خزه

گیاهان غیر آوندی که فاقد ریشه و گل می‌باشند، به دو دسته عمده Moss وliverwort تقسیم می‌شوند.

خزه
"Muscinae" from ارنست هکل's Kunstformen der Natur, 1904
رده‌بندی علمی
فرمانرو:	گیاهان
دسته:	خزه‌تباران Schimp.
رده‌ها
Takakiopsida Sphagnopsida Andreaeopsida Andreaeobryopsida Oedipodiopsida Polytrichopsida Tetraphidopsida Bryopsida

خزه‌ها گیاهانی هستند دارای ۱۲ هزار گونه متعلق به شاخه خزه‌تباران (Bryophyta).

این گیاه کندرشد از نخستین گیاهان زمینی به‌شمار می‌آید و اندام (ساقه مانند و ریشه سا و برگ مانند) ندارند بلکه ساختارهایی شبیه به آن دارند. خزه‌ها به وسیله هاگ تولیدمثل می‌کنند. این گیاهان ساختارهای عمودی ساقه‌مانند دارند. خزه‌ها فاقد آوند اند و از طریق اسمز سلولی آب را در سلول‌ها منتقل می‌کنند.

خزه گیان که در زمین‌های مرطوب می‌رویند معمولاً با جلبکهای داخل استخرها و رودخانه‌ها اشتباه گرفته می‌شوند. هر چند که این گیاهان برای انسان چندان مغذی نیستند ولی گاهی موارد خوراکی هم دارند. موارد کاربردی بسیاری از این گیاهان از جمله: تأثیرات ضدمیکروبی، بیومونیتورینگ آلودگی‌های هوا، خاک و آب، جلوگیری از فرسایش‌ها، غذای دام و طیور و … از آن‌ها در دنیا شناخته شده‌است. نوعی خزه به نام اسفاگنوم یا پیت دارای استفاده‌های گوناگونی می‌باشد.

خزه‌ها گیاهانی هستند که به‌طور گروهی می‌رویند و گاهی تشکی نرم و مخمل مانند و گاهی فرشی گسترده پدیدمی‌آورند. به ندرت می‌توان خزه‌ای را تنها پیدا کرد. در جنگل مانند فرشی سبز رنگ روی خاک مرطوب گسترده می‌شوند، روی قطعه چوب‌های در حال پوسیدن را می‌گیرند و در اکثراً در قسمت پایین پوست درخت‌ها، روی سنگ‌ها و بسترهای خاکی مرطوب می‌رویند. بهترین موقع برای دیدن خزه‌ها اول بهار است، یعنی وقتی که سایر گیاهان آن‌ها را نمی‌پوشانند؛ و همچنین اسپوروفیت‌های خزه در فروردین و اردیبهشت مشهود است.

خزه‌ها معمولاً از ۱–۱۰ سانتی‌متر طول دارند. بزرگترین خزهٔ شناخته شده در جهان داوسنیا Dawsonia است که می‌تواند تا ۵۰ سانتی‌متر رشد کند. خزه‌ها معمولاً با گلسنگ نیز اشتباه گرفته می‌شوند. گلسنگ حاصل هم زیستی نوعی کپک با جلبکها است. استفادهٔ تجاری از خزه‌ها برای اهداف تزئینی است مثل زیباسازی محیط باغ یا گلخانه و گل فروشی در حالی که استفادهٔ سنتی از آن برای عایق است. خزه‌ها توانایی جذب آب تا ۲۰ برابر وزن خود را دارند. به بخش ریشه مانند خزه ریزوئید گفته می‌شوند که با اینکه مثل نخ نازکند همانند لنگری خزه را محکم نگه می‌دارند.

خزه‌ها عمدتاً به ۴ دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

1. Sphagnopsida (peat moss) : این دسته که به peat moss یا اسفگنوم‌ها معروف هستند، شامل بیش از ۱۰۰ گونه متفاوت می‌باشند. عمدتاً در مناطق مرطوب و باتلاقی رشد می‌کنند و در تجمعات انبوه اسفنج مانند دیده می‌شوند و در خاک‌های با اسیدیته (pH) پایین رشد می‌کنند. خاک پیت گونه ای از خاک است که از انواع خاصی از این خزه تهیه می‌شود. 2. Andreaopsida (lantern or rock moss) : این گونه خزه‌ها که معروف به rock moss هستتند، عمدتاً در سطوح سنگی رشد می‌کنند. عمدتاً به صورت پرزمانند و رنگ تیره دیده می‌شوند و در مناطق سردسیر و ارتفاعات رشد می‌کنند.

3. Polytrichopsida : این گونه خزه‌ها جز اولین گونه گیاهانی هستند که می‌توانند در شرایط بسیار سخت نیز رشد کنند و بعد از حوادثی مثل سیل و آتش‌سوزی، اولین گونه قابل رشد هستند. تنوع این گونه از خزه‌ها بسیار زیاد است و از انواع بسیار ریز خزه‌ها تا خزهٔ Dawsonia superba که بلندترین خزه با ارتفاع ۵۰سانتیمتر است را شامل می‌شود.

4. Bryopsida : بزرگترین و متنوع‌ترین گروه از خزه‌ها است و ۹۵٪ از کل انواع خزه در این گروه قرار می‌گیرند. این خزه‌ها عمدتاً دارای اسپروفیت (کپسول) هستند. تقریباً انواع خزه‌های موجود در کشور ایران نیز از این دسته می‌باشند.

جهت‌یابی با خزه گیان

خزه‌ها در محیط‌های مرطوب و نم دار می‌رویند و از این ویژگی در پیدا کردن جهت‌های جغرافیایی استفاده می‌شود. به گونه‌ای که اگر بر روی درختی خزه دیدیم در نیمکرهٔ شمالی آن وجه درخت که خزه دارد شمال است (یعنی در شمال درخت می‌روید) و طرف دیگر که خالی است جنوب. همچنین برای یافتن جهت در نیمکرهٔ جنوبی روش بالا عکس می‌شود. البته این موضوع همیشه نیز صدق نمی‌کند و باید جوانب دیگر نیز بررسی شود.

رشد و تولید مثل

خزه‌ها در بهار تولید مثل می‌کنند. ساقهٔ بلندی که کپسولی کوچک و بیضی شکل روی آن قرار دارد، از نوک هر شاخهٔ برگ دار می‌روید.

هاگ‌ها در درون این کپسول رشد می‌کنند و وقتی کپسول رسید، آزاد می‌شوند. حلقه‌های دندانه داری در محل اتصال کپسول و درپوش وجود دارد که، وقتی کپسول خشک می‌شود، به عقب خم می‌شود. هاگ‌ها بیرون می‌ریزند و باد آن‌ها را جابجا می‌کند. اگر هاگ‌ها درجایی مرطوب قرار بگیرند، جوانه می‌زنند و گیاهان نخ مانندی پدیدمی‌آورند. هر یک از این گیاهان جوانه‌هایی تولید می‌کنند که بعداً رشد می‌کند و خزهٔ تازه‌ای پدیدمی‌آورد.

بعضی از خزه‌ها نر هستند و برخی دیگر ماده. برای لقاح وجود آب ضروری است. قطره‌های بارانی که روی خزه‌ها می‌ریزد اسپرم گیاه نر را آزاد می‌کند و آن را بین گیاهان ماده پخش می‌کند. پس از لقاح، کپسول‌های هاگ دار می‌رویند و این چرخه دوباره شروع می‌شود.

چرخهٔ جنسی

خزه گیان از گیاهانی هستند که بدون دانه تولید مثل جنسی می‌کنند. زندگی گیاه شامل دو مرحلهٔ گامتوفیتی (هاپلوئیدی) و اسپوروفیتی (دیپلوئیدی) است. گامتوفیت خزه گیاه اصلی سبز آن است و بزرگتر از اسپوروفیت است. خزه دارای گامتوفیت نرو ماده است که در راس هر کدام به ترتیب آنتریدی و آرکگن تشکیل می‌شود. در آنتریدی٫ آنتروزوئید (گامت نر) و در آرکگن٫ سلول تخم زا (گامت ماده) که هر دو هاپلوئید اند از طریق میتوز تولید می‌شود. سپس آنتروزوئید از آنتریدی خارج شده و توسط آب‌های سطحی بوسیلهٔ دو تاژک٫ خود شنا کرده و خود را به درون آرکگن و به سلول تخم زا می‌رساند و در ارکگن با تخم زا لقاح یافته و سلول دیپلوئید تخم را می‌سازد. تخم (زیگوت) از درون آرکگن میتوز می‌کند و بزرگتر می‌شود و اسپوروفیت خزه که همواره متصل به گامتوفیت ماده است را بوجود می‌آورد. لازم است ذکر شود که اسپوروفیت خزه فتوسنتز نمی‌کند و از نظر غذایی کاملاً به گامتوفیت سبز ماده وابسته است. پس از مدتی اسپوروفیت به مرحلهٔ بلوغ می‌رسد و دارای تار (میله) ی می‌شود که در راس آن کپسول (هاگدان) وجود دارد. در هاگدان سلولی دیپلوئید به نام سلول مادر هاگ میوز داده و هاگ (هاپلوئید) را بوجود می‌آورد. در این حالت خزه دوباره وارد مرحلهٔ هاپلوئیدی می‌شود. با بازشدن هاگدان هاگ‌ها پراکنده شده و در محیط مناسب مرطوب هر کدام رشد می‌کنند (از طریق میوز) و دوباره گامتوفیت‌های نر و ماده را می‌سازند و این چرخه همواره ادامه می‌یابد. نکتهٔ جالبی که در خزه‌ها وجود دارد اینست که آن‌ها تنها یک نوع هاگ تولید می‌کنند ولی حاصل میتوز و رشد این هاگ‌ها دو نوع گامتوفیت نر و ماده است.

عکس چرخه ی زندگی خزه**

انواع خزه

خزه‌های موجود در شمال کشور ایران بالغ بر ۲۰۰۰ گونه متفاوت می‌باشد که برخی از آنها توسط تیم علمی بست ماس بشرح زیر است:

Plagiomnium-insigne

Cushion

Barbula

Carpet moss

Sheet moss

Ceratodon purpureus یا Redshank

Atrichum-undulatum

Plagiomnium-affine

Plagiomnium-insigne

منابع

دانشنامه رشد

• زیست‌شناسی و آزمایشگاه ۲