ایثار

ایثار در لغت به معنی برگزیدن، عطا کردن، غرض دیگران را بر غرض خویش مقدم داشتن و منفعت غیر را بر مصلحت خود مقدم شمردن. در معنی اصطلاحی، نیز بدان معنی است که آدمی از روی قصد و نیت خیر، دیگران را بر خود ترجیح دهد و او را بر خویشتن برگزیند. ایثار و دیگرگزینی عمل متعالی و اخلاقی است و در مقابل آن، استیثار و خودگزینی قرار دارد که جزو رذیلت‌های اخلاقی محسوب می‌گردد. ابوحفص می‌گوید: «الایثار أن تقدم حظوظ الاخوان علی حظک فی أمر آخرتک و دنیاک. (سلمی: ۱۲۲)

در نگاه ظریف به ایثار، نوعی استکمال شعور انسانی در انتخابی برتر و آگاهانه دیده می‌شود و نه صرفاً هیجانی زودگذر و بروز یک احساس آنی که در مقابل نیاز دیگران به آدمی دست می‌دهد.

ابعاد ایثار

ایثار می‌تواند گونه‌های مختلفی داشته باشد. گاه با فدا کردن جان صورت می‌گیرد گاه با دادن مال، زمانی هم با هزینه کردن اعتبار و آبرو و البته برخی توقات هم می‌تواند ترکیبی هم از اینها باشد که فرد به‌طور ارادی و به خاطر یک هدف و آرمان مقدس و والا، تصمیم بگیرد از علایق و داشته‌های خویش اغماض نموده و دغدغه‌ها و دلنگرانی‌ها و منافع «غیر» را بر خود مرح بداند و در راه بر طرف ساختن مشکلات فرارئی دیگری گام بردارد.

ایثار مختص به یک جامعه و ملت و منحصر به زمان معینی نیست و در گستره تاریخ می‌توان رگه و ریشه‌های بسیاری را در آن خصوص جست و یافت، هر چند ممکن است شدت و ضعف قابل توجهی را پشت سرگذرانده باشد. در تمام جوامع چه سنتی و چه مدرن، گونه‌هایی از ایثار وجود داشته و دارد و مردمان به اشکال متنوعی را یاری کرده ا ند. در آموزه‌های زرتشت، بودا، مزدا و کنفوسیوس و... مکرر از این ارزش سخن رفته است و به مقلوه کمک به دیگری، همنوع دوستی و خیر خواهی و تأکید و توجه زیادی گردیده است و احسان و گذشت و نیکوکاری از عناصر کلیدی آن‌ها به‌شمار می‌رود. به عبارت دیگر در ادیان مسیحیت، یهود و اسلام، گذشت و ایثار از ارزشهای مهم و اساسی بر شمرده شده‌است و محتوای انجیل؛ تورات و قرآن شاهدی بر این داعیه قلمداد می‌گردد. ایثار هم می‌تواند ارزشی فردی به حساب آید و هم در رده ارزش‌های جمعی و اجتماعی قرار گیرد. وقتی فردی است که یک فرد خاص به انحای مختلف دیگری را بر خویش مقدم بداند و در رفع نیازهای او بکوشد. اما زمانی که میزان قابل توجهی از افراد به آن مبادرت می‌کنند و در راه یک آرمان یا هدف والایی از بذل جان و آبرو و سایر داشته‌های خویش دریغ نمی‌ورزند، مسئله جنبه عمومی پیدا می‌کند و در زمره ارزش‌های اجتماعی جای داده می‌شود. ایثار قلمرو جغرافیایی خاصی ندارد. به عبارت دیگر هم می‌تواند در درون قلمرو و محدوده خاصی ظهور یابد و هم در فراتر از مرزها نمودداشته باشد. از حیث جهان شمول بودن مقوله ایثار می‌توان به فعالیت‌های گروههایی چون پزشکان بدون مرز، انجمن بشر دوستانه و خیر بین‌المللی و ... اشاره کرد که در راستای مجموعه‌ای از آرمان‌های انسان دوستانه کلی و جهانی تشکیل شده‌اند. یایکی از مواردی که در این خصوص می‌توان ذکر کرد مساعذت‌های مالی ملت‌های مختلف در کشورهای جهان در مواقع ضروری همچون بروز حوادث طبیعی می‌باشد. وقتی سیل، زلزله و حوادث مشابه دیگری موجب نابودی جان و مال بسیاری از انسان‌ها در برخی از مناطق جهان می‌گردد افراد و گروهها و حتی دولت‌های مختلف به طریق گوناگون کمک‌های قابل توجه نموده‌اند تا بلکه از رنج و اندوه و درد حادثه دیدگان اندکی بکاهند و این چیزی جز برآیند احساسات و عواطف بشر دوستانه فردی و جمعی نبوده است.

دیدگاه تکاملی

زیست شناسان اجتماعی، نوعدوستی را رفتاری می‌دانند که توفیق فرد انجام دهنده آن را در تولید مثل کاهش داده و این توفیق را در فرد دریافت‌کننده رفتار نوعدوستانه افزایش می‌دهد. طبق نظریه سنتی داروینی نوعدوستی نباید در طبیعت روی دهد زیرا طبق تعریف، فرایند انتخاب، علیه صفاتی عمل می‌کند که اثر آن‌ها کاهش بازنمایی خود در نسل‌های بعدی است؛ با این حال، یک دسته رفتارهای نوعدوستانه در پستانداران وحشی و نیز در انسان‌ها دیده می‌شود. نوعدوستی به یک معنا نوعی خودخواهی، منتها در سطح ژنی است، نه در سطح فردی. نمونه‌های شناخته شده نوعدوستی را در آن دسته زنبورها، زنبور عسل، و مورچه‌های ماده می‌بینیم که طبقه کارگر را در این انواع تشکیل می‌دهند. آن‌ها عقیم اند و تولید مثل نمی‌کنند، امّا برای توفیق ملکه در تولید مثل، نوعدوستانه کار می‌کنند.

مکانیسم احتمالی دیگر برای ایجاد نوعدوستی در روند تکامل، انتخاب گروه است. گروه‌های دارای افراد نوعدوست، موفق تر از گروههایی هستند که تماماً از افراد خودخواه تشکیل شده‌اند. در نتیجه گروههای نوعدوست دوام می‌آورند و گروههای خودخواه از دور خارج می‌شوند و به این ترتیب نوعدوستی در روند تکامل باقی می‌ماند. درحالی که گروههای نوعدوست از روند تکامل سربلند بیرون می‌آیند.