دیوان شمس

دیوان شمس تبریزی

دیوان شمس تبریزی یا دیوان کبیر، دیوان مولانا جلال‌الدین محمد بلخی شامل غزل‌ها، رباعی‌ها و ترجیع‌های اوست. دیوان شمس تبریزی در عُرف خاندان مولانا و سلسلهٔ مولویه در روزگاران پس از مولانا با عنوان دیوان کبیر شناخته می‌شده‌است. گویا آنچه در تداول مولویان جریان داشته‌است همان دیوان یا غزلیات بوده‌است و بعدها عنوان دیوان کبیر را بر آن اطلاق کرده‌اند. همچنین عنوان دیوان شمس تبریزی یا کلیات شمس تبریزی نیز از عنوان‌هایی است که در دوره‌های بعد بدان داده شده‌است، به اعتبار این که بخش اعظم این غزل‌ها را مولانا خطاب به شمس‌الدین تبریزی سروده‌است.

نسخه‌های مختصر و کامل این دیوان از قدیم نزد اهل ذوق و اصحاب خانقاه رواج داشته که به تناسب مجالس سماع معمولاً به ترتیب بحور وزنی اشعار بوده و پس از رواج چاپ هم با عنوان دیوان شمس تبریزی یا کلیات شمس تبریزی بارها و بارها در ایران و هند به چاپ رسیده‌است. آخرین، جامع‌ترین و درست‌ترین چاپ آن با بهره‌گیری از ۱۲ نسخه قدیمی و مهم به‌ترتیب حروف قوافی [حرف آخر بیت]، توأم با ترتیب بحور هر حرف، در ده مجلد به دست بدیع‌الزمان فروزانفر اولین بار در فاصلهٔ سال‌های ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۵ توسط انتشارات دانشگاه تهران منتشر شد. هفت جلد نخست از ده جلد دیوان شمس تبریزی در چاپ تصحیح‌شدهٔ فروزانفر شامل غزلیات، ترجیعات و ترکیبات و انتهای جلد هفتم فرهنگ نوادر لغات دیوان و جلد هشتم شامل رباعیات و دو جلد آخر شامل فهرستهای گوناگون دیوان کبیر است که روی هم رفته شامل ۳۶۳۶۰ بیت، و دارای ۳۲۳۰ غزل و ۱۹۹۴ رباعی و ۴۴ ترجیع است.

در دیوان شمس تبریزی بعضی غزل‌ها فاقد تخلص است و بعضی خمُش، خامُش و خاموش و خمش‌کن در پایان غزل دارد که تخلص مولوی است. در حدود صد غزل یا کمتر با تخلص به نام حسام‌الدین چلبی و نیز صلاح‌الدین زرکوب دارد، و بقیهٔ غزل‌ها به نام شمس و شمس تبریز و شمس‌الحق تبریز است.

نمونه‌ای از غزلیات دیوان شمس تبریزی

غزل شماره ۲۰۳۹، این غزل را مولانا در بستر بیماری خطاب به فرزند خویش سروده‌است:

رو سر بنه به بالین، تنها مرا رها کن		ترک من خراب شبگرد مبتلا کن
ماییم و موج سودا، شب تا به روز تنها		خواهی بیا ببخشا، خواهی برو جفا کن
از من گریز تا تو، هم در بلا نیفتی		بگزین ره سلامت، ترک ره بلا کن
ماییم و آب دیده، در کنج غم خزیده		بر آب دیدهٔ ما، صد سنگ آسیا کن
خیره کشی است ما را، دارد دلی چو خارا		بکشد، کسش نگوید: تدبیر خون‌بها کن
بر شاه خوب رویان واجب وفا نباشد		ای زرد روی عاشق، تو صبر کن وفا کن
دردی است غیر مردن، آن را دوا نباشد		پس من چگونه گویم کاین درد را دوا کن
در خواب دوش پیری، در کوی عشق دیدم		با دست اشارتم کرد، که عزم سوی ما کن
گر اژدهاست بر ره، عشق است چون زمرد		از برق آن زمرد، هین دفع اژدها کن
بس کن که بی‌خودم من، ور تو هنر فزایی		تاریخ بوعلی گو، تنبیه بوالعلا کن

واژه‌های ترکی و یونانی در دیوان شمس تبریزی

زبان مادری مولانا جلال‌الدین محمد بلخی زبان ترکی بود اما در دوران تحصیل و دانش‌اندوزی زبان عربی را هم آموخت.و همچنین چون در ان زمان زبان اداری و نوشتاری زبان فارسی بوده.برای همین شاهد این هستیم که دیوان شمس به زبان فارسی سروده شده مانند بسیاری از شعرای دیگر مانند نظامی.که با وجود ترک بودن اشعارش بیشتر به زبان فارسی است.به ترک بودن مولانا در برخی از اشعار وی اشاره شده است.همچنین در دیوان شمس از واژه هایی که ریشه ی یونانی دارند نیز به کرات استفده شده مانند ابیاتی که در زیر میبینید. پارسی‌انجمن: http://parsianjoman.org/?p=6002</ref>

در زیر غزل، بازنویسی متن یونانی با الفبای فارسی و نیز لاتین آمده است. غزل شماره‌ی ۱۲۰۷:

1. نیم شب از عشق تا دانی چه می‌گوید خروس: خیز شب را زنده دار و روز روشن نستکوس /νηστικός
2. پرها بر هم زند یعنی دریغا خواجه‌ام : روزگار نازنین را می‌دهد بر آنموس /άνεμος
3. در خروش است آن خروس و تو همی در خواب خوش : نام او را طیر خوانی نام خود را آنثروپوس /άνθρωπος
4. آن خروسی که تو را دعوت کند سوی خدا: او به صورت مرغ باشد در حقیقات انگلوس /άγγελος
5. من غلام آن خروس ام که او چنین پندی دهد : خاک پای او بِ آید از سر واسیلیوس /βασιλιάς
6. گَردِ کفشِ خاکِ پای مصطفی را سرمه ساز : تا نباشی روز حشر از جمله‌ی کالویروس /καλόγερος
7. رو شریعت را گزین و امر حق را پاس دار : گر عرب باشی و اگر ترک و اگر سراکنوس/ Σαρακηνός

توضیح و اصلاح در این متن:

در بیت نخست، نِستِکوس به معنای «روزه» است. به خط یونانی: νηστικός / بازنویسی با الفبای لاتین: nistikos پس شاید بهتر باشد «نیستیکوس» نوشته شود.

بیت دوم: آنِموس به معنای «باد» است. به خط یونانی: άνεμος / لاتین: anemos. در استوره‌های یونانی άνεμοι / به خط لاتین: Anemoi که شکل جمع آن است خدایان باد بوده‌اند. در این بیت واژه‌ی نخست باید «بال‌ها» باشد تا وزن شعر درست باشد.

در بیت سوم قافیه باید «آنتروپوس»/«آنثروپوس» نوشته شود به معنای «انسان». به خط یونانی: άνθρωπος / لاتین: anthropos

در بیت چهارم «اَنگِلوس» به معنای «فرشته» است. به خط یونانی: άγγελος / لاتین: angelos. این واژه در انگلیسی امروزی angel شده است.

به نظرم در بیت پنجم باید «باسیلیوس» نوشته شود نه «واسیلیوس». در یونانی βασιλιάς / به خط لاتین: basiliás به معنای شاه است. نام «واسیلی» در زبان روسی از همین واژه‌ی یونانی است. همان طور که پیشتر در جستار «ریحان» نوشتم، نام گیاه ریحان در انگلیسی basil هم از همین واژه است که خود ترجمه از «شاه اسپرغم» پارسی است. البته در زبان یونانی تلفظ «و» و «ب» به هم نزدیک است.

در بیت ششم: «کالویِروس» به معنای «راهب» است. به خط یونانی: καλόγερος / به خط لاتین: kalógeros. حرف گاما در زبان یونانی گاهی مانند اینجا «ی» / y خوانده می‌شود و گاهی مانند agapo (ن.ک. پایین) به شکل «غ». از همین رو در ترانویسی () متن‌های اوستایی و سغدی و دیگر زبان‌ها صدای «غ» را با همین حرف گاما نشان می‌دهند.

در بیت هفتم: «سَراکِنوس» است، به خط یونانی: Σαρακηνός / به خط لاتین: Sarakinos. بهتر است «سَراکینوس» نوشته شود (ن.ک. غزل‌های بعدی). این واژه‌ی یونانی همان است که در انگلیسی امروزی Saracen می‌گویند و در زبان و نوشتار دوران تاریک اروپا به همه‌ی مردم مسلمان حاشیه‌ی مدیترانه گفته می‌شده است. گویا شکل اروپایی شده‌ی «شرقیین» در عربی است به معنای کسانی که در شرق مدیترانه زندگی می‌کنند

یونانی-فارسی‌	یونانی	فارسی‌
افندیس مَس ان، کی آگاپومن تُن/دُن	Αφέντης μας έν κι αγαπούμεν τον	او سرور ما است و ما او را دوست داریم) عاشق او ایم)	He is our Master and we love him
کی اپ اکِینون اِن کالی زوی مَس	κι απ’ εκείνον έν καλή η ζωή μας	به خاطر او است که زندگی ما خوش است	It is because of him that life is sweet
ییَتی ییریسِس، ییَتی ورومیسِس	γιατί γύρισες γιατί βρώμισες	چرا برگشتی؟ چرا بیمار ای؟	Why did you turn around because you were ill?
په مه تی اپاتِس، په مه تی اخاسِس	πε με τι έπαθες, πε με τι έχασες!	به من بگو ترا چه افتاد؟ به من بگو چه گم کرده‌ای؟	Tell me what happend to you? Tell me what did you loose?
ایلا کالی مو! ایلا شاهی مو!	Έλα καλέ μου, έλα σάχη μου·	بیا زیبای من. بیا شاه من	Come my beautiful, come my king.
ایلا کالی مو! ایلا شاهی مو!	χαρά δε δίδεις, δος μας άνεμο!	[اگر] شادی نمی‌دهی، به ما رایحه‌ای بده.	If you do not give us joy, give us "wind"/"breath"!
پو دیپسا پینِی، پو پونِی لَلِی	Που διψά πίνει, που πονεί λαλεί·	آن که تشنه است می‌نوشد، آن که خسته [=زخمی] است می‌گرید	The thirsty one drinks while the wounded one flees
میدِن چاکوسِس، کاله، تو ییالی	μηδέν τσάκωσες, καλέ, το γυαλί	ای زیبا، آیا تو جام را شکسته‌ای؟	Tell me beautiful, did you break the cup?

منابع

• مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، غزلیات شمس تبریز، مقدمه، گزینش و تفسیر: محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ اول ۱۳۸۷، تهران، انتشارات سخن
• کلیات شمس یا دیوان کبیر، به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۳۶–۱۳۴۵
• غزلیّات شورانگیز شمس تبریزی، به انتخاب: فریدون کار، با مقدمهٔ دکتر لطفعلی صورتگر، انتشارات فروغی، تهران، پائیز ۱۳۷۰

• Dunn, P. , Mascetti, M. D. , and Nicholson, R. A. The Illustrated Rumi ~ A Treasury of Wisdom from the Poet of the Soul, Foreword by Huston Smith, The Book Laboratory Inc. , 2000.
• Anvar, Iraj. Divan-i Shams-i Tabriz ~ Forty-Eight Ghazals, Foreword by Peter Chelkowski, Introduction by Mohammad Ali Movahed, Semar Publishers, March 2002. ISBN 88-7778-080-0