خط میخی

دبیره میخی
نمونه‌ای از دبیره میخی
نوع	واژه‌نگار و هجایی
زبان‌ها	اکدی، عیلامی، حتی، هیتی، هوری، لووی، سومری، اورارتویی
دورهٔ زمانی	از سده ۳۰ پیش از میلاد تا سده نخست پس از میلاد
سامانهٔ مادر	(دبیره‌های باستانی) دبیره میخی
سامانهٔ فرزند	هیچ ظاهراً هخامنشی از آن الهام گرفته. اوگاریتی تحت تأثیرش است.
ایزو ۱۵۹۲۴	Xsux, 020
جهت	چپ به راست
مخفف یونیکد	Cuneiform
دامنه یونیکد	U+12000 to U+123FF (دبیره میخی سومری-اکدی) U+12400 to U+1247F (اعداد)

خط میخی به مجموعه‌ای از قدیم‌ترین روش‌های نوشتار گفته می‌شود که نمادهایی شبیه گُوِه دارند. خط میخی انواع گوناگونی دارد که برای نوشتن در زبان‌های مختلف به کار می‌روند. از گونه‌های خط میخی می‌توان به میخی پارسی باستان، سومری، اکدی، ایلامی، بابلی و اوگاریتی اشاره کرد.

همه خطوط میخی که تاکنون رمزگشایی شده‌اند از چپ به راست نوشته می‌شوند. این نوع خط که برخی باور دارند پایهٔ اندیشه‌نگار دارد، در همه کشورهای آسیای غربی به کار می‌رفته‌است. پژوهشگران، سومریان را مبدع خط میخی می‌دانند.

خط میخی هخامنشی که دارای ۵۰ نشانه‌است، جدیدترین گونهٔ خطِ میخی است که در سدهٔ ششم پیش از میلاد مسیح ساخته شده‌است. این خط برای نوشتن کتیبه‌های هخامنشی به کار رفته‌است. خطِ میخیِ هَخامنشی، خطی نیمه الفبایی، نیمه هجایی است افزون بر ۸ نشانه (ایدئوگرام) که برای واژگان پر کاربرد مانند شاه، کشور و اهورامزدا به کار می‌روند. این خط ساده‌ترین نوع خطوطِ میخی پس از خط میخی اوگاریتی است. و تماما الفبایی است. این خط هم‌اکنون در استاندارد (Unicode (۴٫۱ پذیرفته شده و بازه‌ای به آن اختصاص داده شده‌است.

تاریخچه

روش نگارش خط میخی طی چندین مرحله توسعه و بهینه‌سازی از قرن ۳۱ قبل از میلاد تا قرن دوم پس از میلاد، بیش از سه هزار سال مورد استفاده قرار گرفته است. در نهایت در دوران روم باستان با سیستم نوشتاری الفبایی جایگزین میشود. رمزگشایی خط میخی در قرن ۱۹ میلادی به سال ۱۸۵۷ انجام شد. شکل زیر روند تغییرات چشمگیر کلمه SAĜ به معنای «سر» در خط میخی طی دو هزار سال را نمایش میدهد.

روند تغییر خط میخی طی دو هزار سال

1. خط تصویری حوالی ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد
2. خط تصویری چرخیده شده حوالی ۲۸۰۰ تا ۲۶۰۰ سال پیش از میلاد
3. حالت انتزاعی خط در کتیبه‌های تاریخی قرون وسطایی حوالی ۲۶۰۰ سال پیش از میلاد
4. نشانه‌ای است که در کتیبه رسی نوشته شده است، معاصر به مرحله ۳ است
5. نشانه‌ای که در اواخر هزاره سوم پیش میلاد استفاده شده است.
6. نشانه‌ای که در اوایل هزاره دوم پیش از میلاد در امپراطوری آشوری و در زبان هیتی استفاده شده است.
7. نشانه‌ای ساده شده که تا اوایل هزاره اول پیش از میلاد توسط آشوری ها استفاده شده است.
   

میخی سومری

مقالهٔ اصلی: دبیره میخی سومری

میخی سومری را غالب پژوهشگران نخستین گونهٔ خط و نوشته در غرب آسیا ایران کونونی می‌شمارند. سومریان (حدود ۵۰۰۰ تا ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد) با ابداع خط میخی دوره‌ای را آغاز کردند که به عنوان آغاز خط‌نویسی و تاریخ نگاری شهرت دارد و همچنین اولین مدارک نگارشی بشر که به شکل کتیبه های(کتاب یا دفترچه یادداشت) گلی یا سنگی بر جای مانده متعلق به تمدن‌های آریایی ها، مادها، پارت ها است.

به تازگی برخی همچون دکتر عبدالعید ارفعی بر اینکه سومریان مخترع خط در این منطقه بوده‌اند را زیر سؤال برده‌اند. این گروه برای این نظریه دو دلیل می‌آورد، یکی این که برخی نام‌های شهرهای سومری به گونهٔ هرزوارد هستند که نشان می‌دهد که از زبان و خط دیگری گرفته شده و دلیل دیگر پیدا شدن اسنادی در تمدنی قدیمی تر و در زابل در شرق ایران که به شهرسوخته هم نامیده می شود و در یکی از ایالتها یا استانی به نام زاهدان خط میخی آغاز شده است که کهن تر از خط سومری یا ایلامی هستند. تا آنجا که دانشمندان، باستان شناسان، محققان، پژوهشگران و استادان ادبیات جهان اولین جراحی مغز و جراحی چشم و حتی اولین تصویر متحرک جهان و اولین تاس بازی، را در این شهر پیدا کرده و پس از تحقیقات آن را به ۵۰۰۰سال پیش وصل یا نسبت داده اند. این شهر بصورت عجیبی که هنوز مشخص و علت آن معلوم نشده از بین رفته و کاملا سوخته است و بخاطر گذشت سالهای بسیار در زیر خاک مدفون شده بود.

میخی اکدی

مقالهٔ اصلی: دبیره میخی اکدی

دبیرهٔ میخی اکدی، دبیره‌ای میخی بود که در سال ۲۳۵۹ پیش از میلاد، از دبیرهٔ میخی سومری، گرفته و سازگار شد. در همان زمان، بسیاری از واژه‌های سومری به زبان اکدی راه یافتند و واژه‌نگارهای سومری، در هر دو زبان سومری و اکدی خوانده می‌شدند. این زبان دارای ۲۰۰ تا ۴۰۰ نشانه یا حتی بیشتر است، که بسیاری از آن‌ها دارای چند تلفظ می‌باشند. این دبیره برای نوشتن زبان اکدی که یکی از زبان‌های سامی در میانرودان (عراق، سوریه و ایران امروزی) بوده، در میان سال‌های ۲۸۰۰ پیش از میلاد تا سال ۵۰۰ میلادی به کار می‌رفته‌است.

میخی عیلامی

مقالهٔ اصلی: دبیره میخی ایلامی

دبیرهٔ میخی عیلامی، دبیره‌ای میخی است که از ۲۵۰۰ پ.م. تا ۳۳۱ میلادی به کار می‌رفته‌ است. این دبیره از دبیرهٔ میخی اکدی به دست آمده‌ است. دبیرهٔ میخی عیلامی از ۱۳۰ نشانه ساخته شده‌ است، که این تعداد بسیار کمتر از دیگر دبیره‌های میخی است.

میخی اوگاریتی

مقالهٔ اصلی: دبیره میخی اوگاریتی

میخی اوگاریتی، دبیره‌ای میخی و ابجد است، که از ۱۵۰۰ پ.م. برای نوشتن زبان اوگاریتی به کار می‌رفته‌است. در سال ۱۹۲۸ در اوگاریت(رأس شمراء امروزی) در سوریه، کتیبه‌ای به زبان مردهٔ سامی شمال‌خاوری یافت شد که ۳۱ حرف داشت.

لوح‌های گلی که به اوگاریتی نوشته شده‌اند، دیرینه‌ترین گواهی چیدمان الفبایی سامی خاوری و جنوبی است . این دبیره، از چپ به راست نوشته می‌شود.

میخی هخامنشی

مقالهٔ اصلی: دبیره میخی هخامنشی

خط میخی هخامنشی به احتمال زیاد توسط داریوش بزرگ ایجاد شده‌است. این نوع خط میخی که متشکل از ۳۶ علامت است. آخرین نوع خط میخی‌است که ابداع شده‌است (در سدهٔ ششم پیش از میلاد). این خط برای نوشتن کتیبه‌های هخامنشی به کار رفته‌است. خط میخی هخامنشی خطی نیمه الفبایی نیمه هجایی است به علاوهٔ ۸ اندیشه‌نگاشت که برای لغات پر استفاده مثل شاه، کشور و اهورامزدا به کار می‌روند. این خط از ساده‌ترین خطوط میخی است. تنها خط میخی اوگاریتی است که از آن ساده‌تر است و صد در صد الفبایی است. این خط همگنون در استاندارد یونیکد (۴٫۱) پذیرفته شده و بازه‌ای به آن اختصاص داده شده‌است.

میخی بابلی

مقالهٔ اصلی: دبیره میخی بابلی

دبیره میخی بابلی گونه‌ای خط میخی است که در تمدن بابل رواج داشته‌است. این خط همانند دیگر خطوط میخی از علامت‌های گوه ای شکل تشکیل شده بود. اعداد دبیره میخی بابلی تا شصت از یک شیوه پیروی کرده و از عدد شصت به بعد تغییر می‌کند.

جستارهای وابسته

• کتیبه داریوش کبیر در آپادانا

منابع

• دانلود کتاب آموزش خط میخی

پیوند به بیرون

• نویسه‌های یونیکد خط میخی
• بارگذاری فونت میخی