زاگرس: تفاوت میان نسخه‌ها

مختصات: ۳۳°۴۰′ شمالی ۴۷°۰۰′ شرقی / ۳۳٫۶۶۷°شمالی ۴۷٫۰۰۰°شرقی / 33.667; 47.000
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
جز ویرایش 2.182.100.102 (بحث) به آخرین تغییری که Atefe123456 انجام داده بود واگردانده شد
برچسب: واگردانی
InternetArchiveBot (بحث | مشارکت‌ها)
نجات ۶ منبع و علامت‌زدن ۰ به‌عنوان مرده.) #IABot (v2.0
خط ۱۰۵: خط ۱۰۵:


=== [[زاگرس مرتفع]] ===
=== [[زاگرس مرتفع]] ===
زاگرس مرتفع بخش شمال شرقی رشته کوه‌های زاگرس و در واقع اولین ردیف از کوه‌های زاگرس را تشکیل می‌دهند و به صورت دیواره‌ای بلند اما با پهنای نسبتاً کم (حداکثر ۸۰ کیلومتر) از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده‌اند. میزان ارتفاع و بارش برف و باران در این بخش از زاگرس زیاد می‌باشد. مرتفع‌ترین قلل زاگرس شامل [[دنا]]، [[زردکوه]]، [[اشترانکوه]] و [[رشته‌کوه گرین|گرین]] در زاگرس مرتفع قرار دارند.<ref name="ngdir.org">{{یادکرد وب |نویسنده =مردانی، محسن و رضایی، علیرضا |نشانی=http://www.ngdir.org/GeoportalInfo/PSubjectInfoDetail.asp?PID=725&index=16 |عنوان=لرزه خیزی، لرزه زمینساخت زاگرس | ناشر =پایگاه ملی داده‌های علوم زمین کشور |تاریخ = |تاریخ بازبینی=۱۳۹۱-۰۳-۰۷}}</ref>
زاگرس مرتفع بخش شمال شرقی رشته کوه‌های زاگرس و در واقع اولین ردیف از کوه‌های زاگرس را تشکیل می‌دهند و به صورت دیواره‌ای بلند اما با پهنای نسبتاً کم (حداکثر ۸۰ کیلومتر) از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده‌اند. میزان ارتفاع و بارش برف و باران در این بخش از زاگرس زیاد می‌باشد. مرتفع‌ترین قلل زاگرس شامل [[دنا]]، [[زردکوه]]، [[اشترانکوه]] و [[رشته‌کوه گرین|گرین]] در زاگرس مرتفع قرار دارند.<ref name="ngdir.org">{{یادکرد وب |نویسنده=مردانی، محسن و رضایی، علیرضا |نشانی=http://www.ngdir.org/GeoportalInfo/PSubjectInfoDetail.asp?PID=725&index=16 |عنوان=لرزه خیزی، لرزه زمینساخت زاگرس |ناشر=پایگاه ملی داده‌های علوم زمین کشور |تاریخ= |تاریخ بازبینی=۱۳۹۱-۰۳-۰۷ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140407092319/http://www.ngdir.org/GeoportalInfo/PSubjectInfoDetail.asp?PID=725&index=16 |archivedate=۷ آوریل ۲۰۱۴ |dead-url=yes }}</ref>


=== [[زاگرس چین خورده]] ===
=== [[زاگرس چین خورده]] ===
بخش غربی و جنوبی رشته کوه‌های زاگرس، با طولی حدود ۱۳۷۵ کیلومتر و عرضی بین ۱۲۰ تا ۲۵۰ کیلومتر، زاگرس چین خورده نامیده می‌شود. این بخش از زاگرس، همراستا با زاگرس مرتفع، تا خلیج فارس و تنگه هرمز ادامه می‌یابد. تاقدیس‌های بزرگ و کشیده از مشخصه‌های زاگرس چین خورده هستند.<ref name="ngdir.org" /><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.ngdir.ir/States/PStateComment.asp?PStateCode=19&PID=47 |عنوان= جایگاه و ویژگی‌های زمین‌شناسی استان لرستان| ناشر = پایگاه ملی داده‌های علوم زمین کشور|تاریخ = |تاریخ بازبینی=۱۳۹۱-۰۳-۰۷}}</ref>
بخش غربی و جنوبی رشته کوه‌های زاگرس، با طولی حدود ۱۳۷۵ کیلومتر و عرضی بین ۱۲۰ تا ۲۵۰ کیلومتر، زاگرس چین خورده نامیده می‌شود. این بخش از زاگرس، همراستا با زاگرس مرتفع، تا خلیج فارس و تنگه هرمز ادامه می‌یابد. تاقدیس‌های بزرگ و کشیده از مشخصه‌های زاگرس چین خورده هستند.<ref name="ngdir.org" /><ref>{{یادکرد وب |نویسنده= |نشانی=http://www.ngdir.ir/States/PStateComment.asp?PStateCode=19&PID=47 |عنوان=جایگاه و ویژگی‌های زمین‌شناسی استان لرستان |ناشر=پایگاه ملی داده‌های علوم زمین کشور |تاریخ= |تاریخ بازبینی=۱۳۹۱-۰۳-۰۷ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140407093555/http://www.ngdir.ir/States/PStateComment.asp?PStateCode=19&PID=47 |archivedate=۷ آوریل ۲۰۱۴ |dead-url=yes }}</ref>


== کوه‌ها ==
== کوه‌ها ==
خط ۱۲۲: خط ۱۲۲:
[[زردکوه بختیاری]] با ارتفاع ۴۲۲۱ متر در در نزدیکی [[شهرستان کوهرنگ]] در استان [[استان چهار محال و بختیاری|چهار محال و بختیاری]] قرار دارد. زردکوه بختیاری در تمام طول سال پوشیده از برف بوده و سرچشمهٔ اصلی رودخانه‌های کارون و [[زاینده‌رود]] و [[دز]] است.
[[زردکوه بختیاری]] با ارتفاع ۴۲۲۱ متر در در نزدیکی [[شهرستان کوهرنگ]] در استان [[استان چهار محال و بختیاری|چهار محال و بختیاری]] قرار دارد. زردکوه بختیاری در تمام طول سال پوشیده از برف بوده و سرچشمهٔ اصلی رودخانه‌های کارون و [[زاینده‌رود]] و [[دز]] است.


[[اشترانکوه]] با ارتفاع ۴۱۵۰ متر در شهرستان [[دورود]]<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=1 بهمن 1397|وبگاه=|نشانی=https://www.gardeshnama.com/attraction/2515/دورود/|عنوان=معرفی دورود}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=1 بهمن 1397|وبگاه=|نشانی=http://gsilo.ir/اشترانکوه-کجاست/|عنوان=اشترانکوه کجاست}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=1 بهمن 1397|وبگاه=|نشانی=https://www.mehrnews.com/news/2024235/پایتخت-طبیعت-ایران-را-بشناسیم-مجموعه-ای-ناب-از-شگفتی-و-زیبایی|عنوان=پایتخت طبیعت ایران را بشناسیم/ مجموعه ای ناب از شگفتی و زیبایی}}</ref> جای گرفته و بلندترین قله زاگرس میانی است که دارای هشت قلهٔ بلند و به هم پیوسته‌است که در تمام طول سال پوشیده از برف است. سرچشمه اصلی رود [[دز]] و یکی از سرچشمه‌های [[کارون]] و [[کرخه]] است. [[دریاچه گهر]] که یکی از جاذبه‌های گردشگری [[شهرستان دورود|دورود]] است نیز در این رشته کوه قرار گرفته‌است.
[[اشترانکوه]] با ارتفاع ۴۱۵۰ متر در شهرستان [[دورود]]<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=1 بهمن 1397|وبگاه=|نشانی=https://www.gardeshnama.com/attraction/2515/دورود/|عنوان=معرفی دورود|accessdate=۲۱ ژانویه ۲۰۱۹|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181126221533/https://www.gardeshnama.com/attraction/2515/%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%AF/|archivedate=۲۶ نوامبر ۲۰۱۸|dead-url=yes}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=1 بهمن 1397|وبگاه=|نشانی=http://gsilo.ir/اشترانکوه-کجاست/|عنوان=اشترانکوه کجاست|accessdate=۲۱ ژانویه ۲۰۱۹|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180413042727/http://gsilo.ir/%D8%A7%D8%B4%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%86%DA%A9%D9%88%D9%87-%DA%A9%D8%AC%D8%A7%D8%B3%D8%AA/|archivedate=۱۳ آوریل ۲۰۱۸|dead-url=yes}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=1 بهمن 1397|وبگاه=|نشانی=https://www.mehrnews.com/news/2024235/پایتخت-طبیعت-ایران-را-بشناسیم-مجموعه-ای-ناب-از-شگفتی-و-زیبایی|عنوان=پایتخت طبیعت ایران را بشناسیم/ مجموعه ای ناب از شگفتی و زیبایی}}</ref> جای گرفته و بلندترین قله زاگرس میانی است که دارای هشت قلهٔ بلند و به هم پیوسته‌است که در تمام طول سال پوشیده از برف است. سرچشمه اصلی رود [[دز]] و یکی از سرچشمه‌های [[کارون]] و [[کرخه]] است. [[دریاچه گهر]] که یکی از جاذبه‌های گردشگری [[شهرستان دورود|دورود]] است نیز در این رشته کوه قرار گرفته‌است.
[[قالی کوه]] در جنوب [[شهرستان الیگودرز]] قرار دارد نیز با ارتفاع ۴۰۵۵ متر جز قله‌های بلند زاگرس محسوب می‌شود. [[آبشار آب سفید]] نیز در این ناحیه از رشته کوه زاگرس قرار دارد منطقه قالی کوه پناهگاه حیوانات وحشی بسیاری است.
[[قالی کوه]] در جنوب [[شهرستان الیگودرز]] قرار دارد نیز با ارتفاع ۴۰۵۵ متر جز قله‌های بلند زاگرس محسوب می‌شود. [[آبشار آب سفید]] نیز در این ناحیه از رشته کوه زاگرس قرار دارد منطقه قالی کوه پناهگاه حیوانات وحشی بسیاری است.


[[شاهانکوه]] با ۴۰۴۰ متر ارتفاع، بلندترین قلهٔ [[استان اصفهان]] و از کوه‌های بلند زاگرس است که در ۲۰ کیلومتری جنوب غرب [[فریدون‌شهر]] واقع گردیده‌است.<ref>[http://vibna.ir/?p=8776 خبرگزاری ویبنا]</ref> [[رشته کوه شاهان کوه]] از دره وهرگان در ۴۰ کیلومتری باختر شمالی [[فریدون‌شهر]] شروع شده و رو به سوی جنوب خاوری تا دره آب میدانک، ۲۵ کیلومتری جنوب با ختری [[فریدون‌شهر]] به طول حدود ۴۳ کیلومتر و عرض متوسط آن ۱۰ کیلومتر می‌باشد. میزان بارندگی سالانه این رشته کوه بین ۸۰۰ تا یک هزار میلی‌متر و میانگین دمای سالیانهٔ آن بین ۵ تا ۱۰ درجه سانتی گراد است. رودخانهٔ خدنگستان، آب ترزه، آب سه پستان و آب سرداب می‌باشد و [[چشمه لنگان]] در شمال این رشته کوه قرار دارد.<ref>میرمحمدی، جغرافیای تاریخی فریدن.</ref>
[[شاهانکوه]] با ۴۰۴۰ متر ارتفاع، بلندترین قلهٔ [[استان اصفهان]] و از کوه‌های بلند زاگرس است که در ۲۰ کیلومتری جنوب غرب [[فریدون‌شهر]] واقع گردیده‌است.<ref>{{یادکرد وب |url=http://vibna.ir/?p=8776 |title=خبرگزاری ویبنا |accessdate=۱۶ فوریه ۲۰۱۵ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150209044020/http://vibna.ir/?p=8776 |archivedate=۹ فوریه ۲۰۱۵ |dead-url=yes }}</ref> [[رشته کوه شاهان کوه]] از دره وهرگان در ۴۰ کیلومتری باختر شمالی [[فریدون‌شهر]] شروع شده و رو به سوی جنوب خاوری تا دره آب میدانک، ۲۵ کیلومتری جنوب با ختری [[فریدون‌شهر]] به طول حدود ۴۳ کیلومتر و عرض متوسط آن ۱۰ کیلومتر می‌باشد. میزان بارندگی سالانه این رشته کوه بین ۸۰۰ تا یک هزار میلی‌متر و میانگین دمای سالیانهٔ آن بین ۵ تا ۱۰ درجه سانتی گراد است. رودخانهٔ خدنگستان، آب ترزه، آب سه پستان و آب سرداب می‌باشد و [[چشمه لنگان]] در شمال این رشته کوه قرار دارد.<ref>میرمحمدی، جغرافیای تاریخی فریدن.</ref>


کوه کِینو باارتفاع ۳۷۱۰ متر در شمال خوزستان (شهرستان اندیکا) و هم‌مرز با چهارمحال و بختیاری و لرستان قرار دارد و در بیشتر ماه‌های سال پوشیده از برف است. این کوه منبع اصلی تغذیه تالاب زیبای شیرین بهار خوزستان است.
کوه کِینو باارتفاع ۳۷۱۰ متر در شمال خوزستان (شهرستان اندیکا) و هم‌مرز با چهارمحال و بختیاری و لرستان قرار دارد و در بیشتر ماه‌های سال پوشیده از برف است. این کوه منبع اصلی تغذیه تالاب زیبای شیرین بهار خوزستان است.


از دیگر ارتفاعات مهم زاگرس شمالی می‌توان به رشته کوه [[کوه گرین|گرین]] (۳۶۰۰ متر) در حد فاصل استان‌های لرستان و همدان اشاره کرد. بیشتر مساحت این رشته کوه در محدوده [[شهرستان بروجرد]] و در جنوب غربی تا شمال غربی شهر [[بروجرد]] قرار گرفته‌است، اما با این وجود، گرین با طول بیش از ۱۸۰ کیلومتر، بخش اعظم مساحت شهرستان‌های بروجرد، [[شهرستان الشتر|الشتر]] و [[شهرستان نورآباد|نورآباد]] در استان لرستان، [[شهرستان نهاوند]] در استان همدان و نیز بخش‌هایی از استان کرمانشاهان را فرا گرفته‌است. قله‌های [[قله ولاش|ولاش]]، [[چهل نابالغان]]، [[سه کوزان]]، [[هجده یال]] و [[میش پرور]] از بلندترین ارتفاعات رشته کوه گرین هستند.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://vefagh.co.ir/tourist/tourist_s.php?tourist=649|عنوان=کوه گرین در استان لرستان، وبگاه وفاق|تاریخ بازدید= ۸ فروردین ۱۳۹۱}}</ref>
از دیگر ارتفاعات مهم زاگرس شمالی می‌توان به رشته کوه [[کوه گرین|گرین]] (۳۶۰۰ متر) در حد فاصل استان‌های لرستان و همدان اشاره کرد. بیشتر مساحت این رشته کوه در محدوده [[شهرستان بروجرد]] و در جنوب غربی تا شمال غربی شهر [[بروجرد]] قرار گرفته‌است، اما با این وجود، گرین با طول بیش از ۱۸۰ کیلومتر، بخش اعظم مساحت شهرستان‌های بروجرد، [[شهرستان الشتر|الشتر]] و [[شهرستان نورآباد|نورآباد]] در استان لرستان، [[شهرستان نهاوند]] در استان همدان و نیز بخش‌هایی از استان کرمانشاهان را فرا گرفته‌است. قله‌های [[قله ولاش|ولاش]]، [[چهل نابالغان]]، [[سه کوزان]]، [[هجده یال]] و [[میش پرور]] از بلندترین ارتفاعات رشته کوه گرین هستند.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://vefagh.co.ir/tourist/tourist_s.php?tourist=649|عنوان=کوه گرین در استان لرستان، وبگاه وفاق|تاریخ بازدید=۸ فروردین ۱۳۹۱|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120419133408/http://vefagh.co.ir/tourist/tourist_s.php?tourist=649|archivedate=۱۹ آوریل ۲۰۱۲|dead-url=yes}}</ref>


بلندی‌های زاگرس حوضه آبخیز رودخانه‌های [[زاینده‌رود]]، [[کارون]] و [[کرخه]] و [[دز]] را تشکیل می‌دهد و با توجه به حجم بارش و پایین بودن سطح تبخیر و موقعیت نسبتاً مناسب سازندهای زمین‌شناختی بخش اعظم آب‌های زمینی و [[آب‌های زیرزمینی|زیرزمینی]] کشور به میزان ۴۵ تا ۵۰ درصد را تأمین می‌کند. در جنوبی‌ترین نقطه زاگرس قله کوهٔ به بلندی۳۲۶۰ مترزیستگاه تشگر وکوه فارغان هست تغییرات ارتفاعی و وجود کوه‌های مرتفع و ایجاد میکرو کلیماهای متفاوت همچنین قرار گرفتن این منطقه در بین دو ناحیه رویشی ایران و تورانی و صحارا – سندی دارای فلور خاصی است. به طوریکه عناصر گیاهی ایران و تورانی و صحارا – سندی با هم در این منطقه دیده می‌شوند. علاوه بر این عناصر نفوذی مدیترانه ای اروپا – سیبری سینو ژاپنی و نیز در این منطقه حضور دارند.
بلندی‌های زاگرس حوضه آبخیز رودخانه‌های [[زاینده‌رود]]، [[کارون]] و [[کرخه]] و [[دز]] را تشکیل می‌دهد و با توجه به حجم بارش و پایین بودن سطح تبخیر و موقعیت نسبتاً مناسب سازندهای زمین‌شناختی بخش اعظم آب‌های زمینی و [[آب‌های زیرزمینی|زیرزمینی]] کشور به میزان ۴۵ تا ۵۰ درصد را تأمین می‌کند. در جنوبی‌ترین نقطه زاگرس قله کوهٔ به بلندی۳۲۶۰ مترزیستگاه تشگر وکوه فارغان هست تغییرات ارتفاعی و وجود کوه‌های مرتفع و ایجاد میکرو کلیماهای متفاوت همچنین قرار گرفتن این منطقه در بین دو ناحیه رویشی ایران و تورانی و صحارا – سندی دارای فلور خاصی است. به طوریکه عناصر گیاهی ایران و تورانی و صحارا – سندی با هم در این منطقه دیده می‌شوند. علاوه بر این عناصر نفوذی مدیترانه ای اروپا – سیبری سینو ژاپنی و نیز در این منطقه حضور دارند.

نسخهٔ ‏۲۰ اکتبر ۲۰۱۹، ساعت ۱۵:۴۸

رشته‌کوه زاگرُس
زاگرس
نمایی از زاگرس از فراز آسمان، سپتامبر ۱۹۹۱ م.
خطای لوآ در پودمان:Mapframe در خط 385: attempt to perform arithmetic on local 'lat_d' (a nil value).
خطای لوآ در پودمان:Location_map در خط 553: ناتوان در یافتن تعریف‌های واردشده برای نقشهٔ مکان‌نما: «پودمان:Location map/data/Zagros Folded Zone.jpg» موجود نیست.
مرتفع‌ترین نقطه
ارتفاع۴۴۰۹ متر
فهرست‌بندی
مختصات
جغرافیا
موقعیتایران، عراق
منطقهفلات ایران
زمین‌شناسی
نوع کوهچین طاقدیسی

زاگرُس رشته‌کوهی است که از غرب تا جنوب غربی ایران کشیده شده‌است. این رشته‌کوه از کرانه‌های دریاچه وان در جنوب شرقی ترکیه آغاز شده و پس از گذشتن از استان‌های آذربایجان غربی، لرستان، همدان، مرکزی، اصفهان، فارس، کردستان، کرمانشاه، ایلام، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، خوزستان و تا استان‌های کرمان، بوشهر و هرمزگان ادامه می‌یابد. دامنهٔ این رشته‌کوه به شمال عراق نیز امتداد دارد.

در حدود ۱۰۰٬۰۰۰ سال پیش از میلاد آثار بر جای مانده از غارنشینی در کوه‌های زاگرس در غرب ایران بیانگر سکونت انسان در این مناطق در دوره پارینه‌سنگی میانی (۳۰۰٬۰۰۰ تا ۳۰٬۰۰۰ سال پیش) است.[۱]

قله دنا، استان کهگیلویه و بویراحمد، بلندترین کوه زاگرس

نام

نام باستانی رشته کوه زاگرس کُر یا کور است: بر طبق اسطوره‌شناسی سومری کور (کر) اساساً نام یک کوه یا کوه‌هایی بوده، و معمولاً به کوه‌های زاگرس واقع در شرق سومر اطلاق می‌گردیده‌ است.

کور همچنین نام دیگر امپراتوری اکد است که از سه هزار سال پیش و قبل از آن بر کل نواحی زاگرس گسترده شده بود.[۲]

مکان‌نگاری شاتل رادار از کوه‌های زاگرس

بعضی معتقدند ریشه این نام اوستایی است. در زبان اوستایی زاگر Za-G'R' به معنای کوه بزرگ است. اما نظری نیز هست این است که این کلمه از نام مهاجران هندواروپایی ساکن در این منطقه معروف به ساگارتی گرفته شده.[۳]

نام قدیمی این رشته‌کوه در زبان فارسی «پاتاق» که نام رشته‌کوهی معروف در استان کرمانشاه نیز هست بوده و پیش از آن «کهستان» (در عربی «جبال») و «پهله» بود.

واژهٔ «زاگرس» یا «زاگروس» از بیش از هشت دهه پیش و از اواخر دوره قاجار از طریق ترجمه آثار نویسندگان اروپایی (و بعضاً از زبان یونانی) وارد زبان فارسی شده و سپس بر روی نقشه ایران نیز گذاشته شد.

ظاهراً حسن پیرنیا اولین کسی است که واژهٔ زاگرس را در حاشیهٔ صفحهٔ ۲ کتاب خود بنام «تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان» آورده‌است. او خود تأکید نموده که اروپاییها چنین (یعنی زاگرس) نامند.

بعد از نوشتهٔ پیرنیا بارها به اشتباه از زاگرس به نام کوه یا دره نام برده شد که برداشت نادرستی بوده‌است زیرا واژهٔ زاگرس بخش گسترده‌ای از شمال‌غربی تا جنوب شرقی ایران را با بیش از ۲۴۰ نام از رشته کوه، دشت، دره، رود و شهر و بخش و روستا در استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، ایلام، کرمانشاه، مرکزی و اصفهان و فارس و کهگیلویه و بویراحمد و چهارمحال و بختیاری و خوزستان و بالاخره لرستان را شامل می‌شود.

واژهٔ زاگرس در هیچ‌یک از کتاب‌های تاریخی و جغرافیایی یا مسالک و الممالک و نوشته‌های دوره اسلامی نوشته نشده‌است. در لغت‌نامه دهخدا یا دائرةالمعارف مصاحب نیز نکته‌ای مهم و اساسی دربارهٔ ریشه و اصل واژه زاگرس بیان نشده‌است.

محمد قزوینی در صفحهٔ ۴۸ از جلد ۵ کتاب خود می‌نویسد: «زاگرس نام یونانی سلسله جبال غربی ایران به خصوص منطقهٔ بختیاری در غرب ایران است.»

در دانشنامه لاروس از زاگرس به کوتاهی به‌عنوان نام دره‌ای که نفت‌خیز است ذکر شده‌است.

در واژه نامهٔ یونانی به آلمانی که سال م۱۸۸۶ در لایپزیگ به چاپ رسیده واژه Zagrio یا Zagros را به‌عنوان «کوهی در دوران ماد» به نقل از نوشته‌های استرابون و پولیبیوس آورده‌است.

در لغت نامهٔ جغرافیایی Lexique géographique در زیر واژه و عنوان «زاگرو» (زاگرس) آمده‌است:

«رشته کوهی است در آسیا که از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده .»[۴]

رومن گیرشمن باستان‌شناس فرانسوی در کتابش[۵] زاگرس را نام قبیله‌ای دانسته و می‌نویسد:

«حرکت عمومی قبایل ایرانی هنوز به پایان نرسیده بود که قبیلهٔ سومی از قبیله‌های مهم ایرانی بنام «Zikirtu» یا «ساگارتی» بسوی نواحی شرقی تری رفته و مستقر شدند.»

هرودوت نیز در نوشته‌هایش[۶] از همین قبیله صحراگرد با نام «ساگارتی» یاد کرده و می‌نویسد:

«قبیله‌های دیگر که صحراگردند از این قرارند: داین‌ها، ماردها، دروپیک‌ها و ساگارتی‌ها»

دیاکونوف نیز در کتاب تاریخ ماد خود[۷] در شرح حملهٔ آشوری‌ها به پارسوا و به استناد کتیبه‌های خوانده شده می‌نویسد:

«بطوری که در متن تصریح شده، آخرین نقطهٔ لشکر کشی ظاهراً زاکروتی بود»

به استناد مطالب ذکر شده ریشهٔ واژهٔ زاگرس از زبان اوستایی است و یونانی‌ها با افزودن S (س) به آخر آن این واژه را به شکل یونانی مبدل نمودند.

لذا واژهٔ زاگرس (همانند واژه بختیاری) هم نام کوه و دژ و هم ایل، قوم، قبیله و محلی بوده‌است.

زمین‌شناسی

نمایی از کوه‌های زاگرس

رشته کوه‌های زاگرس حاصل یک فعالیت تکتونیکی یعنی برخورد دو صفحه تکتونیکی اوراسیا و عربستان هستند. این چین خوردگی متوقف نشده و دگرگونی زمین در غرب ایران و منطقه زاگرس همچنان ادامه دارد. چین خوردگی‌های متعدد و وجود گنبدهای نمکی فراوان، زاگرس را به منطقه‌ای نفت خیز تبدیل کرده‌است.

از نظر زمین‌شناسی، زاگرس به دو یا سه بخش مجزا قابل تفکیک است: زاگرس شمالی، زاگرس میانی و زاگرس جنوبی. تفاوت زاگرس شمالی و جنوبی در نوع چین خوردگی‌ها و نیز در نحوهٔ قرارگیری چین‌ها بر روی گنبدهای نمکی است. استان‌های فارس و کهگیلویه بویر احمد، بخش‌های جنوبی استان‌های اصفهان و چهارمحال و بختیاری، ارتفاعات شرقی استان بوشهر و ارتفاعات شمالی استان هرمزگان همگی زاگرس جنوبی محسوب می‌شوند. بخش‌های غربی استان اصفهان، بخش بزرگی از چهارمحال و بختیاری، استان لرستان، ارتفاعات شمالی-شرقی استان خوزستان، بخش‌های جنوبی استان‌های مرکزی و همدان از جمله مناطق زاگرس مرکزی محسوب می‌شوند. اما بخش‌های شمال غربی مناطق مذکور که شامل استان‌های ایلام، کرمانشاه، کردستان، بخش‌های جنوبی و غربی آذربایجان غربی، ارتفاعات زاگرس در شرق ترکیه و نوار شمالی عراق هستند به عنوان زاگرس شمالی شناخته می‌شوند. در یک تقسیم‌بندی دیگر، کوه‌های زاگرس به دو بخش اصلی قابل تفکیک هستند: زاگرس مرتفع و زاگرس چین خورده.

زاگرس مرتفع

زاگرس مرتفع بخش شمال شرقی رشته کوه‌های زاگرس و در واقع اولین ردیف از کوه‌های زاگرس را تشکیل می‌دهند و به صورت دیواره‌ای بلند اما با پهنای نسبتاً کم (حداکثر ۸۰ کیلومتر) از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده‌اند. میزان ارتفاع و بارش برف و باران در این بخش از زاگرس زیاد می‌باشد. مرتفع‌ترین قلل زاگرس شامل دنا، زردکوه، اشترانکوه و گرین در زاگرس مرتفع قرار دارند.[۸]

زاگرس چین خورده

بخش غربی و جنوبی رشته کوه‌های زاگرس، با طولی حدود ۱۳۷۵ کیلومتر و عرضی بین ۱۲۰ تا ۲۵۰ کیلومتر، زاگرس چین خورده نامیده می‌شود. این بخش از زاگرس، همراستا با زاگرس مرتفع، تا خلیج فارس و تنگه هرمز ادامه می‌یابد. تاقدیس‌های بزرگ و کشیده از مشخصه‌های زاگرس چین خورده هستند.[۸][۹]

کوه‌ها

دنا، کهگیلویه و بویراحمد
زردکوه، چهارمحال و بختیاری
اشترانکوه، دورود
قالی کوه الیگودرز

نیمهٔ شمالی رشته کوه زاگرس در دورهٔ ایران باستان محل زندگی مادها بوده‌است. بلندترین قله‌های این رشته کوه، دنا (۴۴۰۹ متر) که بلندترین قله زاگرس جنوبی نیز محسوب می‌شود، زردکوه بختیاری (۴۲۲۱ متر) بلندترین قله زاگرس مرکزی، اشترانکوه(۴۱۵۰ متر) بلندترین قله زاگرس شمالی، قالی کوه (۴۰۵۵ متر) و بل (۳۹۴۳ متر)، کینو (۳۷۱۰ متر) هستند.

دنا با ارتفاع ۴۴۰۹ متر بلندترین ارتفاعات زاگرس می‌باشد و از ۴۴ قله مرتفع بالای ۴۰۰۰ متر تشکیل شده‌است و بیش از ۸۰ کیلومتر طول دارد. از لحاظ موقعیت جغرافیایی، کمی از آن در جنوب استان اصفهان و بخش اعظم آن در شمال شرقی استان کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد. در تمام سال پوشیده از برف بوده و یکی از کم نظیرترین منابع انواع و اقسام گیاهان دارویی در دنیاست. این کوه یکی از سرچشمه‌های رود کارون است.

زردکوه بختیاری با ارتفاع ۴۲۲۱ متر در در نزدیکی شهرستان کوهرنگ در استان چهار محال و بختیاری قرار دارد. زردکوه بختیاری در تمام طول سال پوشیده از برف بوده و سرچشمهٔ اصلی رودخانه‌های کارون و زاینده‌رود و دز است.

اشترانکوه با ارتفاع ۴۱۵۰ متر در شهرستان دورود[۱۰][۱۱][۱۲] جای گرفته و بلندترین قله زاگرس میانی است که دارای هشت قلهٔ بلند و به هم پیوسته‌است که در تمام طول سال پوشیده از برف است. سرچشمه اصلی رود دز و یکی از سرچشمه‌های کارون و کرخه است. دریاچه گهر که یکی از جاذبه‌های گردشگری دورود است نیز در این رشته کوه قرار گرفته‌است. قالی کوه در جنوب شهرستان الیگودرز قرار دارد نیز با ارتفاع ۴۰۵۵ متر جز قله‌های بلند زاگرس محسوب می‌شود. آبشار آب سفید نیز در این ناحیه از رشته کوه زاگرس قرار دارد منطقه قالی کوه پناهگاه حیوانات وحشی بسیاری است.

شاهانکوه با ۴۰۴۰ متر ارتفاع، بلندترین قلهٔ استان اصفهان و از کوه‌های بلند زاگرس است که در ۲۰ کیلومتری جنوب غرب فریدون‌شهر واقع گردیده‌است.[۱۳] رشته کوه شاهان کوه از دره وهرگان در ۴۰ کیلومتری باختر شمالی فریدون‌شهر شروع شده و رو به سوی جنوب خاوری تا دره آب میدانک، ۲۵ کیلومتری جنوب با ختری فریدون‌شهر به طول حدود ۴۳ کیلومتر و عرض متوسط آن ۱۰ کیلومتر می‌باشد. میزان بارندگی سالانه این رشته کوه بین ۸۰۰ تا یک هزار میلی‌متر و میانگین دمای سالیانهٔ آن بین ۵ تا ۱۰ درجه سانتی گراد است. رودخانهٔ خدنگستان، آب ترزه، آب سه پستان و آب سرداب می‌باشد و چشمه لنگان در شمال این رشته کوه قرار دارد.[۱۴]

کوه کِینو باارتفاع ۳۷۱۰ متر در شمال خوزستان (شهرستان اندیکا) و هم‌مرز با چهارمحال و بختیاری و لرستان قرار دارد و در بیشتر ماه‌های سال پوشیده از برف است. این کوه منبع اصلی تغذیه تالاب زیبای شیرین بهار خوزستان است.

از دیگر ارتفاعات مهم زاگرس شمالی می‌توان به رشته کوه گرین (۳۶۰۰ متر) در حد فاصل استان‌های لرستان و همدان اشاره کرد. بیشتر مساحت این رشته کوه در محدوده شهرستان بروجرد و در جنوب غربی تا شمال غربی شهر بروجرد قرار گرفته‌است، اما با این وجود، گرین با طول بیش از ۱۸۰ کیلومتر، بخش اعظم مساحت شهرستان‌های بروجرد، الشتر و نورآباد در استان لرستان، شهرستان نهاوند در استان همدان و نیز بخش‌هایی از استان کرمانشاهان را فرا گرفته‌است. قله‌های ولاش، چهل نابالغان، سه کوزان، هجده یال و میش پرور از بلندترین ارتفاعات رشته کوه گرین هستند.[۱۵]

بلندی‌های زاگرس حوضه آبخیز رودخانه‌های زاینده‌رود، کارون و کرخه و دز را تشکیل می‌دهد و با توجه به حجم بارش و پایین بودن سطح تبخیر و موقعیت نسبتاً مناسب سازندهای زمین‌شناختی بخش اعظم آب‌های زمینی و زیرزمینی کشور به میزان ۴۵ تا ۵۰ درصد را تأمین می‌کند. در جنوبی‌ترین نقطه زاگرس قله کوهٔ به بلندی۳۲۶۰ مترزیستگاه تشگر وکوه فارغان هست تغییرات ارتفاعی و وجود کوه‌های مرتفع و ایجاد میکرو کلیماهای متفاوت همچنین قرار گرفتن این منطقه در بین دو ناحیه رویشی ایران و تورانی و صحارا – سندی دارای فلور خاصی است. به طوریکه عناصر گیاهی ایران و تورانی و صحارا – سندی با هم در این منطقه دیده می‌شوند. علاوه بر این عناصر نفوذی مدیترانه ای اروپا – سیبری سینو ژاپنی و نیز در این منطقه حضور دارند. نوع زیستگاه ۱- مناطق کوهستانی از ارتفاع ۳۲۶۰ متر (شیبهای صخره ای و سنگی، شکاف صخره‌ها)

  1. دره‌ها
  2. خاکهای ماسه ای

از دیگر قله‌های بلند آن می‌توان به پریز در شهرستان دورود، هشتاد پهلو در بخش پاپی، لیله در شهرستان اندیکا اشاره کرد. ده قله مرتفع زاگرس عبارتند از:[۱۶]

رتبه نام کوه شهرستان استان ارتفاع (متر) ناحیه
۱ دنا دنا کهگیلویه و بویراحمد ۴۴۰۹ زاگرس جنوبی
۲ زردکوه کوهرنگ چهارمحال و بختیاری ۴۲۲۱ زاگرس مرکزی
۳ اشترانکوه دورود لرستان ۴۱۵۰ زاگرس مرکزی
۴ قالی کوه الیگودرز لرستان ۴۰۵۵ زاگرس شمال مرکزی
۵ شاهان‌کوه فریدون‌شهر اصفهان ۴۰۴۰ زاگرس مرکزی
۶ کوه گره اقلید فارس ۳۹۹۰ زاگرس جنوبی
۷ دالانکوه فریدن اصفهان ۳۹۱۵ زاگرس شمال مرکزی
۸ کوه تمندر الیگودرز لرستان ۳۹۰۰ زاگرس مرکزی
۹ کوه هزار دره لردگان چهارمحال و بختیاری ۳۸۸۰ زاگرس جنوب مرکزی
۱۰ کوه یال‌کبود نهاوند همدان ۳۶۵۰ زاگرس مرکزی
۱۱ کوه ولاش خرم‌آباد لرستان ۳۶۳۰ زاگرس مرکزی
۱۲ کوه کلار بروجن چهارمحال و بختیاری ۳۶۲۹ زاگرس شرقی مرکزی
۱۳ کوه تشگرد حاجی‌آباد هرمزگان ۳۶۲۹ زاگرس جنوبی شرقی
۱۴ کوه پراو کرمانشاه کرمانشاه ۳۴۰۵ زاگرس شمالی
۱۵ کوه شاهو پاوه کرمانشاه-کردستان ۳۳۹۰ زاگرس شمالی

۱۶!

زندگی

نخستین انسان‌ها

به‌طور کلی در هزاره سوم، دوم و اول قبل از میلاد، دامنه‌های شرقی و غربی زاگرس و زاویه جنوب غربی ایران یکی از مراکز مهم تجمع اقوام گوناگون در جهان بوده‌است که دارای نژادی مشترک، فرهنگ و تمدنی مشابه با حکومت‌های تقریباً مهم بوده‌اند که در رأس آن‌ها ایلام قرار داشت.[۱۷]

نتیجهٔ تحقیقات بر روی استخوان‌های کشاورزان نخستین در منطقهٔ زاگرس ایران نشان می‌دهد دی‌ان‌ای کشاورزان باستان اهل زاگرس بیش از همه به زرتشتی‌های ایران و ساکنان امروز افغانستان، پاکستان و ایران شباهت دارد و خیلی متفاوت از مردمانی است که زراعت را از ترکیه به اروپا بردند. تفاوت شگفت‌انگیز ژن کشاورزان اولیه ساکنان شرق و غرب هلال حاصلخیز که تا پیش از این تصور می‌شد از یک نژاد هستند به عنوان دستاورد این پژوهش توسط یک تیم بین‌المللی در نشریه ساینس منعکس شده‌است.[۱۸]

ساکنان امروز

کوه‌ها، کوهپایه‌ها و دامنه‌های منطقهٔ زاگرس و نزدیک به آن، اقامتگاه و مسکن بخش‌های قابل توجهی از جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند، علاوه بر لرها و کردها که ساکنین اصلی زاگرس هستند اقلیت‌های قومی، و تعداد قابل توجهی از مسیحیان آشوری، ترک‌ها، و نیز گروه‌های قبیله‌ای قشقایی ساکنان کنونی این منطقه هستند.[۱۹]

جستارهای وابسته

پانویس

  1. CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1 iranicaonline.org
  2. [۱]
  3. هرودوت، فصل ۷٫۸۵
  4. نویسنده نام منابع خود را Ptolemeus, Polybios, Plinius, Strabo معرفی می‌نماید.
  5. ایران از آغاز تا اسلام ترجمهٔ دکتر معین صفحهٔ ۸۸
  6. تاریخ هرودت, ترجمه هدایتی صفحات ۵ و ۱۰ و ۲۱۱
  7. (ترجمه کشاورز صفحه ۲۴۸)
  8. ۸٫۰ ۸٫۱ مردانی، محسن و رضایی، علیرضا. «لرزه خیزی، لرزه زمینساخت زاگرس». پایگاه ملی داده‌های علوم زمین کشور. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۳۹۱-۰۳-۰۷.
  9. «جایگاه و ویژگی‌های زمین‌شناسی استان لرستان». پایگاه ملی داده‌های علوم زمین کشور. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۳۹۱-۰۳-۰۷.
  10. «معرفی دورود». ۱ بهمن ۱۳۹۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ نوامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۱ ژانویه ۲۰۱۹.
  11. «اشترانکوه کجاست». ۱ بهمن ۱۳۹۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ آوریل ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۱ ژانویه ۲۰۱۹.
  12. «پایتخت طبیعت ایران را بشناسیم/ مجموعه ای ناب از شگفتی و زیبایی». ۱ بهمن ۱۳۹۷.
  13. «خبرگزاری ویبنا». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ فوریه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۶ فوریه ۲۰۱۵.
  14. میرمحمدی، جغرافیای تاریخی فریدن.
  15. «کوه گرین در استان لرستان، وبگاه وفاق». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ آوریل ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۸ فروردین ۱۳۹۱.
  16. «Zagros Mountains». Peakbagger.
  17. فریده غلامرضایی. «تمدن در دامنه‌های زاگرس مرکزی در لرستان». پایگاه خبری گلونی.
  18. بی‌بی‌سی فارسی
  19. https://www.britannica.com/place/Zagros-Mountains