این شهر با طول جغرافیایی ۵۱ درجه و ۲۹ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۴ درجه و ۴ دقیقه در ۶ کیلومتری شمال شرقی کاشان قرار دارد و فاصله آن از دریاچه نمک ۳۵ کیلومتر است.[۲]
این شهر با وسعت ۶۰۵۱ کیلومتر مربع، از طریق دو جاده اصلی به کاشان و شبکه راه‌های اصلی کشور مرتبط می‌شود. به لحاظ کویری بودن منطقه، ۱۹۰۰ کیلومتر مربع (۳۱ درصد مساحت شهرستان) در تپه‌های شنی قرار گرفته که در اصطلاح محلی به آن بند ریگ می‌گویند.[۳]
در اعماق و سطح زمینهای نواحی شمال شهرستان معادن غنی و فراوانی وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها حوزه‌های وسیع نفت و دریاچه نمک با وسعت ۲۰۰۰ کیلومتر مربع می‌باشد. از کوه‌های شهرستان آران و بیدگل می‌توان به کوه یخاب با ارتفاع ۲۳۸۸ متر در ۶۰ کیلومتری شرقی شهر، کوه آبریزان و بند ریگ اشاره کرد.
آب و هوا
آب و هوای این منطقه گرم و خشک با تابستانهای گرم و سوزان و زمستانهای سرد و خشک بوده و حداکثر دمای هوا در تابستان به ۴۸ درجه سانتیگراد و حداقل برودت هوا در زمستان به ۷- درجه سانتیگراد می‌رسد.
بارش سالیانه حدود ۱۳۸ میلیمتر و میانگین دمای سالانه ۱۹/۹ درجه سانتیگراد است.
تاریخچه
تحقیقات باستان‌شناسی نشان داده‌است که انسان عهد حجر که تازه از کوه فرود آمده و در دشت سکونت گزیده بود، بر روی همان مسیر کمانی شکل اطراف کویر نمک استقرار یافته بود و این قرارگاه‌های انسانی که تاکنون شناخته شده‌اند در کاشان (تپه سیلک)، قم، ری و دامغان بوده‌است.[۴]
پس از آنکه تپه سیلک (در ۱۴ کیلومتری جنوب غرب)، در اوایل هزاره اول (پیش از میلاد مسیح) تخریب شد، مهاجمین پیروز فین کنونی را مسکن خویش قرار دادند و در اطراف آنجا آبادیهای کوچک و بزرگی مانند آران دشت، بیدگل، نوش‌آباد، نیاسر و ورزآباد پدید آمد.[۵]
«تنها در یکی از نقاط حومه شهر هزار کارگر ابریشم‌باف وجود دارد. این آبادی که آرون (یا هارون یا Aron) نام دارد و در فاصله دو فرسخی شهر می‌باشد از دور همچون شهر زیبایی جلوه‌گر است و دارای دو هزار باب خانه باغچه و ششصد باغ زیبا می‌باشد.»
«و از آنجا به قریه نوش‌آباد و از آنجا به قریه آران و از آنجا به قریه بیدگل و این سه قریه از قرا معتبره و از قصبات معظمه گرمسیر و در دامنه بند ریگ بین الشمال و المشرق و در یک فرسخی و یک فرسخ و نیم کاشان واقع هستند.»
«رشته قنوات دوره آران و بیدگل قبل از حصاربندی یا در زمانی که عرصه محصوره این شهر هنوز از بیوتات و عمارات معمور نشده بوده‌است از قطر دایره حصاربندی به طرف دامنه جنوبی گذشته و هر یک سی ذرع و پنجاه ذرع و بیشتر و کمتر عمق دارند…
پس از دوره قاجار آران و بیدگل هر یک بر اساس قوانین تقسیمات کشوری دارای شهرداری جداگانه بودند و سال تأسیس شهرداری آن‌ها به ترتیب ۱۳۳۲ و ۱۳۳۳ خورشیدی بوده‌است.[۸] اولین شهردار آران در این دوره محمدتقی صباحی بود.[۹]
در سال ۱۳۵۴ خورشیدی بنابر تصمیم وزارت کشور این دو شهر تحت عنوان گل‌آرا یکپارچه شدند و از بخش آران و از توابع کاشان در محدوده استان مرکزی قرار گرفت.[۱۰]
قدیمی‌ترین اثر مکتوبی که به آران اشاره دارد، کتاب الاعلاق النّفیسه نوشته ابن رسته است که در سال ۲۹۰ قمری به زبان عربی نگاشته شده و در سالهای اخیر توسط دفتر انتشارات امیرکبیر ترجمه و چاپ شده‌است. در صفحه ۱۸۱ این اثر از آران به عنوان یکی از آبادیهایی که در دوران انوشیروان دارای قصرهایی بوده‌است، یاد می‌کند.[۱۲]
«در نوشته‌ها قریه آران، دیده می‌شود. این منطقه را سابق بر این بدان جهت قریه می‌گفتند یا می‌نوشتند چون که دارای باغهای مشجر، خانه‌های بزرگ، قلعه و کاریزهای متعدد بوده‌است…»
مطابق نوشته‌های عباس علیجانزاده آرانی، این شهر از دو بخش مجزا و همجوار آران و بیدگل با فاصله کوچه‌ای تنگ تشکیل شده بود که در اسفند ۱۳۴۴ دیوارها فرو ریخت و هر دو بخش یکی شدند و شهر آران و بیدگل بوجود آمد.[۱۳]
سبب نام‌گذاری
آران
اسامی آران، آرو، آرو بیدگل، ویگل، گل‌آرا، نامهای رسمی و محلی این منطقه بوده‌است. دربارهٔ سبب این نام‌گذاری نظریات متعددی ابراز شده که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.
«... آران، آنرا اران بن قاسان بنا کرده و قاسان از نوادگان طهماسب بن ضحاک است که در کنار کاس رود شهر کاسان یا کاشان را بنا نهاد …»[۱۴]
واژه آران به معنای جایگاه مقدس و مکان گرمسیر است و اصل این واژه از «آرین» (نام دیگر قوم آریا یا ایریا) بوده‌است. نظام وفا آرانی در مجموعه آثار خود دربارهٔ آران می‌گوید:[۱۵]
شنیدم که آران از آن نام جست
که بد مرکز آریا نخست
وزان نام بردار آرانی است
که خود ز اولین قوم ایرانی است
آران یا آلان یعنی کاشانه و لانه نیز هست. نام کاشان و قزوین نیز از نام این قوم کاسپین‌ها گرفته شده‌است.
آر به معنی بزرگ و قهرمان و دلیر و آران سرزمین دلیران است.[نیازمند منبع]
آران به معنی سرزمین شرق و آفتاب هم آمده‌است.[نیازمند منبع]
احتمالاً این مردم از نظامیان و لشکریانی بنام آران بد بوده‌اند که شاید نام آران و بیدگل از این اسم باشد و گرنه گلی در این ناحیه چندان نمی‌روید که وجه تسمیه گل داشته باشد مگر آن لشکر گم شده در کویر لشکر آران بدگل (نام آن سپهبد) باشد.[نیازمند منبع]
بیدگل
واژه بیدگل تغییریافته ویگل، شهر باستانی در کنار شهر قدیمی هراسکان (شهر بزرگ باستانی) می‌باشد.[نیازمند منبع]
سلیمان صباحی بیدگلی از شاعران نامی و از نامیان دوران موسوم به نهضت بازگشت ادبی در وصف شهر خود یعنی بیدگل چنین می‌سراید:
زبان اهالی آران و بیدگل، فارسی رایج به همراه لهجه‌های متفاوت است. زبان محلی این منطقه که در اصطلاح به آن زبان باستانی آران بیدگل می‌گویند از زبانهای پهلوی قدیم است که تا این زمان در سرتاسر شهرها و بخشهای حاشیه کویر (نطنز، بادرود، زواره و …) با اندک تفاوت در لهجه رایج است و با زبانهای دیگر ایرانی لری، کردی و مازندرانی وجوه مشابهی دارد. به‌طور کلی گویشهای پهنه کاشان، خواه روستاهای درون کوهساران و خواه آبادیهای گسترده در کویر و دشت آن، هم از لحاظ واژگان و هم از لحاظ دستوری و آوایی اهمیت خاصی دارد.
در سالهای اخیر تحقیقات پراکنده‌ای دربارهٔ گویش آران و بیدگل صورت گرفته که مفصل‌ترین آن در زمینه دستور زبان و فرهنگ واژگان محلی، کتاب «زبان کویر» نوشته حسین علیجانزاده است.
در ضمن لهجه آرانی در این شهرستان در بین آرانیها و لهجه بیدگلی در بین بیدگلی‌ها رایج می‌باشد از نکات قابل توجه اینکه نوع محلات نیز دارای تفاوتی در نوع لهجه هستند که صرفاً بومیان آن متوجه می‌شوند.
مراکز دیدنی و جاذبه‌های گردشگری
زیارتگاه‌ها و مساجد
آرامگاه محمد هلال ابن علی ابن ابی طالب در آران و بیدگلامامزاده محمد هلال بن علی، واقع در کوی محمد هلال
امامزاده فضل علی بن موسی بن جعفر (علیه السلام) معروف به به زیارت تازه، واقع در محله آب پخش
امامزادگان اسحاق و سلیمان (علیهما السلام)، واقع در خیابان وشاد، محله وشاد
امامزادگان اسحاق و اسماعیل (علیهما السلام)، واقع در محله بازار
امامزادگان پنج امامزاده (علیهم السلام)، واقع در درب مسجد قاضی
آستان مقدس امامزادگان حسن و سلیمان (علیهما السلام)، روستای فیض آباد
امامزادگان یحیی، محسن و میمونه خاتون (علیهم السلام)، سر محله آران
امامزاده قاسم بن علی نقی، واقع در کوی قاسم‌آباد بیدگل
امامزاده هادی، واقع در خیابان امامزاده هادی
قبرستان و بقعه امامزاده حسین، واقع در محله درب ریگ. مقبره سلیمان صباحی بیدگلی شاعر دوره زندیه در این قبرستان واقع است.
امامزاده هاشم، واقع در محله درب ریگ
مسجد علی واقع در محله یزلان
امامزاده یحیی، واقع در محله درب مختص آباد
مسجد نقشینه، واقع در محله درب مختص آباد
هفت امامزاده، واقع در محله سلمقان
امامزادگان اسحاق و اسماعیل فرزندان امام محمدباقر، واقع در محله بازار آران
زیارت پنج امامزاده درب مسجد قاضی
اماکن قدیمی
مجموعه تاریخی قاضی مشتمل بر: مسجد جامع، حسینیه، مهدیه، آرامگاه پنج امامزاده از فرزندان محمد بن علی (باقر) (پنجمین پیشوای شیعیان)، آب‌انبار، بازارچه شرقی، بازارچه غربی، مسجد ملا علی آرانی، خانه خاندان عاملی آرانی، خانه کرباسی‌ها
منطقه باستانی ویگل، شامل دو قلعه شرقی (متعلق به پارتها) و قلعه غربی (مربوط به دوره ساسانیان)
فهرست اماکن و ابنیه تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی در حوزه آران و بیدگل
محله‌ها
محله‌های آران
چهارسوق
دهنو
بازار
درب مسجد قاضی
سر محله
سر کوچه دراز
میدان حاج امین
سر کوچه یخچال
آبپخش
جنگ لته
زیرده
وشاد
حجتیه
مسلم آباد
دربند (دربند چهارسوق)
جمال آباد
عباس‌آباد
احمدآباد
سبزه میدان
قاسم‌آباد (مدخل شهر)
سرگنگه (سر دانگه)
محله‌های بیدگل
مختص آباد
باغ علوی
تو ده (بازار)
فخارخانه
دروازه
یزلان
دربریگ
سلمقان
میدان علی‌اکبر
خانقاه
ویرانه
درب مختص آباد
شهرک رسالت
قائمیه
دولاب
هاشمیه
آیین‌ها
آیین هوربابی
که به آن هور بابا یا هوم بابا هم گفته می‌شود.
در این آیین که در ماه رمضان (معمولا در شب پانزدهم این ماه که شب تولد حسن بن علی است) انجام می‌شود، گروهی از کودکان و نوجوانان با قرار قبلی بین خودشان، بعد از افطار در مکانی مشخص جمع شده و پس از رای‌گیری، یک نفر صندوق‌دار و یک نفر میان‌دار انتخاب کرده و پس از فرستادن سه صلوات بلند که معنای خبری دارد، در کوچه پس کوچه‌های شهر به گردش درآمده و نیازهای خود را به سایرین بازگو می‌کنند. میان‌دار حکم تک‌خوان گروه را دارد و صندوق‌دار اجناس هدیه داده شده را، که بیشتر پول و خوراکی است، جمع می‌کند.
دسته بچه‌ها در پاسخ به هر بیتی که تک‌خوان می‌خواند، پاسخ می‌دهند: «هور بابا، هور بابا». پس از خواندن این اشعار میان‌دار دعا می‌کند و با آمین گفتن همه، گروه دوباره راه افتاده و به کوچه دیگر می‌رود.
به عقیده مردم آران و بیدگل این مراسم در حقیقت نوعی تشویق نابالغان برای شرکت در آیین روزه‌داری و برگرفته از رفتار حسن بن علی و حسین بن علی است که در شب‌های ماه رمضان، به منزل جدشان (پیامبر اکرم) رفته و سوره شمس را با صدا و آهنگی خوش می‌خواندند و بعد از خواندن این سوره، جد و پدرشان و تمامی مسلمانان را دعا می‌کردند، آنگاه پیامبر اکرم و علی بن ابیطالب برای خوشحالی و تشویق آن‌ها مقداری خوراکی به آن‌ها می‌دادند.[۱۹][۲۰][۲۱]
آیین سنج‌زنی
این آیین در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس و معنوی کشور جمهوری اسلامی ایران ثبت گردیده‌است و در شب تاسوعای حسینی برگزار می‌گردد.[۲۲]
↑برگرفته از سخنرانی استاد علی شریفی در سال ۱۳۸۳ در اداره آموزش و پرورش آران و بیدگل
↑اسناد و مدارک استانداری استان مرکزی و وزارت کشور، ۱۳۵۴/۱۲/۲۶
↑گام اول، شهرداری آران و بیدگل، سال ۱۳۸۶، صفحهٔ ۳۶
↑آرانی، ملاغلامرضا (۱۳۷۹). رساله هلالیه در شرح حال امامزاده محمد هلال بن علی (ع). کاشان: انجمن اهل قلم آران و بیدگل، به اهتمام حبیب‌الله سلمانی آرانی. شابک۹۶۴-۳۳۰-۲۰۹-۱. پارامتر |چاپ= اضافه است (کمک)، صفحهٔ ۹
↑علیجانزاده، حسین (۱۳۷۲). زبان کویر (کتاب اول). حسین علیجانزاده. شابک۹۷۸-۶۰۰-۶۴۴۰-۶۱-۳. صفحه ١٠
↑تاریخ قم، نوشته حسن بن قمی، انتشارات طوس، مترجم حسن بن علی بن حسن عبدالملک قمی، تحقیق سید جلال‌الدین تهرانی، صفحهٔ ۷۶
↑مسعودی، عبداله (۱۳۸۲). مجموعه آثار استاد نظام وفا. کاشان: خاطرات قلم. شابک۹۶۴-۹۳۸۱۴-۴-۹.، جلد ۲، صفحهٔ ۶۶
ایران
