علی‌مردان‌خان بختیاری

علی مردان خان چهارلنگ بختیاری علی‌مردان‌خان
تصویر علی‌مردان‌خان بختیاری
زادهٔ	چنارود
درگذشت	۱۳۱۳ زندان قصر، تهران
علت مرگ	اعدام توسط رضا شاه
محل زندگی	سردشت خوزستان
دیگر نام‌ها	شیر علیمردون
شهروندی	ایران
سال‌های فعالیت	مبارزه مسلحانه (۱۳۱۳–۱۳۰۸)
کارهای برجسته	چهار لنگ بختیاری
شهر زادگاه	سردشت خوزستان
عنوان	شیرعلی مردان
مخالف(ها)	پهلوی
همسر(ها)	بی بی عروس
فرزندان	نداشت
والدین	علیقلی خان چهارلنگ و بی‌بی مریم بختیاری

علی‌مردان‌خان از رؤسای ایل چهارلنگ بختیاری در منطقه چنارود فریدن استان اصفهان و سردشت خوزستان ایران بود که با ارتش رضاشاه درگیری داشت. علی مردان خان در سال ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۳ به مدت ۵ سال مبارزه مسلحانه داشت وی از طایفهٔ مَمصالح یا محمود صالح بود که این طایفه از شش تیره بنام‌های: اُورَش، مُمجِلاردین (محمدجلال الدین)، آل دَویت (عالی داوود)، آدِگار، قُلی و کافِلی تشکیل شده‌است. وی در آن زمان در منطقه که هم‌اکنون جز شمال غرب استان اصفهان و فریدن در روستایی به نام چهل چشمه زندگی می‌کرد همچنین بناهایی در روستای اورگان بنا نمود که امروزه به عنوان یک بنای دولتی در این روستا مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما این روستاها در منطقه‌ای واقع شده که ان را می‌توان حد فاصله چهار لنگ و هفت لنگ نامید. در ضمن می‌توان اشاره کرد که طایفه ممصالح این مکان را به عنوان اییلاق خود انتخاب کرده و در زمستان‌ها به گرمسیر سردشت خوزستان مهاجرت می‌کردند.

پیشینه

علی مردان خان فرزند علیقلی خان چهارلنگ و علیقلی خان پسر محمد علی خان اوّل (که در سال های۱۲۶۷ تا ۱۲۷۱ ه‍.ق علیه حکومت ناصرالدین شاه قاجار به مبارزه برخاست) پسر الله کرم خان پسر محمد حسین خان پسر ابدال خان (رهبر قیام بختیاری بر علیه آقامحمدخان قاجار در سال۱۱۹۹ ه‍. ق) و از نوادگان علیمردان خان اول (نایب السلطنه ایران بعد از نادرشاه و قبل کریم خان زند) از طایفهٔ محمود صالح یکی از شاخه‌های بزرگ چهارلنگ بود. مادرش بی بی مریم، معروف به سردار مریم بختیاری دختر حسینقلی خان ایلخانی بختیاری بود. بی بی مریم در جنگ اول جهانی که بخش‌هایی از ایران اشغال و زیر نفوذ نیروهای استعمارگر روسی و انگلیسی قرار گرفته بود؛علیه نیروهای اشغالگر روس و انگلیس قیام کرد.

پدرش در بین طوایف زیادی از چهارلَنگ و در بین هفت لَنگ‌ها نیز جایگاه خاصی داشت و مادر شجاعش بی‌بی مریم به سردار مریم بختیاری شهرت داشت. بی‌بی مریم فرزند یکی از سران بختیاری بود که به دست پسران ناصرالدین شاه (سلطان مسعود میرزا ملقب به ظل‌السلطان) کشته شد.

پدرش در جوانی در اثر توطئه‌ای فامیلی وفات یافت. علیمردان خان، کودکی خود را نزد مادر بزرگ مادریش بی بی فاطمه چهارلنگ کیانرثی (دختر علیرضا خان کیانرثی عموزاده محمدتقی خان چهارلنگ اولین ایل خان مقتدر بختیاری و از نوادگان دختری علیمردان خان چهارلنگ محمودصالح (نایب السلطنه)) و همچنین دایی‌های خود علیقلی خان سردار اسعد و خسروخان سردار ظفر گذراند و به مکتب رفت. در جوانی، از سواران بختیاری در قیام مشروطه بود. در سال ۱۳۰۲ خورشیدی بعد از مجزا شدن طوایف چهارلنگ از هفت لنگ به همراه برادر خود محمد علی خان به عنوان رؤسای این طایفه تعیین گردیدند. علیمردان خان پس از چندی علیه دولت رضاشاه شورید و بختیاری و شمال خوزستان را تصرف کرد اما نهایتاً با تهاجم ارتش و پا در میانی دیگر خوانینِ بختیاری پس از یکسال جنگ در قهفرخ، فرخ شهر کنونی حاضر به صلح و تسلیم شد و به زندان قصر منتقل گردید. سرانجام در سپیده دم سال ۱۳۱۳ خورشیدی و برخلافِ امان نامه‌ای که رضاشاه صادر کرده بود در برابر جوخه اعدام قرارگرفت.

مرگ علیمردان خان تأثیر زیادی بر ایل بختیاری گذاشت تا حدی که دلیری‌های او در میدان جنگ به میانِ مثلها و شعرهای بختیاری نیز راه یافت و آهنگسازان برای او ترانه شیرعلیمردان را ساختند.

علیمردان خان به همراه سایر بزرگان بختیاری، برای جلوگیری از انحراف مشروطه از مسیر واقعی و ملی، مبارزه با دیکتاتوری، جلوگیری از طرح استانی شدن به منظور چند تکه کردن سرزمین بختیاری، و نیز اسکان اجباری و خلع سلاح عشایر مدافع مرزهای ایران و به ویژه طرح متحدالشکل کردن لباس ایرانیان به شدت مخالف بودند.

علی مردان خان در کلام نویسندگان

درسپیده دم یکی از روزهای اسفند ۱۳۱۳ حیاط زندان، در وسط سنگ‌فرش حیاط چوبه داری دیده می‌شد؛ که در فاصله معینی تعدادی نظامی مسلح در حالیکه تفنگهای خود را آماده شلیک می‌کردند، جهت اجرای مأموریت حکم اعدام صف کشیده بودند. زیرا علیمردان خان بختیاری محکوم به مرگ شده بود.

سید جعفر پیشه‌وری از قول یکی از زندانبانان که شاهد اعدام آن سر کرده بختیاری بود می‌نویسد: در آخرین لحظاتی که می‌خواستند وی را به چوبه دار ببندند کلاه پهلوی خود را به نشان نفرت از رژیم پهلوی مچاله کرد و دور انداخت و صدای رسایش که می‌گفت زنده باد ایران و آزادی با صفیر چند گلوله خاموش شد و لحظاتی بعد جسد بیجان مردی که دلی چون شیر و عزمی پولادین داشت و در میدان‌های جنگ هیچ رزمنده‌ای پشت او را ندیده بود دمر بپای چوبه دار بر زمین در غلطید.

علی مردان خان در شعر شاعران

محسن پزشکیان:

برگ بلوط‌ها از پِشِنگه باروت

مُشبک است

آن کیست

راه بر نفسِ تنگه بسته؟

آن کیست

رِکه کرده

از کُچه بلند؟

وقتی دهان سنگرش از چهچهٔ گلوله تهی ماند

دلم رُمبید

که را دلی است که در نعش شیر علی نگاه کند؟

آن سوی سنگ پوزه‌های مورب

آن سوی آفتاب

آنجا که کرکسان

قیقاج می‌زنند

مگر نعش شیر علی افتاده‌است؟

که را دلی است که در نعش او نگاه کند؟

جز بی عروس

که توریِ سپید را

از سر هنوز نگشوده‌است؟

بی عروس!

نعش شیر علی را

از زیر آفتاب

بردار

مرثیه بختیاری

تفنگ علیمردون هم باز صدا کرد سرهنگ کُله پوستی هنگ بِلا کرد

تفنگ علیمردون هم باز قُرمنید سرهنگ کله پوستی چادر رُمنید

بی عروس کل ایزنه کل بساکی سَنگران خین گِرِد تا کفت خاکی

بی عروس تو کل بزن کل بساکی تفنگچی زِ مَمصالح سُوار ز راکی

شُمشیر علیمردون طلای بی غَش به زمین بِرچ ایزنه به آسمون تَش

نظامی کله پوستی لنگا مَلاری نی تری جنگ بُکُنی وا بختیاری

طیاره بال بال کنه سر کوه وِردُون اسم شانه کور کنه شیر علی مردون

طیاره بال بال کنه سر کوه فردون شُمشیرم به گِـل زنم سی کل ایرون

دودر گل سی کشتنم پلان بریدن گویلم ز داغ مو کمر بریدن

بالونا بالا هوا بالا تنیده ددویل محمد علی پلا بریده

کُجه تیپ کُجه سپاه کُجه فراشُم ره بدین دام و ددوم بیان سر لاشم

پانویس

در تاریخ بختیاری علی مردان خان (اول) دیگری هم وجود داشته که جد شیرعلیمردان (دوم) محمودصالح می‌باشد. علی مردان خان اول بعد از افشاریه با تصرف خوزستان و لرستان و اصفهان و فارس و دیگر نواحی مدعی تاج و تخت سلطنت بود و به نیابت از ابوتراب صفوی (شاه اسمائیل سوم) نایب السلطنه ایران شد، اما پس از کشمکشهایی با کریم خان زند و طی نبردهایی با وی، در چهار محال توسط گماشتگان کریم خان زند ترور شد.

منابع

• حماسه زاگرس، مصطفی علیزاده گل سفیدی