ماهیان خاویاری

ماهی خاویار
تاس‌ماهی اطلس (Acipenser oxyrinchus oxyrinchus)
رده‌بندی علمی
فرمانرو:	جانوران
شاخه:	طنابداران
رده:	پرتوبالگان
راسته:	تاس‌ماهی‌سانان
تیره:	تاس‌ماهیان
زیرخانواده‌ها
Acipenserinae Scaphirhynchinae برای گونه‌ها و سرده‌ها متن را ببینید.

ماهی خاویار یا تاس‌ماهی نامی است که به بعضی از ماهیان خانوادهٔ تاس‌ماهیان (Acipenseridae) داده می‌شود که در مجموع حدود ۲۸ گونه دارد. فیل‌ماهی، اوزون برون، تاس‌ماهی ایرانی، تاس‌ماهی روسی و ماهی شیب از مهمترین انواع ماهیان خاویاری هستند.

ماهیان خاویاری که استورژن نامیده می‌شوند و از خانواده تاس‌ماهیان‌اند، در شمار گونه‌های آبزی کم‌مانندی هستند که از پیشینه‌ای چندصدمیلیون ساله ـ که به عصر ژوراسیک بازمی‌گردد ـ برخوردارند؛ و در این فرایند، تکامل یافته و امروز به ما رسیده‌اند. رقم گونه‌های خاویاری، به ۲۷ گونه و زیرگونه در جهان تقسیم می‌شود که از این تعداد، ۵ گونه در دریای خزر زندگی می‌کنند؛ دریایی که به تنهایی ۹۳ درصد ذخایر ماهیان خاویاری جهان را در خود جای داده‌است.

اما ارزش ماهیان خاویاری نزد مردم، نه برای استفاده از گوشت آن، که برای تخم آن است و شهرت‌اش نیز برای همین مروارید سیاه‌اش است. تخم خاویار در شمار اشرافی‌ترین صبحانه جهان است. بسیاری آن را به شکل خام یا همراه با تخم‌مرغ و آغشته به زرده آن می‌خورند؛ و گروهی دیگر آن را همراه با سبزیجات خوشبو و نان و کره. اما در نزد برخی خوش غذاها هرچیز افزودنی به آن، خیانتی است نابخشودنی؛ آنان بر این باورند که خاویار را تنها برای بوی تند، مزه گس و شوراش باید دوست داشت.

خاویار بسیار پرکالری و انرژی‌زا است و انواع گوناگون آن همچون: خاویار طلایی و سرخ و سیاه که البته در این میان خاویار سیاه از ارزشی قابل توجه برخوردار است.

۵ گونه از ماهیان خاویاری ممتاز جهان در دریای خزر می‌زیند که به ترتیب کیفیت عبارتند از: «فیل ماهی»، «قره برون ایرانی»، «گُلد (چالباش روس)»، «شیپ» و «ازون برون».

فیل ماهی

فیل‌ماهی، بهترین ماهی آب‌های داخلی است که کیفیت ممتازش، رتبه اول را به خود اختصاص داده و نام دیگرش بلوگا است؛ و نمونه‌هایی از آن با وزنی تا ۱۴۰۰ کیلوگرم و سنی بیش از ۱۰۰ سال، از سوی صیادان، به تور انداخته شده‌است.

این‌گونه ماهی، هر ۲ یا ۳ سال یک بار، تخم‌ریزی می‌کند و بین ۱۴ و ۱۷ سالگی بالغ می‌شود و به نام بهترین خاویار، رتبه گران‌ترین ماهی و خاویار جهان را دارا است. از قامتی ۵/۱ متر تا ۴ متر برخوردار است و تا امروز، رکورد صید آن در ایران، ۶۲۰ کیلوگرم بوده‌است.

قره برون

قره برون (تاس‌ماهی ایران، بینی‌سیاه)، در حال حاضر، گونه‌ای مستقل به‌شمار می‌رود؛ چرا که پیش‌تر، آن را زیرگونه‌ای از ماهی روس می‌دانستند و اکنون از رتبه دوم ارزش برخوردار است. در حال حاضر برای تکثیر مصنوعی از گونه «روسی» پیشی گرفته و همچنین از آن بزرگ‌تر است و دارای کیفیت خاویاری برتر نیز هست. از نظر ظاهری تا اندازه‌ای شبیه گونه روسی خودش است، با رنگی تیره‌تر و با رنگ‌دانه‌های سفید رنگ که تا بینی او ادامه دارد و از نظر ظاهری از تاس‌ماهی روس جدایش می‌سازد. وزنش به ۶۰ تا ۱۳۰ کیلوگرم می‌رسد و درازایش از یک متر تا ۲ متر؛ که در فاصله ۱۲ تا ۱۴ سالگی بالغ می‌شود.

تاس ماهی روس (چالباش)

واژه «خاویار» واژه‌ای فارسی و دگردیس شدة واژه خاگ‌آور (تخم‌آور) است.

«تاس ماهی» در شمار گونه‌هایی است که در تمامی نقاط دریای خزر یافت می‌شود و تخم خاویار آن را مردم به گویش خود، «طلایی» می‌نامند؛ که از رتبه سوم ارزش برخوردار است و در فاصله ۱۲ تا ۱۶ سالگی به سن تخم‌دهی می‌رسد و بالغ می‌شود. از طول ۱ تا ۲ متر برخوردار است و از وزن ۶۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم.

شیپ

ماهی شیپ، معمولاً مهاجری است که برای تخم‌ریزی به سواحل ایران می‌آید و در رودخانه‌های آبریز دریای خزر تخم‌گذاری می‌کند. از عمری سی ساله برخوردار است، سبک‌وزن بوده و تعدادش بسیار اندک است و از نظر ارزش در رتبه چهارم قرار دارد و با طولی بیش از یک متر و وزنی سبک؛ که در فاصله ۱۰ تا ۱۴ سالگی بالغ می‌گردد و به سن تخم‌دهی می‌رسد.

ماهی اوزون برون (دراکول)

اوزن برون یا بینی بلند، کوچک‌ترین ماهی خاویار دریای خزر است که در ایران به اشتباه کلیه ماهیان خاویاری را به نام آن می‌شناسند. اوزون برون به لحاظ کیفی در رتبه آخر قرار دارد؛ چرا که تخم‌اش ریزتر و ارزان‌تر است. این ماهی از نظر تکثیر مصنوعی با مشکلاتی مواجه است و تعداد آن نیز در شرایط طبیعی، رو به کاهش می‌رود. اوزون برون در فاصله ۸ تا ۱۲ سالگی بالغ می‌شود. قامتی یک تا ۵/۱ متری دارد و وزنی سبک‌تر از دیگر ماهیان خانواده خود در دریای خزر.

همان گونه که خاویار سیاه در ایران و جنوب روسیه شناخته شده‌تر است، خاویار سرخ در سیبری و خاور دور، هواداران بیشتری دارد. گرچه خاویار سرخ از خاویار سیاه ارزان‌تر است، اما مزه و ارزش غذایی آن دست‌کمی از خاویار سیاه ندارد.

خاویار سرخ یا سیاه را می‌توان در تمامی فروشگاه‌های مواد غذایی روسیه خریداری کرد. در اغذیه فروشی‌ها چند دانه خاویار سرخ بر روی برشی از نان با یک برگ جعفری سرو می‌شود.

بسیاری، طعم خاویار را ناخوشایند می‌دانند و آن را همراه خوراکی دیگری می‌خورند؛ و گروهی که خود را در جهان به عنوان علاقه‌مندان حقیقی خاویار معرفی می‌کنند، معتقدند کسی که طعم خاص ماهی و مزه تند خاویار خالص و سرد را دوست ندارد و تاب نمی‌آورد، همان بهتر که به آن لب نزند، تا آن را با آمیختن به خوراکی دیگر، قابل خوردن کند.

جستارهای وابسته

• خاویار
• ماهی‌شناسی کاربردی
• ماهی‌شناسی

منابع

[۱] کیوان، ا؛ ۱۳۸۲. ماهیان خاویاری ایران، شرکت سهامی شیلات ایران، تهران، ۴۰۰ص.

[۲] کیوان، ا. ۱۳۳۳. خاویار (ماهیان خاویاری، طرز تهیه انواع خاویار، بازرسی بهداشتی کالاهای گوشتی و خاویار تاسماهیان)، شرکت سهامی طبع کتاب و ستاد ارتش، تهران، ۱۷۰ ص.

[۳] هدایتی فرد، مسعود، ۱۳۸۶، ماهی‌شناسی کاربردی، انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی، ۲۲۶ صفحه. شابک ‎۹۶۴-۴۵۰-۴۰۴-۶،

[۴] وثوقی، غ. ح؛ و ب. مستجیر، ۱۳۷۱. ماهیان آب شیرین، چاپ اول، انتشارات دانشگاه تهران، ۳۱۷ص.

ویکی‌پدیای انگلیسی