دودمان پهلوی

کشور شاهنشاهی ایران شاهنشاهی پهلوی ایران
۱۹۲۵–۱۹۷۹
پرچم نشان ملی
سرود: سرود شاهنشاهی ایران
پایتخت	تهران
زبان(های) رایج	فارسی
دین(ها)	اسلام
حکومت	شاهنشاهی تا ۲۰ اوت ۱۹۵۳ میلادی اقتدار گرایی تا ۱۱ فوریه ۱۹۷۹ میلادی
شاهنشاه
• ۱۹۲۵–۱۹۴۱	رضا شاه پهلوی
• ۱۹۴۱–۱۹۷۹	محمدرضا پهلوی
نخست‌وزیر
• ۱۹۲۵–۱۹۲۶	محمد علی فروغی (نخستین)
• ۱۹۷۹	شاپور بختیار (واپسین)
تاریخ
• آغاز سلسلهٔ پهلوی	۱۹۲۵
• اشغال ایران در جنگ جهانی دوم(آمریکا، انگلستان، فرانسه، شوروی)	۱۹۴۱
• کودتای ۲۸ مرداد	۱۹۵۳
• انقلاب ۱۳۵۷ ایران	۱۹۷۹
مساحت
۱۹۷۹ م.	۱٬۶۴۸٬۱۹۵ کیلومتر مربع (۶۳۶٬۳۷۲ مایل مربع)
جمعیت
• ۱۹۷۹ م.	۳۷٬۰۰۰٬۰۰۰
کد ایزو ۳۱۶۶	IR
پیشین پسین سلسلهٔ قاجار دولت موقت ایران

پهلوی
کشور	ایران
تاریخ بنیان‌گذاری	۱۵ دسامبر ۱۹۲۵
بنیانگذار	رضاشاه
آخرین حاکم	محمدرضا پهلوی
عنوان‌ها	محمدرضا پهلوی شاه (عنوان) شاه (عنوان)
عزل	۱۱ فوریه ۱۹۷۹

دودمان پهلوی آخرین دودمان پادشاهی (۱۳۰۴ خورشیدی تا ۱۳۵۷ خورشیدی) است که پس از برچینش دودمان قاجار، بر ایران پادشاهی کردند. پایان کار این دودمان مصادف با انقلاب ۱۳۵۷ بود که پس از ۲۵۰۰ سال حکومت پادشاهی سقوط کرد و به جمهوری اسلامی تبدیل شد.

پایه‌گذار این سلسله رضا شاه بود که پس از خلع مقام وی پس از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم، پسرش محمدرضا پهلوی به پادشاهی رسید. این دو نفر تنها پادشاهان این سلسله بودند که در مجموع ۵۳ سال بر ایران حکم‌رانی کردند.

آخرین شاه ایران با روحانیون همراه است. برخی از روحانیون ایرانی با او مخالفت کردند و برخی دیگر از او به عنوان «تنها حاکم شیعه» حمایت کردند.

تاریخچه

رضاخان میرپنج با کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ به قدرت رسید و وزیر جنگ شد و سیدضیاء نخست‌وزیر، سه ماه بعد، سیدضیاء برکنار شد و قوام نخست‌وزیر شد و رضاخان وزیر جنگ باقی‌ماند. بعدها وی به مقام رئیس‌الوزرایی رسید. رضاشاه پهلوی، شاه ایران از ۱۳۰۴ تا ۱۳۲۰ و بنیانگذار سلسلهٔ پهلوی بود.

محمدرضا پهلوی از ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ شاه ایران بود. محمدرضا با کودتای ۲۸ مرداد، قدرت مشروطهٔ پادشاهی را تحکیم کرد، با رویداد انقلاب ایران برکنار شد و واپسین رهبر نظام پادشاهی در ایران به‌شمار می‌آید.

محمدرضا شاه تا اواخر دهه ۱۹۷۰، با تکیه بر افزایش درآمدهای نفتی، برنامه‌هایی را برای پیشرفت کشورش و راهپیمایی به سوی «انقلاب سفید» آغاز کرد. عمده برنامه‌ها برای ایجاد زیرساخت‌های ایران انجام شد، طبقه متوسط جدید شروع به شکوفایی کرد و در کمتر از دو دهه ایران به عنوان مهم‌ترین قدرت اقتصادی و نظامی غیرقابل انکار خاورمیانه تبدیل شد، اما پیشرفت‌های اجتماعی و اقتصادی او مخالفان را به شدت تحریک کرد. البته گفتنی است که اشرافیگری بیش از حد این خاندان بویژه خود محمدرضا و فقر بیش از حد مردم در آن زمان تاثیر عمده بر این مخالفت ها داشت . بیشتر روستاهای آن زمان از حداقل ها و ضروریات نیز بهره مند نبودند ، میزان سواد مردم پایین بوده و حتی دکترها را از کشورهایی نظیر هند وارد می کردند تمام زیرساخت های کشور را مهندس های غربی با دریافت هزینه های سنگین می ساختند از مهمترین کارهای محمدرضا تصویب کاپیتولاسیون بود که با توجه به یک بند از آن سگ آمریکایی بر انسان ایرانی مقدم و مرجح بود.

تبارنامه دودمان پهلوی

مراد علی خان سلطان

پدربزرگ رضا شاه، مراد علی خان سلطان نام داشته که در جنگ هرات (افغانستان) حضور داشته و بنا به نوشتار کتاب «الاشت، زادگاه اعلیحضرت رضاشاه کبیر» در آن جنگ از خودش رشادت و شجاعت به خرج داده‌است.

بنا به کتاب «الاشت، زادگاه اعلیحضرت رضاشاه کبیر» از انتشارات وزارت فرهنگ و هنر پهلوی دوم نوشته هوشنگ پورکریم و ساده‌نویسی زیر نظر شورای نویسندگان مرکز انتشارات آموزشی که به مناسبت جشن فرهنگ و هنر در آبان ماه ۱۳۴۸ در تهران به چاپ رسید، اجداد رضا شاه قبل از مراد علی خان سلطان عبارتند از:

1. حاجی محمد حسن خان سلطان فرزند سلیمان خان پهلوان
2. سلیمان خان پهلوان فرزند جهانبخش خان پهلوان
3. جهانبخش خان پهلوان فرزند خسرو خان
4. خسرو خان فرزند رمضان خان پهلوان

در صفحه ۲۶ از کتاب «الاشت، زادگاه اعلیحضرت رضاشاه کبیر» دربارهٔ علت پسوند «پهلوان» در نام پدران رضاشاه پهلوی، با ارائه تصویری از کشتی محلی مازندران توضیح اینچنین آورده شده‌است: «در قدیم کسانی را پهلوان می‌نامیدند که شجاعت و رشادت داشتند و در کشتی پیروز می‌شدند. کسانی که هر سال در مراسم کشتی‌گیری پیروز می‌شدند، لقب پهلوان می‌گرفتند. مازندرانی‌ها و از جمله مردم دهکده‌های سوادکوه هر سال و در یک روز معین در جایی جمع می‌شدند و با بر پا کردن مراسم کشتی گرفتن، پهلوان خود را انتخاب می‌کردند. هنوز هم در سوادکوه چنین مراسمی برگزار می‌شود».

عباسعلی خان

پدر رضا شاه یاور عباسعلی خان نام داشته و به همراه برادر بزرگترش رئیس فوج سوادکوه بود. مرگ عباسعلی خان در تهران اتفاق افتاد و در آن زمان رضاشاه نوزادی چهل روزه بود.

رضا شاه پهلوی

رضا شاه در سفرنامه مازندران اصالت خانوادگی خود را سوادکوه مازندران معرفی می‌کند. دو دستنویس منسوب به رضا شاه بر جای مانده که به سفرنامه مازندران و سفرنامه خوزستان موسوم است. سفرنامه مازندران در سال ۱۳۵۵ توسط مرکز پژوهش و نشر فرهنگ سیاسی پهلوی در تهران به چاپ رسیده‌است. رضا شاه پهلوی در سفرنامه مازندران، اصالت پدری و نیاکانی خود را به مازندران و سوادکوه رسانده و از آنجا با عناوین «مسقط الراس» و «خانه» و «وطن خود» و مرقد اسلاف و اجداد و نیاکانش یاد کرده‌است. اهمیت این منبع در آن است که چاپ اولش در سال ۱۳۰۵ توسط خود رضا شاه و چاپ دومش در دوران پهلوی دوم و با تأیید دربار و توسط یکی از مراکز درباری به چاپ رسیده و از این حیث منبع موثق می‌باشد.

رضا پهلوی هفتمین پسر عباسعلی بیگ، یاور (سرگرد) در فوج سوادکوه، بود که از همسر چهارم او به نام «نوش آفرین» در ۲۴ اسفند ۱۲۵۶ (خورشیدی) در آلاشت از توابع سوادکوه مازندران به دنیا آمد. پدرش چند روزی پس از به دنیا آمدن او درگذشت و مادرش با فرزند بیمار خود رضا راهی تهران شد. محمد رضا پهلوی در کتاب مأموریت برای وطنم اینچنین آورده‌است: «پدرم در سال ۱۲۵۶ در استان مازندران که نزدیک بحر خزر است، پا به عرصه وجود گذاشت. او بر خلاف پادشاهان قاجار که چنان‌که گفتم از نژاد ترک بودند، از خانواده‌ای اصیل ایرانی بود و پدر و جدش در ارتش ایران با سمت افسری خدمت کرده بودند. جد او در یکی از جنگ‌های ایران و افغانستان از خود شجاعت و رشادت مخصوصی نشان داده و پدرش فرماندهی هنگی را که در استان مازندران ساخلو داشت، عهده‌دار بود .»

او در سن ۱۴ سالگی توسط صمصام (از ابواب جمعی علی‌اصغرخان امین‌السلطان صدراعظم)، یکی از بستگان خود وارد فوج سوادکوه و تابین (سرباز) شد. از خود وی نقل شده‌است که به هنگام ورود آن قدر خردسال بوده‌است که دیگران وی را سوار اسب می‌کرده‌اند.

سال ۱۲۷۵ خورشیدی پس از کشته شدن ناصرالدین‌شاه قاجار، فوج سوادکوه برای نگاهبانی از سفارتخانه و مراکز دولتی به تهران فراخوانده شد. وی در دوران خدمت در قزاقخانه مدتی نگهبان سفارت آلمان در تهران بود. امضای تغییر شیفت روزانه وی هنوز در این محل نگهداری می‌شود. سپس به سرگروهبانی محافظین بانک استقراضی روسیه در مشهد و پس از چندی به وکیل‌باشی (گروهبان تا استوار) گروهان شصت تیر منصوب شد. در این دوره رضاخان به دلیل استفاده از یکی از معدود مسلسل‌های ماکسیم آن زمان، به «رضا ماکسیم» معروف شد. در سال ۱۲۸۸ خورشیدی، همراه با سواران بختیاری و ارامنه برای خواباندن شورش‌ها و قیام‌های محلی به زنجان و اردبیل اعزام شد و در جنگ با قوای ارشدالدوله از خود رشادت نشان داد. سپس با درجه یاوری (ستوانی) به فرماندهی دسته تیرانداز و در سال ۱۲۹۷ خورشیدی به فرماندهی آتریاد (تیپ) همدان منصوب شد.

او در این سمت علیه فرمانده بریگاد یعنی سرهنگ کلرژه کودتایی را به فرماندهی استاروسلسکی، معاون وی با موفقیت اجرا نمود. اجرای این کودتا با هماهنگی احمدشاه توسط رضاخان به کودتای اول رضاخان نیز معروف است. در اثر این کودتا، کلرژه به روسیه بازگشت و استاروسلسکی فرمانده بریگاد قزاق در ایران شد. او مدت‌ها بعد با مریم سوادکوهی دختر عموی خود ازدواج کرد و صاحب دختری به نام فاطمه (همدم‌السلطنه) شد.

همسرش چندی بعد درگذشت و او در سال ۱۲۹۵ با تاج‌الملوک آیرملو دختر یاور آیرملو ازدواج کرد که برای او چهار فرزند به نام‌های شمس پهلوی، محمدرضا پهلوی، اشرف پهلوی و علیرضا پهلوی به دنیا آورد. رضا از آن پس مدارج ترقی را با نشان دادن شجاعت و لیاقت نظامی خود طی کرد و به دریافت عنوان خانی، درجه افسری نایل آمد و به درجهٔ میرپنج در بریگاد قزاق رسید.

در پی گفتگوها و هماهنگی‌های انجام شده میان سید ضیاءالدین طباطبائی (مدیر روزنامه رعد) و رضاخان از یک سو و ژنرال آیرونساید با رضاخان از سوی دیگر، در روز سوم اسفند سال ۱۲۹۹، کودتایی نظامی ترتیب داده شد که پس از این کودتا او به تدریج به وزارت جنگ و ریاست‌الوزرایی و در نهایت پادشاهی رسید. با تشکیل مجلس مؤسسان در آبان ۱۳۰۴ سلطنت رضا شاه پهلوی رسمیت یافت. در این هنگام رضا شاه همسر دیگری به نام توران امیرسلیمانی اختیار کرد و از او صاحب یک فرزند به نام غلامرضا پهلوی شد. او پس از جدایی از ملکه توران، همسر دیگری به نام عصمت دولتشاهی اختیار کرد که چند فرزند برای او به دنیا آورد: عبدالرضا -احمدرضا - محمودرضا - فاطمه و حمیدرضا.

رضا شاه ۱۶ سال سلطنت کرد در این مدت تمام کوشش خود را برای خروج ایران از قرون وسطا و نظام جهل و تنگدستی حاکم کرد و عاقبت پس از اشغال کشور توسط قوای بیگانه در ۳ شهریور ۱۳۲۰ ناچار به کناره‌گیری از سلطنت و ترک کشور شد و در سال ۱۳۲۳ در ژوهانسبورگ در آفریقای جنوبی درگذشت.

سقوط سلسله

مقالهٔ اصلی: انقلاب ۱۳۵۷ ایران

در سال های انتهایی دهه چهل و سال های ابتدایی دهه پنجاه خورشیدی اقتدار پادشاه در نظام مشروطه ایران به اوج خود رسید ،ایجاد ساواک و سرکوب مخالفان سیاسی گسترش یافت و این فشار ها تمامی گروه های مختلف و منتقد از گروه های مذهبی تا گروه های چپی و مارکسیستی و حتی منتقدان لیبرال و ملی گرا را شامل میشد به گونه ای که شاهپور بختیار نخست وزیر ایران در سال ۵۷ خود یکی از زندانیان سیاسی بودگذشته از این افزایش درآمد ایران حاصل از گسترش فروش نفت و گسترش صنایع نفتی نیز به شاه ایران فرصت داده بود طرح های فرهنگی هزینه بالایی مانند جشنهای دوهزار و پانصد ساله را اجرا کند که موجب انتقاد مردم و گروه های سیاسی ایران میشد گرچه شاه هدفش از اجرای این جشن ها شناساندن چهره ای مثبت از ایران و جذب سرمایه های خارجی عنوان میکرد اما این مسئله نمی توانست جلوی انتقادات را بگیرد ، هم زمان با این اتفاقات شاه دو حزب سیاسی درون حکومت یعنی حزب ملّیّون و حزب مردم را منحل کرده و یک حزب رسمی به نام حزب رستاخیز را ایجاد کرد و تمامی مقامات سیاسی را موظف به عضویت در این حزب نمود این اقدام که هرگز در هیچ کشور سلطنت مشروطه ای اتفاق نیافتاده بود عملا سلطنت مشروطه را پایان بخشید و به عقیده بسیاری از منتقدان نوعی سلطنت مطلقه را تداعی نمود . پس از شدت گرفتن اعتراضات مردمی در کشور، شاه و همسرش ایران را در۲۶ دی ماه ۱۳۵۷ ترک کردند.

رهبران اسلامی، به ویژه روحانیون تبعیدی خمینی، توانستند این نارضایتی را با ایدئولوژی مرتبط با اصول اسلامی که خواستار سرنگونی شاه و بازگشت به سنت‌های اسلامی است، به نام انقلاب اسلامی، متمرکز کنند. رژیم پهلوی پس از قیام‌های گسترده در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ سقوط کرد. انقلاب اسلامی ساواک را نابود کرد و آن را با وزارت اطلاعات جایگزین کرد.

محمد رضا پس از ترک کشور به دنبال درمان پزشکی در مصر، مکزیک، ایالات متحده و پاناما بود و سرانجام در ۵ مرداد ۱۳۵۹ زمانی که با خانواده‌اش در مصر بود به عنوان مهمان انور سادات در قاهره درگذشت. پس از مرگ او، پسرش شاهزاده رضا پهلوی به‌طور غیررسمی به عنوان وارث سلسله پهلوی ظاهر شد. رضا پهلوی و همسرش در ایالات متحده در پوتوماک، مریلند با سه دخترش زندگی می‌کنند.

استفاده از عناوین

• شاه: نام شاه، به دنبال آن شاهنشاه ایران، با پسوند «آریامهر»
• شهبانو: شاهبانو، پس از آن نام کوچک، با پسوند «پهلوی»
• پسر بزرگتر: شاهزاده، پس از آن نام کوچک، با پسوند «پهلوی»
• پسران جوان: شاهپور، به همراه نام و نام خانوادگی (پهلوی)
• دختران: شاهدخت، به همراه نام و نام خانوادگی (پهلوی)
• همچنین فرزندان دختر شاه با عنوان دیگر (والا گهر) یا شاهزاده خانم استفاده می‌کنند که نشان می‌دهد نسل دوم از طرف خط زنانه است. پس از نام خانوادگی پدر و نام خانوادگی همسر، که آیا او سلطنتی یا عادی است.

فرزندان آخرین خواهر شاه فاطمه، که با یک تاجر آمریکایی به عنوان اولین شوهرش ازدواج کرده، با نام خانوادگی پهلوی هیلیر نامگذاری شده و از عناوین استفاده نمی‌کنند.

نگارهٔ رسمی رضاشاه پهلوی در هنگام رسیدن به پادشاهی

نگارهٔ رسمی محمدرضا پهلوی در روز تاجگذاری

محمدرضا شاه و همسرش ایران را در ۲۶ دی ماه ۱۳۵۷ (۱۶ ژانویه ۱۹۷۹) ترک کردند.

سران سلسله پهلوی

نام		پرتره	نسبت خانوادگی	طول عمر	شروع سلطنت	پایان سلطنت
شاه ایران
۱	رضا پهلوی		فرزند عباسعلی	۱۸۷۸–۱۹۴۴	۱۵ دسامبر ۱۹۲۵	۱۶ سپتامبر ۱۹۴۱
۲	محمدرضا پهلوی		فرزند رضاشاه	۱۹۱۹–۱۹۸۰	۱۶ سپتامبر ۱۹۴۱	۱۱ فوریه ۱۹۷۹
مدعی تاج و تخت
۱	محمدرضا پهلوی		فرزند رضا پهلوی اول	۱۹۱۹–۱۹۸۰	۱۱ فوریه ۱۹۷۹	۲۷ ژوئیه ۱۹۸۰
۲	رضا پهلوی (دوم)		فرزند محمدرضا پهلوی	۱۹۶۰–	۲۷ ژوئیه ۱۹۸۰	Incumbent

جستارهای وابسته

• تبارنامهٔ دودمان پهلوی
• سرود شاهنشاهی ایران
• ای ایران
• فهرست شاهان ایران
• فهرست سلسله‌های شیعه
• عبدالرضا پهلوی
• غلامرضا پهلوی
• عبدالحسین تیمورتاش
• شرکت نفت ایران و انگلیس
• اشغال ایران در جنگ جهانی دوم
• کشف حجاب در ایران
• راه‌آهن سراسری ایران
• نورمن شوارتسکف (پدر)
• دالان پارسی
• کنفرانس تهران
• انقلاب ۱۳۵۷ ایران
• دهه فجر

پیوند به بیرون

• انقلاب ایران

— دودمان سلطنتی — پهلوی
پیشین: قاجاریان	دودمان حاکم بر ایران ۱۳۰۴–۱۳۵۷	بدون متصدی تأسیس جمهوری
	دودمان حاکم بر بحرین ۱۳۰۴–۱۳۵۰	بدون متصدی استقلال بحرین
مدعی تاج و تخت
پیشین: قاجاریان	شاهنشاهی ایران ۲۴ آذر ۱۳۰۴ – ۲۲ بهمن ۱۳۵۷	بدون متصدی انحلال سلطنت