مهر (ایزد ایرانی)

«میترا» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای دیگر کاربردها، میترا (ابهام‌زدایی) را ببینید.

نگاره ای از تاق بستان در کرمانشاه ایران. در این نگاره شاه ساسانی شاپور دوم در میان و در سمت چپ وی اهورا مزدا که چمبره فرایزدی را برای تاجگذاری به او می‌دهد، بر روی دشمنی به خاک افتاده (ژولیان امپراتور روم) ایستاده‌اند. درسمت راست شاه، میترا یا مهر، که پیکان‌های نوری همچون خورشید از سر او در همهٔ سمت‌ها پراکنده شده، شاخه‌ای از گیاهان به نام «برسم» را در دست گرفته‌است و بر روی گل نیلوفری ایستاده‌است.

مهر، میترا یا میثره از ایزدان باستانی هندوایرانی پیش از روزگار زرتشت است، که معنی و چمار پیمان و دوستی و خورشید نیز می‌دهد. نماد او خورشید می‌باشد. پس از آمدن زرتشت یکی از ایزدان یا فرشتگان آیین مزدیسنا گردید. نیروهای طبیعت و زاستار مانند خورشید و ماه و ستارگان و آتش و خاک و باد و آب ک برای ستایش آریاییان بوده‌است. خدایانی را هم که نشانهٔ نیروهای طبیعت بوده‌اند «دئوه» می‌خوانده‌اند. در میان این خدایان برتر از همه ایندرا بوده‌است که اژدهاکش و پروردگار تندر و اذرخش و برق و جنگ به‌شمار می‌آمده‌است. این خدا با این نام در میان آریاهای ایران آن روایی را که میان هندوان می‌داشت نیافت. نزد ایرانیان آشکارا پرستش میترا (مهر) جای آن را گرفت و ایندرا رفته‌رفته و به ویژه از زردشت در ردیف دیوان پس زده شده درآمد. در فرهنگ‌های فارسی مهر را فرشته‌ای نشان بر مهر و دوستی و خرد در کارهای مالی و نیکخواهی دانسته‌اند که در ماه مهر (ماه هفتم از سال خورشیدی) و روز مهر (روز شانزدهم هر ماه) بدو پیوند یافته‌است و شمارآفریدگان از نیکی و بدی به دست اوست.

مهر در اوستا و در نوشته‌های پادشاهان هخامنشی میثره Mithra و در سانسکریت میتره Mitra آمده‌است. در پهلوی میتر Mitr شده. امروز مهر نامیده می‌شود.

مهر (از ریشه میثر) از کهن‌ترین خدایان ایرانی و هندی است، برخی نشانه‌های پرستش او را در ایران به پیش آریایی برمی‌گردانند (اگر بخش‌بندی پیشا آریایی و پسا آریایی را بپذیریم) دربارهٔ آغاز دین مهرپرستی در ایران نمی‌توان به درستی آن را روشن ساخت ولی می‌دانیم که بسیار پیش از آنکه کیش زرتشتی و ودایی پدید آیند نژاد ایرانی او را با آیینی راز آمیز ستایش می‌کردند، امروزه گروهی از پژوهشگران ایرانی توان آن را دارند که پیشینه پیوسته این آیین را تا به امروز در ایران نمایان سازند. پیوند میترا با خورشید و گاو و ماه برای ما روشن است و روشن است که نشان + که آن را چلیپا می‌گفته‌اند نماد خورشید بوده‌است ولی نزدیکی آن با آتش (هنایش زرتشتی) یا با آمایش تن. (هنایش یونانی که در دیدگاه مهرپرستان ایرانی نکوهیده‌است) و از این دست را باید پیش از پذیرفتن سبک‌سنگین کرد.

روند مهرپرستی در ایران

تندیس میترای رومی یا یک مشعل‌دار پیرو آیین میترایی در روم باستان در موزه واتیکان (ساخته شده از مرمر در حدود سده دوم یا سوم پس از میلاد)

به درستی نمی‌شود گفت آیا میترا خدای آفریدگار بوده یا پیامبر، آنچه می‌توان از خویشکاری او در باور پرستندگانش دریافت این است که او میانجی یا رهایی‌بخشی در میان مردم بوده و در زمان نبودنش نیز دوستدارانش باید برای باز گشتش به زمین می‌پیوسیدند (بردبار می‌بودند). در باور غربی او نماد خورشید بود و در پایان زمان به زمین بازمی‌گشت. خورداد و خورتات و خور واژگانی وابسته به این خدا یاپیامبر هستند. خورشید از دو واژه خور (خدا) و شید (درخشنده و ماندگار) آمیخته شده‌است مانند جم شید

زروانی

زروان آفریننده اهورا و اهرمن برای داوری در جنگ بزرگ میان آنان است او حاکم مطلق زمان است و آن را در دست دارد.

زروان دارای شمایلی به شکل آدمیزاد و دارای سر شیر بود و چهار بال داشت دو تا رو به بالا و دو تای دیگر رو به پایین در همه نگاره‌ها ماری به دورش هفت دور پیچیده یا لنگ پوشیده یا از روی پایش مار رد شده و بر روی یک سپر ایستاده.

نام او در نوشته‌های یونان ائون است و در پهلوی زروان. در نوشته‌های پهلوی سه باور گوناگون در مورد زروان بیان شده:

1. بر پایه نوشته‌های خود زردشت زروان آفریده اهورامزدا خدای نیکویی است.
2. بر پایه نظریه‌ای دیگر دو دیدگاه در جهان هست که خوبی و بدی نام دارند.
3. در نظر گروهی دیگر مربوط به دوران ساسانی زروان بیکران خدای زمان بی پایان دلیل بودن ومکان است و اهریمن و اهورامزدا از او سرجشمه می‌گیرد.

ودر برابر او میترا در همه دوران یاری دهنده مردم در برابر بدی هاست. او مردم را از خشکسالی و گرسنگی رهایی داده و این کارها را با رها کردن تیر از کمان و زدن آن به سنگ خارا «که حاصل خروج آب بود» و آموختن شکار به مردم. میترا را ایزد شکارچی نیز می‌دانند چون آمده که او با یک تیر کمان و یک خنجر به دنیا آمد و همچنین تیری نبود که پرتاب کند ولی به هدف برخورد نکند.

زردشتی

در کیش زرتشت مهر ایزد نور و روشنایی است، و نگهبان پیمان می‌باشد که سوار بر گردونه خورشید گرد جهان می‌گردد. در اوستا نیز یک سرود برای مِهر آمده‌است.

مانوی

مذهب مانی امیزه‌ای از آیین زرتشتی ومسیحی و بودایی وفلسفه یونانی واساطیری قدیم است به عقیده مانی جهان از دو عنصر روشنایی وتاریکی پیدا شده‌است و پایه ان بر نیکی و بدی است ولی اصل چنان است که سرانجام روشنایی از تاریکی جدا خواهد شد و بر ان پیروز می‌شود انسان برای جدایی نور و ظلمت باید تاریکی را از خود دور کند و این کار با دوری از لذات جهانی چون زن خواستن و گوشت وشراب دوری کرده و مال گرد نکند و نفس پرستی ننماید.

روم

آیین گاوکشی مهر؛ تندیسی از فرهنگ رومی

در سده سوم میلادی میتراییسم کیش امپراتوری رم بود. هنوز مسیحیت و انسان گرایی بسیاری از نمودهای آیین مهر را در خود دارد (استیوارد پرون). ارنست رنان (فیلسوف فرانسوی ۱۸۲۳–۱۸۹۲) بر این باوراست: «اگر رویدادی آیین مسیحیت را از تعالی بازداشته بود اینک جهان پر از میترا و مهر بود.»

جستارهای وابسته

• مهرپرستی
• مزدیسنا
• اساطیر ایران
• فهرست ایزدان ایرانی

منابع

• رستم‌پور، سالومه، مهرپرستی در ایران هند و روم، انتشارات خورشیدآفرین (۱۳۸۲)
• ملیحه کرباسیان، فرهنگ الفبایی موضوعی اساطیر ایران باستان، نشر اختران (۱۳۸۴)
• یشتها
• نویسنده کومن، فرانتس- ترجمه و پژوهش رضی، هاشم- آیین پر رمز و راز میترایی- انتشارات بهجت (۱۳۷۹)