زازاکی: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
→ تفاوت قدیمی‌ترتفاوت جدیدتر ←
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
زازاگورانی کردی محسوب نمی شود! اگر به منبع آکادمیک اعتقاد ندارید حداقل ویکی انگلیسی را ببینید یا تغییراتتان را از ویکی انگلیسی شروع کنید ببینید واکنش دیگران چیست!
برچسب: حذف حجم زیادی از مطالب منبع‌دار
خط ۱: خط ۱:
{{بهبود منبع}}
{{جعبه اطلاعات زبان
{{جعبه اطلاعات زبان
|نام =زبان زازکی|نام محلی= Zazaki,Dımılki
|نام =زبان زازکی|نام محلی= Zazaki,Dımılki
خط ۲۵: خط ۲۶:
|یادداشت=IPA
|یادداشت=IPA
}}
}}
'''زازاکی'''، '''دِمِلکی، کِرمانجکی، کِردکی''' (به زازاکی: Zazaki, Dımılki, Kırmancki, Kırdki) یکی از [[زبان‌های کردی|زبان‌های کردی‌تبار]] و از شاخه [[زبان‌های ایرانی]] [[زبان‌های ایرانی شمال غربی|شمال‌غربی]] است که در شرق [[آناتولی]] ([[ترکیه]]) صحبت می‌شود. شمار زازاها را تا حدود هشت میلیون تن حدس می‌زنند.
'''زازاکی'''، '''زازا،''' '''زازایی''' '''یا''' '''دیملی''' (به زازاکی: '''Dımılki''', '''Kırdki''', '''Kırmancki''', '''Zazaki''') یکی از [[زبان‌های ایرانی]] [[زبان‌های ایرانی شمال غربی|شاخهٔ شمال‌غربی]] و از [[زبان‌های کناره دریای خزر]]<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/dimli]Encyclopædia Iranica] Nevertheless, their language has preserved numerous isoglosses with the dialects of the southern Caspian region, and its place in the Caspian dialect group of Northwest Iranian is clear.</ref> است که در شرق [[آناتولی]] ([[ترکیه]]) صحبت می‌شود. شمار زازازبانان را تا حدود هشت میلیون تن حدس می‌زنند.{{نیازمند منبع}}

زازاکی همانندی‌های نزدیکی با زبان [[اورامانی]] و گویش [[باجلانی]] دارد و به این خاطر، زبان‌شناسان این سه گویش را درون خانواده‌ای به نام [[زازا-گورانی]] قرار می‌دهند و زازا-گورانی را شاخه‌ای جداگانه از دستهٔ زبان‌های ایرانی شمال غربی به‌شمار می‌آورند.


== ریشه‌های زبان ==
== ریشه‌های زبان ==
دربارهٔ ریشهٔ این زبان، در کنار نظر غالب، دیدگاه‌های دیگری نیز وجود دارد.{{سخ}}
دربارهٔ ریشهٔ این زبان، در کنار نظر غالب، دیدگاه‌های دیگری نیز وجود دارد.{{سخ}}
زبان زازاکی یکی از زبان‌های ایرانیِ شمال غربی همانند زبان‌های [[زبان‌های کردی|کردی]]، [[گیلکی]]، [[زبان مازندرانی|مازندرانی]] و [[تالشی]] است.<ref>http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=diq</ref><ref>http://books.google.de/books?id=LuVSkpVuAkAC&pg=PA385&dq=zazaki+paul+ludwig&hl=de&ei=SJ5NTs-oKcvG8QOagL26Bw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CDUQ6AEwAQ#v=onepage&q=zazaki%20paul%20ludwig&f=false</ref> رابطهٔ این زبان با کردی آشکار است اما تحت تأثیر دیگر زبان‌ها و تاریخ مستقل، آنها را از هم جدا کرده‌اند.<ref>{{cite web|last1=Kjeilen|first1=Tore|title=Kurdish|url=http://looklex.com/e.o/kurdish_l.htm|website=LookLex Encyclopaedia|quote=their relation to Kurdish is attested and undisputed, but influences from other languages and an independent history have set them apart.}}</ref> [[زازاکی]] همانندی‌های نزدیکی با زبان [[گویش‌های گورانی|گورانی]] و گویش [[باجلانی|هورامانی]] دارد و به این خاطر، زبان‌شناسان این سه گویش را درون خانواده‌ای به نام [[زازا-گورانی]] قرار می‌دهند. این زبان پیشتر به عنوان لهجه‌ای از کردی [[کرمانجی|کورمانجی]] در نظر گرفته می‌شد، اما امروزه زبان زازاکی بر اساس نظر بیشتر زبانشناسان زیر شاخه‌ای مستقل در درون دسته‌ [[زبان‌های زازا-گورانی]] در کنار دیگر "[[زبان‌های کردی‌تبار]]" شامل کردی شمالی «کورمانجی»، کردی مرکزی «سورانی» و کردی جنوبی «کلهری» قرار می‌گیرد، نه گویش و یا لهجه یکی از آنها.<ref>{{cite web|last1=Kjeilen|first1=Tore|title=Zazaki|url=http://looklex.com/e.o/zazaki_l.htm|website=LookLex Encyclopaedia|quote=Zazaki has earlier been classified under Kurdish. Similar to the Dimli language (mainly Iran), Zazaki's relation to Kurdish is clear, though, but influences from other languages and an independent history have set them apart.}}</ref><ref>http://www.britannica.com/topic/Iranian-languages</ref><ref>http://www.joshuaproject.net/languages.php?rol3=diq</ref><ref>http://www.jstor.org/discover/10.2307/4030804?uid=3739192&uid=2&uid=4&sid=21101221288217</ref>
زبان زازاکی یکی از زبان‌های ایرانیِ شمال غربی است و به زبان‌های [[گیلکی]]، [[زبان مازندرانی|مازندرانی]] و [[تالشی]] بسیار نزدیک است.<ref>http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=diq</ref><ref>http://books.google.de/books?id=LuVSkpVuAkAC&pg=PA385&dq=zazaki+paul+ludwig&hl=de&ei=SJ5NTs-oKcvG8QOagL26Bw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CDUQ6AEwAQ#v=onepage&q=zazaki%20paul%20ludwig&f=false</ref> رابطهٔ این زبان با کردی مسلم است اما تحت تأثیر دیگر زبان‌ها و تاریخ مستقل، آنها را از هم جدا کرده‌اند.<ref>{{cite web|last1=Kjeilen|first1=Tore|title=Kurdish|url=http://looklex.com/e.o/kurdish_l.htm|website=LookLex Encyclopaedia|quote=their relation to Kurdish is attested and undisputed, but influences from other languages and an independent history have set them apart.}}</ref> این زبان پیشتر به عنوان شاخه‌ای از کردی در نظر گرفته می‌شد رابطهٔ زازاکی با کردی آشکار است اما امروزه زبان زازاکی بر اساس بیشتر زبانشناسی [[کردی]] محسوب نمی‌شود.<ref>{{cite web|last1=Kjeilen|first1=Tore|title=Zazaki|url=http://looklex.com/e.o/zazaki_l.htm|website=LookLex Encyclopaedia|quote=Zazaki has earlier been classified under Kurdish. Similar to the Dimli language (mainly Iran), Zazaki's relation to Kurdish is clear, though, but influences from other languages and an independent history have set them apart.}}</ref><ref>http://www.britannica.com/topic/Iranian-languages</ref><ref>http://www.joshuaproject.net/languages.php?rol3=diq</ref><ref>http://www.jstor.org/discover/10.2307/4030804?uid=3739192&uid=2&uid=4&sid=21101221288217</ref>
زبان‌شناسان بر این باورند که زازاها شاخه‌ای مستقل از اقوام ایرانی هستند و نام اصلی زازاها یعنی «دیملی» را گونهٔ دگرگون‌شدهٔ واژهٔ [[دیلمیان|دیلمی]] می‌دانند و خاستگاه این مردم را منطقهٔ [[دیلمستان]] در غرب رشته‌کوه [[البرز]] و جنوب [[گیلان]] حدس می‌زنند؛ ولی زازاکی زبانی [[زبان|دیلمی]] است.<ref>, [http://books.google.nl/books?id=3mE04D9PMpAC&pg=PA1576&lpg=PA1576&dq=kurmanji+separate+language&source=bl&ots=6yMQCFjaBZ&sig=8oUVeVmmbEtqsFiXjAw7E2DYTXo&hl=nl&ei=BqwhSu7yDoHB-Aa_opGwCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3 Encyclopedia of the developing world], Thomas M. Leonard, Taylor & Francis, 2006

ISBN 0-415-97662-6, 9780415976626, p.1576</ref>
*'''شاخه زبان‌های کردی‌تبار<ref>[[ethnologuefamily:90039|Ethnologue report for Kurdish<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]]</ref><ref name="ReferenceC">دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد دهم، تهران ۱۳۸۰، ص. ۵۴۸–۵۴۹</ref><ref name="Rüdiger Schmitt 2000">Rüdiger Schmitt: Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte. Wiesbaden (Reichert) 2000,.</ref><ref>Rüdiger Schmitt (Hg.): Compendium Linguarum Iranicarum. Wiesbaden (Reichert) 1989,</ref><ref>[http://www.britannica.com/eb/article-9046467/Kurdish-language Kurdish language - Britannica Online Encyclopedia<!-- Bot generated title -->]</ref>'''
*# [[کرمانجی|کردی شمالی]] «[[کرمانجی|کورمانجی]]»: [[کرمانجی]]، [[بادینی]]، [[بایزیدی]]، [[بوتانی]]، [[شکاکی]] و…
*# [[کردی مرکزی]] «[[سورانی]]»: [[سورانی]]، [[جافی]]، [[مکریانی]]، [[اردلانی]] و…
*# [[گویش‌های جنوبی کردی|کردی جنوبی]] «[[کلهری]]»: [[کلهری]]، [[لکی]]، [[ایلامی]].<ref name="ReferenceC" /><ref name="Rüdiger Schmitt 2000" /><ref name="ToolAutoGenRef1">دستور زبان کردی کرمانشاهی، [[وحید رنجبر چقاکبودی|وحید رنجبر]]، انتشارات طاق بستان، ۱۳۸۸</ref>
*# [[زبان‌های زازا-گورانی|زازا-گورانی]] ([[زازاکی]]، [[گویش هورامی|هورامی]]، [[گویش‌های گورانی|گورانی]])

<br />
=== زبان هورامی و زبان زازاکی<ref>{{Cite journal|date=2018-09-05|title=Zazaki|url=https://diq.wikipedia.org/w/index.php?title=Zazaki&oldid=377548|journal=Wikipediya Zazaki, ensiklopediya xosere}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2018-12-14|title=Zazakî|url=https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Zazak%C3%AE&oldid=711997|journal=Wîkîpediya|language=ku}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2019-01-23|title=زازاکی|url=https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B2%D8%A7%D8%B2%D8%A7%DA%A9%DB%8C&oldid=601158|journal=ویکیپیدیا، ئینسایکڵۆپیدیای ئازاد}}</ref> ===
زبان های [[زازاکی]] و [[گویش‌های گورانی|گورانی (]][[گویش هورامی|هورامی]]) به صورت تاریخی توسط کردها گویش شده اند. هر چند فاصله ی محل تکلم این دو زبان بالغ بر صدها کیلومتر است امّا قرابت منحصر به فردی که میان آن ها وجود دارد باعث شده تا گورانی (هورامی) و زازاکی شبیه ترین زبان ها به یکدیگر باشند.

این که گویشوران این دو زبان هم به لحاظ تاریخی کُرد بوده اند، سبب شده تا نیای مشترک این دو بیش از پیش محرز گردد. آن چه که از مصادیق [[زبان‌شناسی|زبان‌شناختی]] بر می آید، هورامی و زازاکی هر دو مشتق از [[زبان پارتی]] می باشند. امّا در این میان برخی از زبان شناسان، من جمله دیوید نیل مکنزی، بر این باور بوده اند که شاید ریشه ی مشترکی میان «[[دیلمیان]] ساکن در [[استان گیلان|گیلان]]» و «[[مردم زازا|کردتبارهای زازا]] ساکن در [[آناتولی]]» و «[[گویش هورامی|کردتبارهای هورامی]] ساکن در [[هورامان|هورامان ایران]] و [[هورامان کردستان عراق]]» موجود داشته باشد. برخی کار را تا بدان‌جا پیش برده اند که با اطمینان کامل زازا زبانان و [[هورامی]] زبانان را مشترکاً از اهالی اصیل دیلم گیلان دانسته و مدعی شده اند که اینان پس از مهاجرت از دیلم به منطقه‌ی هورامان در کردستان و آناتولی در مناطق کردنشین ترکیه وارد شده اند.

تنها دلیلی که برای این فرضیه ی شگفت انگیز وجود داشته عبارت است از شباهت ظاهری میان واژه ی «[[دیلمیان|دیلم]]» و کلمه ی «[[مردم زازا|دِمِل]]»، یکی از القاب کردهای زازازبان در آناتولی. صرف نظر از این شباهت ظاهری، دانشمندانی که از فرضیه ی مزبور جانبداری کرده اند شباهت میان زبان های [[زازاکی]] و هورامی (گورانی) و زبان اهالی دیلم را نیز یکی از دلایل خویش در تبیین این فرضیه برشمرده اند. در نوشتار حاضر به بررسی علمی و زبان شناختی شباهت و قرابت زبان های زازاکی و هورامی با زبان دیلمی می پردازیم.


'''سخنی کوتاه در باب زبان دیلمی'''

[[زبان دیلمی|دیلمی]] را به لحاظ زبان شناختی می توان به نوعی حدفاصل میان [[زبان گیلکی|گیلکی]]، [[زبان مازندرانی|مازنی]] و [[زبان تاتی ایران|تاتی]] برشمرد. این زبان شباهت بسیار زیادی به گیلکی و مازنی داشته و صرفاً به جهت برخی تمایزات صرف و نحوی است که می توان آن را با اندکی اغماض زبانی مستقل از این دو به حساب آورد. محل تکلم دیلمی مناطق کوهستانی شرق استان گیلان بوده و بعضاً آن را «[[گالشی]]» نیز می خوانند چرا که قاطبه ی گویش وران دیلمی دامداران کوه پایه های شرق [[استان گیلان|گیلان]] بوده و لقب آنان به زبان گیلکی و دیلمی «[[گالش]]» است. زبان دیلمی به سبب صعب العبور بودن محل زندگی [[دیلمیان]] و دورافتادگی نسبی آن در قیاس با گیلکی اصیل تر باقی مانده و از این رو می توان به عدم نفوذ مستقیم فارسی و اختلاط دیلمی با دیگر زبان ها، مطمئن بود.


'''ارتباط علمی دیلمی با زازاکی و هورامی'''

اطلاعاتی که در قیاس های ذیل از [[زبان دیلمی]] درج خواهد شد بر گرفته از نوشتاری است به قلم حبیب بوریجان و مریم بوریجان که اتفاقاً از اهالی [[شمال ایران]] زمین بوده و تحقیقات بسیاری در باب زبان های [[زبان مازندرانی|مازنی]]، [[زبان گیلکی|گیلکی]]، [[زبان دیلمی|دیلمی]] و غیره انجام داده اند.

# دیلمی «اَشون»، به معنی «دیشب»؛ مشابه «شان» در زازاکی به معنی «شامگاه»، این واژه در زبان تالشی نیز وجود دارد؛ چنین کلمه ای، تا آن جا که نگارنده مطلع است در هورامی، وجود ندارد.
# دیلمی «برار»، به معنی «برادر»؛ برخلاف زازاکی، هورامی، کردی و تالشی که دارای «برا» مشتق از «برات» هستند. در این زمینه دیلمی مشابه گیلکی، مازنی، لری «برار» و فارسی «برادر» است.
# دیلمی «برمه»، به معنی «گریه»؛ زازاکی «به رمه»، این واژه در تالشی، مازنی و بسیاری از گویش های مرکزی ایرانی نیز وجود دارد. در کردی هم به صورت «پرمه»، یعنی «گریه ی شدید»، حفظ شده امّا از قرار معلوم در هورامی وجود ندارد.
# دیلمی «بسون»، به معنی «مثلِ، مانندِ»؛ برخلاف زازاکی «زه» و کردی سورانی «ئه سا».
# دیلمی «بینج»، به معنی «برنج»؛ این واژه در بیشتر زبان های ایرانی مشترک است، امّا حذف «ر» مختصّ گیلکی و مازنی است و در هورامی «برنج» و کردی «برنج» این صامت حفظ شده است. همچنین برخلاف زازاکی و برخی زیرگویش های کردی شمالی که دارای صورتی متفاوت، هر چند هم ریشه، برای برنج می باشند: «رس» / «رز».
# دیلمی «شیـ»؛ به معنی «رفتـ»؛ این واژه در تمامی زبان های ایرانی غربی مشترک است: زازاکی «شیاـ»، هورامی (قدیمی) «شیاـ»، گیلکی «شوـ»، لری (قدیمی) «شیـ»، فارسی (قدیمی) «شدـ»؛ به استثناء کردی که «چ» آغازین باستانی را در این فعل حفظ کرده است: «چوـ» / «چیـ».
# دیلمی «چش»؛ به معنی «چشم»؛ برخلاف دیگر زبان های ایرانی شمال غربی که «ـشمـ» باستانی را به «ـم» تبدیل کرده اند: زازاکی «چه م»، هورامی «چام»، کردی «چاو»/«چام»، تاتی «چم».
# تبدیل «و» میانی در برخی واژگان به «ب»، خاصّیتی که به نظر می رسد مختصّ دیلمی باشد و در دیگر زبان های ایرانی غربی، خاصّه هورامی و زازاکی، دیده نمی شود: دیلمی «اَبّل» یعنی «اوّل» و «دبیس» به معنی «دویست».
# دیلمی «دِرو»، به معنی «دروغ»؛ مانند اکثر زبان های ایرانی شمال غربی: کردی «درَو»، هورامی «درو»، راجی «درو»؛ به استثناء زازاکی «زور» که احتمالاً وام واژه ای است از فارسی کلاسیک (دقت شود به «زور» در شاهنامه ی فردوسی در معنای باطل و دروغ-به استناد پروفسور لودویگ پاول).
# دیلمی «ـِم»، به معنی «هم، نیز»؛ برخلاف زازاکی «زی» و هورامی «ـیچ»، همچنین کردی شمالی «ژی» و کردی مرکزی و جنوبی «ـیش».
# دیلمی «اِما»، به معنی «ما»؛ مشترک در دیگر زبان های ایرانی غربی: هورامی «اِما»، تالشی «اما»، کردی «اِمَه»، و حتی لری، از دسته ی جنوب غربی، «ایما». زازاکی «ما» در اصل صورت تحول یافته ی «*اَما» بوده و از فارسی استقراض نشده است.
# دیلمی «اِسا»، به معنی «اینک، الان»؛ مشترک در بسیاری از زبان های شمال غربی و جنوب غربی ایرانی: مازنی «هسا»، کردی مرکزی و جنوبی «ایسه»، لری «ایسا»، هورامی «ایسه». برخلاف زازاکی «نکا» و کردی شمالی «نها» / «نکا».
# دیلمی «گَب»، به معنی «سخن»؛ مانند بسیاری دیگر از زبان های غربی ایرانی، برخلاف زازاکی، هورامی و کردی که از وام واژه ی عربی «قسه» (قصة) در معنی «سخن» استفاده می کنند.
# دیلمی «گالش»، به معنی «دامدار»؛ این واژه در زازاکی و هورامی و دیگر زبان های مشابه ایرانی شمال غربی وجود نداشته و منحصراً در گیلکی، دیلمی و مازنی به کار می رود و از وجوه تمایز زبان های حاشیه ی خزر محسوب می گردد.
# دیلمی «گتـ»، به معنی «گفت»؛ مانند گیلی، مازنی و فارسی، و برخلاف زازاکی «واتـ»، هورامی «واتـ»، تالشی «واتـ» و کردی «وتـ».
# دیلمی «گوم»، به معنی «گُم»؛ برخلاف زازاکی «وندا»، کردی «وندا» / «هندا».
# دیلمی «جِر»، به معنی «زیر»؛ مشترک در تمامی زبان های ایرانی شمال غربی تنها با تفاوت «ژ» و «ج»: گیلکی «جیر»، زازاکی «جِر»، هورامی «چِر»، مراغی «جیر»، کردی «ژیر» و الی آخر.
# دیلمی «کَتـ»، به معنی «افتادـ»؛ ریشه ی فعل در تمامی زبان های ایرانی شمال غربی مشترک است امّا در کردی، زازاکی و هورامی شاهد تبدیل «ـپـ» باستانی به «فـ» یا «وـ» هستیم در حالی که در دیلمی، مانند گیلکی و مازنی، این صامت از میان رفته است: زازاکی «که وتـ»، هورامی «که وتاـ»، کردی «که وتـ» / «که فتـ».
# دیلمی «کیجا»، به معنی «دختر»؛ برخلاف زازاکی «کِنَکَه» و هورامی «کَناچَه». واژه ی دیلمی مشابه مازنی «کیجا» بوده و ریشه ی مستقلی از معادل های هورامی و زازاکی دارد.
# دیلمی «ما»، به معنی «ماه»؛ برخلاف زازاکی «هاشمه» و هورامی «مانگ».
# دیلمی «مار»، به معنی «مادر»؛ برخلاف زازاکی «ما» و کردی «ما(ک)» که از «مات» مشتق شده اند و برخلاف دیلمی، مازنی و گیلکی «ـر» را در ریشه ی این کلمه ندارند.
# دیلمی «مِ»، به معنی «من»؛ برخلاف زازاکی «ئه ز»، هورامی (قدیمی) «ئه ز»، کردی شمالی «ئه ز»، تالشی «ئه ز»، مراغی «ئه ز» و هکذا در قاطبه ی زبان های ایرانی شمال غربی.
# دیلمی «میون»، به معنی «میان»؛ موجود در دیگر زبان های ایرانی غربی من جمله زازاکی، هورامی، فارسی، لری و غیره.
# دیلمی «نویسـ»، به معنی «نویسـ»؛ مشترک در دیگر زبان های ایرانی غربی، به استثناء زازاکی و کردی مرکزی و جنوبی «نوسـ» که «ـیـ» میان حذف شده است.
# دیلمی «نوم»، به معنی «نام»؛ مشترک در تمامی زبان های ایرانی از کوهستان های پامیر در غرب هیمالیا گرفته تا مناطق کردنشین (ایرانی زبانِ) اطراف بندر اسکندورن واقع در سواحل مدیترانه.
# دیلمی «پِرسـ»، به معنی «پُرسـ»؛ مشترک در میان تمامی زبان های ایرانی شمال غربی من جمله تالشی، زازاکی، کردی، هورامی و غیره.
# دیلمی «ریکا»، به معنی «پسر»؛ این واژه در زازاکی و هورامی وجود ندارد و از وجوه ممیزه ی زبان های حاشیه ی خزر محسوب می شود.
# دیلمی «پیِر»؛ برخلاف زازاکی «پی» و کردی «پیا» (در معنی «عمو» و «مرد») که در آن ها «ـر» وجود ندارد.
# دیلمی «روشـ»، به معنی «فروشـ»؛ این صورت نشان دهنده ی حالت پیشین «هروشـ» می باشد که از خصایص زبان های ایرانی شمال غربی بوده (تبدیل «فـ» آغازین به «هـ») و در گویش های مرکزی ایرانی هم دیده می شود. در این میان زازاکی «روشـ» شبیه به معادل دیلمی و مازنی خود می باشد. در کردی نیز تنها در یک مورد شاهد صورت «هروشـ» بوده ایم و در مابقی موارد «فروشـ» را شاهدیم. هورامی امّا صورتی متفاوت را در پیش گرفته که مختصّ کردهاست:  تبدیل «فـ» آغازین به «وـ»: «وروته ی».
# دیلمی «سِره»، به معنی «خانه»؛ این واژه مختصّ زبان های حاشیه ی خزر بوده و در مازنی نیز دیده می شود. امّا برخلاف زازاکی «که ی» و هورامی «یانه» که واژگان متفاوت را به نمایش می گذارند.
# دیلمی «شِه»، به معنی «خود»؛ مشترک به مازنی، این واژه عملاً در زازاکی «خو» / «هو» و در هورامی «وِی» دیده نمی شود.
# دیلمی «شما»، به معنی «شما»؛ مشترک در بسیاری از زبان های ایرانی غربی اعم از فارسی، زازاکی، تالشی و غیره (بعضاً با اندکی تغییر مانند هورامی «اِشما»)؛ به استثناء کردی «اِوه» / «هون / هومه».
# دیلمی «تَش»، به معنی «آتش»؛ برخلاف زازاکی «آدر»، هورامی «آر».
# دیلمی «تک»، به معنی «لب»؛ برخلاف زازاکی و هورامی «لَو».
# دیلمی «تونـ»، به معنی «توانـ»؛ مشترک در بسیاری از زبان های ایرانی غربی، امّا برخلاف زازاکی «شکـ» (که مشابه است با کردی مرکزی «شکـ»).
# دیلمی «وَنگ»، به معنی «بانگ، صدا»؛ مشترک در تمامی زبان های ایرانی شمال غربی اعم از زازاکی، تالشی، مازنی و غیره (در کردی با این که «دَنگ» غالب است امّا صورت «وِنگ» نیز کماکان وجود دارد).
# دیلمی «وَرـ»، به معنی «آورـ»؛ برخلاف زازاکی «آـ» و هورامی «آرـ».
# دیلمی «واش»، به معنی «علف»؛ مشترک در بین بسیاری از زبان های ایرانی شمال غربی اعم از تالشی، مازنی، راجی، مراغی و غیره (به استثناء کردی).
# دیلمی «وِنِه»، به معنی «باید»؛ برخلاف زازاکی «گانی» و هورامی «مه شیا».
# دیلمی «وِرگ»، به معنی «گرگ»؛ مشترک در بین تمامی زبان های ایرانی شمال غربی و حتّی برخی زبان های شمال شرقی و  جنوب شرقی ایرانی.
# دیلمی «وشنا»، به معنی «گرسنه»؛ این واژه مشابه زازاکی «وه یشان» می باشد، هرچند واژه ی زازاکی محتملاً بر اساس «ته یشان» (تشنه) از صورت اصلی «*وه یش» اقتباس شده و با راجی «وشه» مشابهت دارد، برخلاف دیلمی و دیگر زبان ها که «ـنـ» میانی را حفظ کرده اند. در هورامی این واژه وجود نداشته و معادل هورامی (گورانی) واژه ی «گرسنه» عبارت است از «ئه ورا».
# دیلمی «وِشون»، به معنی «ایشان»؛ برخلاف زازاکی «نه ی».
# دیلمی «وینـ»، به معنی «بینـ»؛ مشترک میان تمامی زبان های ایرانی شمال غربی.
# دیلمی «خاسّـ»، به معنی «خواستـ»؛ برخلاف زازاکی «واستـ» و هورامی «واستـ».
# دیلمی «خار»، به معنی «خوب»؛ این واژه از وجوه ممیزه ی زبان های حاشیه ی خزر محسوب شده و معادل آن در زازاکی و هورامی واژه ی «وار» می باشد که تحول آوایی آن مخالف دیلمی است.
# دیلمی «خاخر»، به معنی «خواهر»؛ برخلاف زازاکی «وایه» و هورامی «واله».
# دیلمی «خِردـ»، به معنی «خوردـ»؛ برخلاف زازاکی «وه ردـ» و هورامی «واردـ».
# دیلمی «خرـ»، ریشه ی مضارع فعل «خریدن»؛ برخلاف زازاکی «هرـ» (در هورامی ریشه ای متفاوت از هر دو رایج می باشد).
# دیلمی «ختـ»، به معنی «خوابیدـ»؛ برخلاف زازاکی و هورامی «وتـ».
# دیلمی «خوندسّـ»، به معنی «خواندـ»؛ برخلاف زازاکی «وه ندـ» و هورامی «واندـ».
# دیلمی «یور»، به معنی «بالا»؛ برخلاف زازاکی «جور» و هورامی «چور» (دیلمی در این مورد تحول «ج» به «ی» را نشان می دهد که در زازاکی و هورامی دیده نمی شود و خاصّ گویش های شمال ایران می باشد-به صورت پراکنده).
# دیلمی «زنا»، به معنی «زن»؛ برخلاف زازاکی «جنَکَه» و هورامی «ژه ن».



همانطور که از قیاس های فوق کاملاً واضح است، هیچ گونه مشابهت چشمگیر و منحصر به فردی میان هورامی و زازاکی با دیلمی وجود ندارد که بتواند توجیه گر منشأ مشترک خاصّ این زبان ها باشد و برعکس اگر هم مشابهتی میان زازاکی–هورامی با دیلمی وجود داشت در قالب وجه مشترک میان تمامی زبان های ایرانی شمال غربی توصیف پذیر است و هیچ اثری از خاستگاه مشترک زازاکی – هورامی با دیلمی به دست نمی دهد.

امّا در این میان تنها اشتراکی که میان این سه زبان باقی می ماند، علامت استمراری (نشان زمان حال) می باشد که البته به هورامی مربوط نشده و تنها در زازاکی دیده می شود: افزودن «ـنـ» به انتهای ریشه ی فعل پیش از ضمیر شخصی. البته این مورد منحصر به دیلمی نشده و در دیگر زبان های شمالی ایران، من جمله گیلکی، مازنی و حتّی برخی گویش های منطقه ی سمنان نیز دیده می شود:

* زازاکی: وانان
* دیلمی: گمبِه
* مازنی: گمّهِ
* برخلاف هورامی «ماچوو»
* به معنی «می گویم»

<br />

* زازاکی: وازه نی
* دیلمی: خانی
* مازنی: خانی
* برخلاف هورامی «موازی»
* به معنی «می خواهی»



امّا نکته ی مهمی که در این میان وجود دارد این است که این شباهت می تواند صرفاً استقراضی باشد که وارد زازاکی شده است چرا که قاطبه ی ریشه های افعال در زبان زازاکی تحوّل تاریخی مشابه با دیلمی را به هیچ وجه نشان نداده و در عوض هم گام با هورامی در زیرمجموعه ی زبان پارتی قرار می گیرند:

* زازاکی: وازـ
* هورامی: ـوازـ
* دیلمی: خاـ
* ریشه ی مضارع فعل «خواستن»

<br />

* زازاکی: وانـ
* هورامی: ـوانـ
* دیلمی: خونـ
* ریشه ی مضارع فعل «خواندن»

<br />

* زازاکی: وسـ
* هورامی: ـوسـ
* دیلمی: خوسـ
* ریشه ی مضارع فعل «خوابیدن»

<br />

* زازاکی: واـ
* هورامی: (ـو)اچـ
* دیلمی: گـ
* ریشه ی مضارع فعل «گفتن»

<br />

* زازاکی: که وـ
* هورامی: ـکه وـ
* دیلمی: کَفـ
* ریشه ی مضارع فعل «افتادن»

<br />

* زازاکی: کـ
* هورامی: ـکه رـ
* دیلمی: کِنـ
* ریشه ی مضارع فعل «کردن»



چنان که به وضوح مشاهده می شود علی رغم شباهت نشان های استمراری در زازاکی و دیلمی (همانند دیگر زبان های شمال ایران)، ریشه ی افعال این دو زبان تفاوت فاحشی با یکدیگر دارند و از این منظر زازاکی بیشترین شباهت را با کُردی هورامی (گورانی) دارا می باشد.


'''نتیجه گیری'''

آن چه که از استنتاجات زبان شناختی فوق الذکر بر می آید مؤید این نکته است که فرضیه ی خاستگاه هورامی زبانان و زازاکی زبانان از منطقه ی دیلمان در گیلان، افسانه ای بیش نیست که در اویل قرن گذشته ی میلادی توسط زبان شناسی ارمنی الاصل ساکن آلمان مطرح گردید و هرگز هیچ مدرک خاصّی به جز شباهت ظاهری میان واژه های «دیلم» و «دمل» برای آن وجود نداشته و ندارد!

اخیراً آزمایشی ژنتیک از کردهای ساکن ترکیه، چه کرمانجی زبان و چه زازاکی زبان، به عمل آمد که به وضوح نشان می داد کردهای این منطقه نه تنها هیچ ارتباطی منحصر به فردی با منطقه ی دیلم در ایران ندارند، بلکه کردهای زازازبان و کردهای کرمانج زبانان بر خلاف تمایز زبانی شان به ضرس قاطع از یک نژاد بوده و نزدیک ترین قرابت نژادی را با همدیگر دارند. این مدرک متقن بیولوژیکی نیز دلیل دیگری است در تأیید آن چه که از بررسی های زبان شناختی مطرح شده در این نوشتار استنتاج می شود.


== سکونتگاه ==
== سکونتگاه ==
خط ۱۸۸: خط ۴۱:
از شاعران معاصر به زبان زازاکی می‌توان از [[روشان لزگین]] نام برد.{{مدرک}}
از شاعران معاصر به زبان زازاکی می‌توان از [[روشان لزگین]] نام برد.{{مدرک}}


== مقایسهٔ ریخت‌شناختیِ زازاکی، هَورامی، سُورانی، کورمانجی، پارسی و برخی زبان‌های دیگر هندواروپایی ==
== مقایسهٔ ریشه‌شناختیِ زازاکی، پارسی و برخی زبان‌های دیگر هندواروپایی ==

* <span style="font-size:larger;"> اعداد </span>
* <span style="font-size:larger;"> اعداد </span>
{| class="wikitable"
{| class="wikitable"
!پارسی|| زازاکی || روسی || یونانی || ایتالیایی || اسپانیایی || آلمانی || فرانسوی || انگلیسی
!پارسی
!زازاکی
!هَورامی
!سُورانی
!کورمانجی
!زازاکی|| روسی || یونانی || ایتالیایی || اسپانیایی || آلمانی || فرانسوی || انگلیسی
|--
|--
| '''yak'''{{سخ}}یک
| '''yak'''{{سخ}}یک || jû/yew || odin || ena || uno || uno || eins || un || one
|jû/yew
|
|
|
|jû/yew|| odin || ena || uno || uno || eins || un || one
|--
|--
|'''du'''{{سخ}}دو
|'''du'''{{سخ}}دو || dı || dva || dyo || due || dos || zwei || deux || two
|dı
|
|
|
|dı|| dva || dyo || due || dos || zwei || deux || two
|--
|--
| '''se'''{{سخ}}سه
| '''se'''{{سخ}}سه || hirê || tri || tria || tre || tres || drei || trois || three
|hirê
|
|
|
|hirê|| tri || tria || tre || tres || drei || trois || three
|--
|--
| '''çahar'''{{سخ}}چهار
| '''çahar'''{{سخ}}چهار || çehar || çetyre || tesera || quattro || cuatro || vier || quatre || four
|çehar
|
|
|
|çehar|| çetyre || tesera || quattro || cuatro || vier || quatre || four
|--
|--
| '''panc'''{{سخ}}پنج
| '''panc'''{{سخ}}پنج || panc || pyatʹ || pende || cinque || cinco || fünf || cinq || five
|panc
|
|
|
|panc|| pyatʹ || pende || cinque || cinco || fünf || cinq || five
|--
|--
| '''şeş'''{{سخ}}شیش
| '''şeş'''{{سخ}}شیش|| şeş || shestʹ || eksi || sei || seis || sechs || six || six
|şeş
|
|
|
|şeş|| shestʹ || eksi || sei || seis || sechs || six || six
|--
|--
| '''haft'''{{سخ}}هفت
| '''haft'''{{سخ}}هفت || hewt|| semʹ || epta || sette || siete || sieben || sept || seven
|hewt
|
|
|
|hewt|| semʹ || epta || sette || siete || sieben || sept || seven
|--
|--
| '''haşt'''{{سخ}}هشت
| '''haşt'''{{سخ}}هشت || heşt || vosemʹ || okto || otto || ocho || acht || huit || eight
|heşt
|
|
|
|heşt|| vosemʹ || okto || otto || ocho || acht || huit || eight
|--
|--
| '''noh'''{{سخ}}نه
| '''noh'''{{سخ}}نه || new || devyat || ennia || nove || nuevo || neun || neuf || nine
|new
|
|
|
|new|| devyat || ennia || nove || nuevo || neun || neuf || nine
|--
|--
| '''dah'''{{سخ}}ده
| '''dah'''{{سخ}}ده || des || desyatʹ || dheka || dieci || diez || zehn || dix || ten
|des
|
|
|
|des|| desyatʹ || dheka || dieci || diez || zehn || dix || ten
|--
|--
| '''bist'''{{سخ}}بیست
| '''bist'''{{سخ}}بیست || vist || dvadtsatʹ || eíkosi || venti || veinte || zwanzig || vingt || twenty
|vist
|
|
|
|vist|| dvadtsatʹ || eíkosi || venti || veinte || zwanzig || vingt || twenty
|}
|}
* <span style="font-size:larger;">واژه‌ها</span>
* <span style="font-size:larger;">واژه‌ها</span>
{| class="wikitable"
{| class="wikitable"
!پارسی || زازاکی || گیلکی || مازندرانی || روسی || یونانی || ایتالیایی || اسپانیایی || آلمانی || فرانسوی || انگلیسی
!پارسی
!زازاکی
!هَورامی
!سُورانی
!کورمانجی|| گیلکی || مازندرانی || روسی || یونانی || ایتالیایی || اسپانیایی || آلمانی || فرانسوی || انگلیسی
|--
|--
| پدر||Pi|| per || per/Beba || Otets || Pateras || Padro || Padre || Vater || Pére || Father
| پدر
|Pi
|
|
| || per || per/Beba || Otets || Pateras || Padro || Padre || Vater || Pére || Father
|--
|--
| مادر||Maye|| Mar/n'na || Mar/Nena || Mat || Mitera || Madre || Madre || Mutter || Mére || Mother
| مادر
|Maye
|
|
| || Mar/n'na || Mar/Nena || Mat || Mitera || Madre || Madre || Mutter || Mére || Mother
|--
|--
| برادر ||Bıra|| Berar || Berar || Brat || Adelfos || Fratello || Hermano || Bruder || Frére || Brother
| برادر
|Bıra
|
|
| || Berar || Berar || Brat || Adelfos || Fratello || Hermano || Bruder || Frére || Brother
|--
|--
| نام || Name || Nome/Nume || Num || İmya || Onoma || Nome || Nombre || Name || Non || Name
| نام
|Name
|
|
| || Nome/Nume || Num || İmya || Onoma || Nome || Nombre || Name || Non || Name
|--
|--
| لب || Lew || Lab/Maça || Lab/Luçe || Guba || Cheíli || Labbro || Labio || Lippe || Lévre || Lip
| لب
|Lew
|
|
| || Lab/Maça || Lab/Luçe || Guba || Cheíli || Labbro || Labio || Lippe || Lévre || Lip
|--
|--
| من || Ez || Mo || Men || Ya || Ego || Io || Estoy || Ich || Je || I
| من
|Ez
|
|
| || Mo || Men || Ya || Ego || Io || Estoy || Ich || Je || I
|--
|--
| تو|| Tı || Ti/Too || Te || Ti || Eseis || Ti/Te || Te/Ti/Tu || Du || Tu/Toi || You
| تو
|Tı
|
|
| || Ti/Too || Te || Ti || Eseis || Ti/Te || Te/Ti/Tu || Du || Tu/Toi || You
|--
|--
| ما|| Ma || Amo/Aman || Ama/Ema || My || Emais || Nois || Nosotros || Wir || Nous || We
| ما
|Ma
|
|
| || Amo/Aman || Ama/Ema || My || Emais || Nois || Nosotros || Wir || Nous || We
|--
|--
| مال من|| Mı || Mo/Mi || Me/Mi || Moĭ || Mou || Mio || Mi || Mein || Mon || My
| مال من
|Mı
|
|
| || Mo/Mi || Me/Mi || Moĭ || Mou || Mio || Mi || Mein || Mon || My
|--
|--
| آری||Eya|| Aha || Are || Da || Nai || Si || Si || Ja || Vui || Yes
| آری
|Eya
|
|
| || Aha || Are || Da || Nai || Si || Si || Ja || Vui || Yes
|--
|--
| هیچ|| Nê || Hech/Hiç'i || Heç || Ne || Ochi || No || No || Nein || Non || No
| هیچ
|Nê
|
|
| || Hech/Hiç'i || Heç || Ne || Ochi || No || No || Nein || Non || No
|--
|--
| در (میان)
| در (میان) ||De|| Miyen || Dele || - || - || Di || De ||Bei||De||At
|De
|
|
| || Miyen || Dele || - || - || Di || De ||Bei||De||At
|--
|--
| غزال || Ğezale || Ğezale || Ghazel || Gazel || Kazélla || Gazzella || Gacela || Gazelle || Gazelle || Gazelle
| غزال
|Ğezale
|
|
| || Ğezale || Ghazel || Gazel || Kazélla || Gazzella || Gacela || Gazelle || Gazelle || Gazelle
|--
|--
| در || Ber || Dar || Dar/Looş || Dvar || Pórta || Porta || Puerta || Portre || Tor || Door
| در
|Ber
|
|
| || Dar || Dar/Looş || Dvar || Pórta || Porta || Puerta || Portre || Tor || Door
|--
|--
| پا ||Pa/Lınge|| Lag/Lang/Ling || Ling || Podnozhie || Pódi || Piede || Pata || Pied || Fuß || Foot/Leg
| پا
|Pa/Lınge
|
|
| || Lag/Lang/Ling || Ling || Podnozhie || Pódi || Piede || Pata || Pied || Fuß || Foot/Leg
|--
|--
| زمین|| Erd || Zimin || Bene || земной шар || γη || Terra || Tierra || Erde || Terre || Earth
| زمین
|Erd
|
|
| || Zimin || Bene || земной шар || γη || Terra || Tierra || Erde || Terre || Earth
|--
|--
| ستاره|| Astare || Roja/Rozha || Essare/Roja || - || Astéri || Astro || Estrella || Astre || Stern || Star
| ستاره
|Astare
|
|
| || Roja/Rozha || Essare/Roja || - || Astéri || Astro || Estrella || Astre || Stern || Star
|--
|--
| نو || Newe || Nu/Taza || Nu || Novyi || Néos || Nuovo || Nuevo || Nouveau || Neu || New
| نو
|Newe
|
|
| || Nu/Taza || Nu || Novyi || Néos || Nuovo || Nuevo || Nouveau || Neu || New
|--
|--
| پُر || Pırr || Poor/Sarakal || Per || Polnyi || Pliri || Pieno || Pleno || Plein || Prall || Full
| پُر
|Pırr
|
|
| || Poor/Sarakal || Per || Polnyi || Pliri || Pieno || Pleno || Plein || Prall || Full
|--
|--
| بزرگ || Gırd || Pilla || Gat || Gromnyi || Megálos || Grande || Gran || Grande || Groß || Great
| بزرگ
|Gırd
|
|
| || Pilla || Gat || Gromnyi || Megálos || Grande || Gran || Grande || Groß || Great
|--
|--
| سیم (نقره) || Sêm || Sium/Noghore || Noghore || Serebro || Asimi || Argento || Suelto || Argent || Silber || Silver
| سیم (نقره)
|Sêm
|
|
| || Sium/Noghore || Noghore || Serebro || Asimi || Argento || Suelto || Argent || Silber || Silver
|--
|--
| گربه ||Pısınge/Xone|| Piça || Bameşi || Kot || Gata || Gatto || Gato || Cat || Kitty || Kätzchen
| گربه
|Pısınge/Xone
|
|
| || Piça || Bameşi || Kot || Gata || Gatto || Gato || Cat || Kitty || Kätzchen
|--
|--
| گرگ || Verg || Verg/Goorg || Verg || Volk || - || - || - || - || Wolf || Wolf
| گرگ
|Verg
|
|
| || Verg/Goorg || Verg || Volk || - || - || - || - || Wolf || Wolf
|--
|--
| مرغ || Kerge || Kerk/Kark/Kulushkan || Kerg || Kuritsa || Kotópoulo || - || - || - || Küken || Chicken
| مرغ
|Kerge
|
|
| || Kerk/Kark/Kulushkan || Kerg || Kuritsa || Kotópoulo || - || - || - || Küken || Chicken
|--
|--
| مورچه || Morcela || Pootal/Pital/Pitowl || Melije || Meverçe || Muravyei || - || -|| Ameise || Amerse || Pismire
| مورچه
|Morcela
|
|
| || Pootal/Pital/Pitowl || Melije || Meverçe || Muravyei || - || -|| Ameise || Amerse || Pismire
|--
|--
| میمون || Meymûn || Meymol/Meymon || şadi || Maimou || - || Scimmia || Mono || - || -|| Monkey
| میمون
|Meymûn
|
|
| || Meymol/Meymon || şadi || Maimou || - || Scimmia || Mono || - || -|| Monkey
|--
|--
| خانه || Ban/Keye || Khana/Khowna/Ja || Sere || - || - || - || - || Bâtiment || Baun || Build
| خانه
|Ban/Keye
|
|
| || Khana/Khowna/Ja || Sere || - || - || - || - || Bâtiment || Baun || Build
|--
|--
| صدا (واک)
| صدا (واک) || Veng || Vang || Vang || - || - || Voce || Vaz || Voix || - || Voice
|Veng
|
|
| || Vang || Vang || - || - || Voce || Vaz || Voix || - || Voice
|--
|--
| مرگ || Merd || Murdn/Marg || Marg || Mertvyi || - || Morto || Muerto || Mort || Mord || Murder
| مرگ
|Merd
|
|
| || Murdn/Marg || Marg || Mertvyi || - || Morto || Muerto || Mort || Mord || Murder
|--
|--
| موش || Mere || Moosh || Gal || Mysh || - || Mouse || - || - || Maus || Mouse
| موش
|Mere
|
|
| || Moosh || Gal || Mysh || - || Mouse || - || - || Maus || Mouse
|--
|--
| تُنُک (پراکنده)
| تُنُک (پراکنده) ||Tenık|| Galaf || Tanek || Tonki || - || - || - || - || Dünn || Thin
|Tenık
|
|
| || Galaf || Tanek || Tonki || - || - || - || - || Dünn || Thin
|--
|--
| لیمو ||Lêmone|| Le'mu/Limbo || Limu || Limon || Lemoni || Limone || Limón || Zitrone || Citron || Lemon
| لیمو
|Lêmone
|
|
| || Le'mu/Limbo || Limu || Limon || Lemoni || Limone || Limón || Zitrone || Citron || Lemon
|--
|--
|باقله||Beqla|| Baqala || Bakkele || Bob || - || - || Haba || - || Bohne || Bean
|باقله
|Beqla
|
|
| || Baqala || Bakkele || Bob || - || - || Haba || - || Bohne || Bean
|--
|--
| آب||Awe|| Uw/Suma/Ab || Aw || U || - || - || Acqua || Agua || Aqua/Eau || Aqua/Water
| آب
|Awe
|
|
| || Uw/Suma/Ab || Aw || U || - || - || Acqua || Agua || Aqua/Eau || Aqua/Water
|--
|--
| پیش || Ver || Var/Vija/Varja || Var || Pro || Fronte || Frente || Ventral/Avant || Vor || Front/Pre
| پیش
|Ver
|
|
| || Var/Vija/Varja || Var || Pro || Fronte || Frente || Ventral/Avant || Vor || Front/Pre
| -
| -
|--
|--
| صفحه ||Pele/Pelge|| Valg || Valg || Pazh || - || Pagino || Página || Page || Page/Seite || Page
| صفحه
|Pele/Pelge
|
|
| || Valg || Valg || Pazh || - || Pagino || Página || Page || Page/Seite || Page
|--
|--
| خوش || Weş || Xojir/Xurum/Xuş || Xeş || Vpolne || - || - || - || - || Wohl || Well
| خوش
|Weş
|
|
| || Xojir/Xurum/Xuş || Xeş || Vpolne || - || - || - || - || Wohl || Well
|}
|}


== ویژگی‌ها ==
== ویژگی‌ها ==
* [[الفبای زازاکی]]
* [[الفبای زازاکی]]
نظام آوایی زازا به نظام آوایی [[گیلکی]] و [[تالشی]] بسیار نزدیک است؛{{مدرک}} با این تفاوت که نظام آوایی زازا از تعدادی آواهای دندانیِ تأکیدی نیز برخوردار است و تعداد [[مصوت]]‌های آن بیشتر است. در نظام اسمیِ تمامی گویش‌های زازاکی، معمولاً میان دو [[جنس مذکر]] و [[جنس مؤنث|مؤنث]] تفاوت وجود دارد. در صرف اسم، دو [[حالت فاعلی]] و غیر فاعلی وجود دارد.{{سخ}}

نظام آوایی زازا از تعدادی آواهای دندانیِ تأکیدی برخوردار است و تعداد [[مصوت]]‌های آن زیاد است. در نظام اسمیِ تمامی گویش‌های زازاکی، معمولاً میان دو [[جنس مذکر]] و [[جنس مؤنث|مؤنث]] تفاوت وجود دارد. در صرف اسم، دو [[حالت فاعلی]] و غیر فاعلی وجود دارد.{{سخ}}
مانند فارسی، [[فعل]] دارای [[بن مضارع]] و [[بن ماضی]] است.
مانند فارسی، [[فعل]] دارای [[بن مضارع]] و [[بن ماضی]] است.


نسخهٔ ‏۲۱ مهٔ ۲۰۱۹، ساعت ۰۴:۳۷

زبان زازاکی
وضعیت رسمی
تنظیم‌شده توسطمؤسسهٔ زبان زازاکی
کدهای زبان
ایزو ۱–۶۳۹diq
ایزو ۲–۶۳۹diq
ایزو ۳–۶۳۹zzz

زازاکی، زازا، زازایی یا دیملی (به زازاکی: Dımılki, Kırdki, Kırmancki, Zazaki) یکی از زبان‌های ایرانی شاخهٔ شمال‌غربی و از زبان‌های کناره دریای خزر[۱] است که در شرق آناتولی (ترکیه) صحبت می‌شود. شمار زازازبانان را تا حدود هشت میلیون تن حدس می‌زنند.[نیازمند منبع]

زازاکی همانندی‌های نزدیکی با زبان اورامانی و گویش باجلانی دارد و به این خاطر، زبان‌شناسان این سه گویش را درون خانواده‌ای به نام زازا-گورانی قرار می‌دهند و زازا-گورانی را شاخه‌ای جداگانه از دستهٔ زبان‌های ایرانی شمال غربی به‌شمار می‌آورند.

ریشه‌های زبان

دربارهٔ ریشهٔ این زبان، در کنار نظر غالب، دیدگاه‌های دیگری نیز وجود دارد.
زبان زازاکی یکی از زبان‌های ایرانیِ شمال غربی است و به زبان‌های گیلکی، مازندرانی و تالشی بسیار نزدیک است.[۲][۳] رابطهٔ این زبان با کردی مسلم است اما تحت تأثیر دیگر زبان‌ها و تاریخ مستقل، آنها را از هم جدا کرده‌اند.[۴] این زبان پیشتر به عنوان شاخه‌ای از کردی در نظر گرفته می‌شد رابطهٔ زازاکی با کردی آشکار است اما امروزه زبان زازاکی بر اساس بیشتر زبانشناسی کردی محسوب نمی‌شود.[۵][۶][۷][۸] زبان‌شناسان بر این باورند که زازاها شاخه‌ای مستقل از اقوام ایرانی هستند و نام اصلی زازاها یعنی «دیملی» را گونهٔ دگرگون‌شدهٔ واژهٔ دیلمی می‌دانند و خاستگاه این مردم را منطقهٔ دیلمستان در غرب رشته‌کوه البرز و جنوب گیلان حدس می‌زنند؛ ولی زازاکی زبانی دیلمی است.[۹]

سکونتگاه

محدودهٔ سکونت زازاها، مناطق غربیِ کردستان ترکیه شامل درسیم، الازیغ، ارزنجان، ملاطیه، سیواس، مرعش و دیاربکر است که البته در بسیاری مناطق با کرمانج‌ها در مناطق مشترکی زندگی می‌کنند، از جمله در دیاربکر. اکثر زازاها قادر به تکلم به کرمانجی نیز می‌باشند.

از شاعران معاصر به زبان زازاکی می‌توان از روشان لزگین نام برد.[نیازمند منبع]

مقایسهٔ ریشه‌شناختیِ زازاکی، پارسی و برخی زبان‌های دیگر هندواروپایی

  • اعداد
پارسی زازاکی روسی یونانی ایتالیایی اسپانیایی آلمانی فرانسوی انگلیسی
yak
یک		 jû/yew odin ena uno uno eins un one
du
دو		 dı dva dyo due dos zwei deux two
se
سه		 hirê tri tria tre tres drei trois three
çahar
چهار		 çehar çetyre tesera quattro cuatro vier quatre four
panc
پنج		 panc pyatʹ pende cinque cinco fünf cinq five
şeş
شیش		 şeş shestʹ eksi sei seis sechs six six
haft
هفت		 hewt semʹ epta sette siete sieben sept seven
haşt
هشت		 heşt vosemʹ okto otto ocho acht huit eight
noh
نه		 new devyat ennia nove nuevo neun neuf nine
dah
ده		 des desyatʹ dheka dieci diez zehn dix ten
bist
بیست		 vist dvadtsatʹ eíkosi venti veinte zwanzig vingt twenty
  • واژه‌ها
پارسی زازاکی گیلکی مازندرانی روسی یونانی ایتالیایی اسپانیایی آلمانی فرانسوی انگلیسی
پدر Pi per per/Beba Otets Pateras Padro Padre Vater Pére Father
مادر Maye Mar/n'na Mar/Nena Mat Mitera Madre Madre Mutter Mére Mother
برادر Bıra Berar Berar Brat Adelfos Fratello Hermano Bruder Frére Brother
نام Name Nome/Nume Num İmya Onoma Nome Nombre Name Non Name
لب Lew Lab/Maça Lab/Luçe Guba Cheíli Labbro Labio Lippe Lévre Lip
من Ez Mo Men Ya Ego Io Estoy Ich Je I
تو Tı Ti/Too Te Ti Eseis Ti/Te Te/Ti/Tu Du Tu/Toi You
ما Ma Amo/Aman Ama/Ema My Emais Nois Nosotros Wir Nous We
مال من Mı Mo/Mi Me/Mi Moĭ Mou Mio Mi Mein Mon My
آری Eya Aha Are Da Nai Si Si Ja Vui Yes
هیچ Nê Hech/Hiç'i Heç Ne Ochi No No Nein Non No
در (میان) De Miyen Dele - - Di De Bei De At
غزال Ğezale Ğezale Ghazel Gazel Kazélla Gazzella Gacela Gazelle Gazelle Gazelle
در Ber Dar Dar/Looş Dvar Pórta Porta Puerta Portre Tor Door
پا Pa/Lınge Lag/Lang/Ling Ling Podnozhie Pódi Piede Pata Pied Fuß Foot/Leg
زمین Erd Zimin Bene земной шар γη Terra Tierra Erde Terre Earth
ستاره Astare Roja/Rozha Essare/Roja - Astéri Astro Estrella Astre Stern Star
نو Newe Nu/Taza Nu Novyi Néos Nuovo Nuevo Nouveau Neu New
پُر Pırr Poor/Sarakal Per Polnyi Pliri Pieno Pleno Plein Prall Full
بزرگ Gırd Pilla Gat Gromnyi Megálos Grande Gran Grande Groß Great
سیم (نقره) Sêm Sium/Noghore Noghore Serebro Asimi Argento Suelto Argent Silber Silver
گربه Pısınge/Xone Piça Bameşi Kot Gata Gatto Gato Cat Kitty Kätzchen
گرگ Verg Verg/Goorg Verg Volk - - - - Wolf Wolf
مرغ Kerge Kerk/Kark/Kulushkan Kerg Kuritsa Kotópoulo - - - Küken Chicken
مورچه Morcela Pootal/Pital/Pitowl Melije Meverçe Muravyei - - Ameise Amerse Pismire
میمون Meymûn Meymol/Meymon şadi Maimou - Scimmia Mono - - Monkey
خانه Ban/Keye Khana/Khowna/Ja Sere - - - - Bâtiment Baun Build
صدا (واک) Veng Vang Vang - - Voce Vaz Voix - Voice
مرگ Merd Murdn/Marg Marg Mertvyi - Morto Muerto Mort Mord Murder
موش Mere Moosh Gal Mysh - Mouse - - Maus Mouse
تُنُک (پراکنده) Tenık Galaf Tanek Tonki - - - - Dünn Thin
لیمو Lêmone Le'mu/Limbo Limu Limon Lemoni Limone Limón Zitrone Citron Lemon
باقله Beqla Baqala Bakkele Bob - - Haba - Bohne Bean
آب Awe Uw/Suma/Ab Aw U - - Acqua Agua Aqua/Eau Aqua/Water
پیش Ver Var/Vija/Varja Var Pro Fronte Frente Ventral/Avant Vor Front/Pre -
صفحه Pele/Pelge Valg Valg Pazh - Pagino Página Page Page/Seite Page
خوش Weş Xojir/Xurum/Xuş Xeş Vpolne - - - - Wohl Well

ویژگی‌ها

نظام آوایی زازا به نظام آوایی گیلکی و تالشی بسیار نزدیک است؛[نیازمند منبع] با این تفاوت که نظام آوایی زازا از تعدادی آواهای دندانیِ تأکیدی نیز برخوردار است و تعداد مصوت‌های آن بیشتر است. در نظام اسمیِ تمامی گویش‌های زازاکی، معمولاً میان دو جنس مذکر و مؤنث تفاوت وجود دارد. در صرف اسم، دو حالت فاعلی و غیر فاعلی وجود دارد.
مانند فارسی، فعل دارای بن مضارع و بن ماضی است.

جمله‌های بعضی پایه‌های زازاکی و پارسی

پارسی زازاکی
چه Çı/Se
چگونه/چطور Senêna/Çıturiya
نام تو چیست؟ ?Namê to çıko
نام شما چیست؟ ?Namê şıma çıko
تو چند ساله ای؟ ?Tı çend serriya
چطوری؟ خوشی؟ (زن) ?Tı çıturiya? Tı senêna
چطوری؟ خوشی؟ (مرد) ?Tı senênê?, Tı çıturiyê
با تشکر از شما (مرد) Tı weş bê
با تشکر از شما (زن) Tı weş ba
تشکر می‌کنم Teşekur kenan
خدا از تو راضی باشد Homa to ra razi bo
این چیست؟ (مرد) ?Eno çıko
این چیست؟ (زن) ?Ena çıka
تو چی می‌کنی؟ (چه کار میکنّی؟) (زن) ?Tı se kena
تو چی می‌کنی؟ (چه کار میکنّی؟)(مرد) ?Tı se kenê
شما خِوش آمدید Şıma xeyr amey
است (برای مردان) Esto
است (برای زنان) Esta
هست (غیر جنسی) Estê
نیست (برای زنان) çıniya/niesta
نیست (غیر جنسی) çıniyê/niestê
نیست برای مردان) çıniyo/niesto
آری Eya
هیچ Nê
رفتن Şiyene
می‌آیند Ê yenê
تو چه گفتی؟ ?To se vat
تو چه میگوی؟ (زن) ?Tı se vana
تو چه میگوی؟ (مرد) ?Tı se vanê
خانه Ban / Keye
دوستم (برای مردان) Embazê mı / dostê mı
دوستم/ مه همباز (برای زنان) Embaza mı
پسر من به پسر تو می‌گوید Lacê mı lacê to ra vano
در دستهای من چیزی نمند Zerrê destanê mı de çiyê nêmend

پانویس

  1. ↑ [۱]Encyclopædia Iranica] Nevertheless, their language has preserved numerous isoglosses with the dialects of the southern Caspian region, and its place in the Caspian dialect group of Northwest Iranian is clear.
  2. ↑ http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=diq
  3. ↑ http://books.google.de/books?id=LuVSkpVuAkAC&pg=PA385&dq=zazaki+paul+ludwig&hl=de&ei=SJ5NTs-oKcvG8QOagL26Bw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CDUQ6AEwAQ#v=onepage&q=zazaki%20paul%20ludwig&f=false
  4. ↑ Kjeilen, Tore. "Kurdish". LookLex Encyclopaedia. their relation to Kurdish is attested and undisputed, but influences from other languages and an independent history have set them apart.
  5. ↑ Kjeilen, Tore. "Zazaki". LookLex Encyclopaedia. Zazaki has earlier been classified under Kurdish. Similar to the Dimli language (mainly Iran), Zazaki's relation to Kurdish is clear, though, but influences from other languages and an independent history have set them apart.
  6. ↑ http://www.britannica.com/topic/Iranian-languages
  7. ↑ http://www.joshuaproject.net/languages.php?rol3=diq
  8. ↑ http://www.jstor.org/discover/10.2307/4030804?uid=3739192&uid=2&uid=4&sid=21101221288217
  9. ↑ , Encyclopedia of the developing world, Thomas M. Leonard, Taylor & Francis, 2006 ISBN 0-415-97662-6, 9780415976626, p.1576

منابع

  • Michiel Leezenberg, Gorani Influence on Central Kurdish, ILLC-Department of Philosophy, University of Amsterdam
  • Terry Lynn Todd, A GRAMMER OF DIMILI also known as Zaza, University of Michigan, Ann Arbor, Electronic Publication 2008 ,
  • Raymond Gordon, Jr. , Editor. Ethnologue: Languages of the World. Fifteenth Edition.

(Classification of Zazaki Language.)

  • Paul, Ladwig. (1998) The Position of Zazaki Among West Iranian languages.
  • Gülşat Aygen, Zazaki/Kirmanckî Kurdish, Volume 479 of Languages of the World, Lincom Europa, 2010

پیوند به بیرون

برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=زازاکی&oldid=26194049»