:۱۷:۰۰ به زمان یوتی‌سی در ایران، شهرستان‌های بروجرد و دورود در شرق استان لرستان را تکان داد که مخرب‌ترین زمین‌لرزهٔ این سال در این کشور بود. این زمین‌لرزه با دو پیش‌لرزه و بیش از یکصد و پنجاه پس‌لرزه همراه بود. زمین‌لرزه به وقت محلی در بامداد روز جمعه، ساعت ۴٫۵ روی داده و منطقۀ زمانی آن یوتی‌سی +۳٫۵ بوده‌است. ژرفای این زلزله ۷ کیلومتر بود، و بزرگی آن ۶٫۱ در مقیاس Mw اعلام شده‌است. نکتهٔ مثبت در کاهش تعداد کشته‌ها، پیش‌لرزهٔ ضعیف‌تر شب قبل بود که باعث شد مردم در بیرون از خانه‌ها بخوابند. مرکز زمین‌لرزه روستای درب آستانه شهرستان بروجرد در ۳۰ کیلومتری جنوب بروجرد و بر روی گسل بزرگ دشت سیلاخور بود.

سازمان زمین‌شناسی آمریکا نیز رومرکز این زمین‌لرزه را در مختصات ۳۳٫۵°شمالی ۴۸٫۷۸°شرقی / 33.5; 48.78 و ژرفای آن را در ۷ کیلومتر گزارش کرده‌است. بزرگی برگزیدهٔ این سازمان از میان بزرگی‌های محاسبه‌شدهٔ مختلف ۶٫۱ در مقیاس Mw بوده و از دید اثر، در میان چهار دسته‌بندی «نامحسوس»، «محسوس»، «زیان‌آور» یا «با تلفات»، زلزله را «با تلفات» اعلام کرده‌است. چهل روستا در زمین‌لرزه خراب شده‌است.

پروژهٔ «تنسور گشتاور مرکزوار» زاویه‌های (راستا، شیب، ریک) گسل سازندهٔ زمین‌لرزه و صفحهٔ عمود بر آن را (°۳۱۳، °۷۸، °۱۷۴-) یا (°۲۲۲، °۸۴، °۱۲-) و نوع گسل را«امتدادلغز» فرارسانده‌است.

تاریخچه دشت سیلاخور بروجرد

این دشت به خاطر داشتن منابع آب و امکانات کشاورزی، نشان دهنده داشتن قدمتی طولانی و بسیار است. همینطور با پیدا شدن آثار باستانی و مهمی مثل تپه ها و قبرستان ها و به خصوص تپه قرق نزدیک به روستای قرق در شیروان که قدمت آن به عصر مس برمیگردد یکی از قدیمی ترین و البته مهم ترین تپه های این منطقه است که تا 5طبقه لایه برداری درباره آن مطالعه شده. اما تنها این تپه ها و گورستان ها نبودند، وجود سفال ها و اشکال هندسی مختلف نیز قدمت این دشت سیلاخور لرستان را نشان میدهد. سال 1288 قمری، ایران یکی از شدیدترین زلزله های خود را با 7.4 ریشتر در این دشت داشته. توریست ها و گردشگران تور لرستان که علاقه مند به تاریخ و باستان شناسی هستند، دشت مرموز و تاریخی سیلاخور بهترین جاذبه برای آنهاست.

تاریخ

دشت سیلاخور به‌دلیل وجودمنابع آبی و کشاورزی متنوع، از سابقهٔ سکونت طولانی برخوردار است و مهم‌ترین آثار تاریخی آن شامل تپه‌ها و گورستان‌های باستانی می‌شود. تپه قرق با قدمت عصر مس در مجاورت روستای قُرُق در دهستان شیروان از توابع شهرستان بروجرد، از مهم‌ترین تپه‌های باستانی دشت سیلاخور محسوب می‌شود که تا پنج طبقه لایه‌برداری و مطالعه شده‌است. اَشکال هندسی و رنگ اُخرایی سفال‌های کشف‌شده قدمت آن را با تپه گیان و کوه‌دشت لرستان هم‌زمان می‌کند. (ص. ۹). تپه قلعه رومیان نیز در سه‌کیلومتری جنوب بروجرد از تپه‌های مهم باستانی منطقه است که تا قرن نهم دارای اهمیت نظامی بوده‌است (همان).

مطالعاتی که از سوی هیئت شناسایی دشت سیلاخور وابسته به پژوهشگاه میراث فرهنگی و مطالعات فرهنگی صورت گرفته منجر به کشف آثار سفالی در دشت سیلاخور با قدمت هفت هزار سال شده‌است که از نوع سفال‌های معروف به باغ نو خرم‌آباد هستند. نتایج تحقیقات این گروه نشان می‌دهد که نخستین سکونتگاه‌ها در دشت سیلاخور در امتداد رودخانه‌های تیره و سیلاخور و چشمه‌های منطقه قرار داشته‌اند.

جستارهای وابسته

• فوج سیلاخور
• تاریخ بروجرد
• بخش سیلاخور
• رشته‌کوه گرین
• چال گودرزی