مصطفی کمال آتاترک

مصطفی کمال آتاترک
نگاره ای رئیس‌جمهورآتاترک
اولین رئیس‌جمهور ترکیه
دوره مسئولیت ۲۹ اکتبر ۱۹۲۳ – ۱۰ نوامبر ۱۹۳۸ (۱۵ سال)
نخست‌وزیر	عصمت اینونو علی فتحی اوکیار جلال بایار
پس از	عبدالمجید دوم (خلیفه عثمانی)
پیش از	عصمت اینونو
نخست‌وزیر ترکیه
دوره مسئولیت ۳ مهٔ ۱۹۲۰ – ۲۴ ژانویهٔ ۱۹۲۱
پس از	انحلال عثمانی
پیش از	فوزی پاشا
اطلاعات شخصی
زاده	مصطفی ۱۹ مهٔ ۱۸۸۱ سالونیک، امپراتوری عثمانی
درگذشته	۱۰ نوامبر ۱۹۳۸ (۵۷ سال) کاخ دلمه‌باغچه، استانبول، ترکیه
آرامگاه	آنت‌کابیر، آنکارا
حزب سیاسی	کمیتهٔ اتحاد و پیشرفت، حزب خلق جمهوری‌خواه
همسر(ان)	لطیفه خانم
پیشه	سیاست‌مدار
امضا
خدمات نظامی
وفاداری	امپراتوری عثمانی (۱۹۱۹–۱۸۹۳) ترکیه (۱۹۲۷–۱۹۱۹)
خدمت/شاخه	امپراتوری عثمانی نیروی زمینی ترکیه

مصطفی کمال پاشا (معروف به آتاتورک به‌معنای پدر تُرک‌ها) (ترکی:Mustafa Kemal Atatürk زاده ۱۸ مه ۱۸۸۱ – درگذشت ۱۰ نوامر ۱۹۳۸) رزمنده جنگ استقلال ترکیه و دولت‌مرد, نویسنده و بنیان‌گذار جمهوری ترکیه بود. او از طرفداران سکولاریسم و ناسیونالیسم بود. وی استعداد شگرفی در امور نظامی داشت، چنان‌که در نبرد چناق‌قلعه (۱۹۱۴) با شعار "Çanakkale geçilmez" یعنی «چناق‌قلعه غیرقابل عبور است»، با سپاهی کوچک در برابر تهاجم سنگین نیروهای دریاییِ کشورهای بریتانیا و فرانسه ایستادگی نمود و مانع تصرف و سقوط استانبول شد. در سال ۱۹۳۴ میلادی نام خانوادگی «آتاتورک» ("Atatürk") به‌معنای «پدر ترکها» توسط مجلس ترکیه به وی اهدا گردید و از آن پس داشتن این نام خانوادگی برای هر فرد دیگری ممنوع اعلام شد.

زندگی‌نامه

مصطفی کمال پاشا در طول جنگ جهانی اول

او در ۱۹ مه ۱۸۸۱ در شهر تسالونیکی، در شمال یونان فعلی، که در آن زمان جزئی از امپراتوری عثمانی بود، در خانواده‌ای مسلمان، و ترک تبار از طبقه متوسط، چشم به جهان گشود. والدینش او را «مصطفی» نامیدند و بعدها آموزگار مدرسه به او لقب «کمال» را داد. پدرش علیرضا، کارمند دولت عثمانی و متجدد بود. مادرش زبیده، زنی متدین بود. اختلاف نظری و مذهبی والدین مصطفی، بر سرنوشت او بسیار تأثیرگذار بود. او ابتدا وارد مکتبی مذهبی شد، سپس آنجا را ترک نموده وارد مدرسه دولتی گشت. پس از اتمام تحصیلات مقدماتی وارد مکتب حربیه (دانشکده جنگ) و سپس به «دانشکده ستاد» وارد شد و به عنوان دانشجوی ممتاز و سروان ستاد، فارغ‌التحصیل شد.

رضاشاه و آتاترک

در ابتدا وارد ارتش عثمانی شد و در طرابلس لیبی با ایتالیایی‌ها جنگید. آتاتورک در دههٔ اول قرن بیستم به همراه گروهی از افسران ترک، که ترکان جوان نامیده شدند، پایه‌های اصلاحات در ارتش و دولت را به نفع ملی‌گراییِ ترکها تثبیت کرد. در جنگ‌های بالکان به سِمَت فرماندهی رسید و در سال ۱۹۱۶ در تنگهٔ داردانل و شبه‌جزیرهٔ گالیپولی در برابر انگلیسی‌ها مقاومت کرد و مانع اشغال استانبول توسط نیروهای بریتانیا و متفقین در جنگ جهانی اول شد. همین امر باعث محبوبیت وی در میان مردم ترکیه شد. او سپس در جبههٔ روس نبرد کرد.

در جنگ جهانی اول، دولت عثمانی شکست خورد و مناطق بسیاری در شمال آفریقا، حجاز، سوریه و عراق به دست کشورهای بریتانیا و فرانسه افتاد. قسمت‌هایی از اروپای خاوری نیز با حمایت فاتحان جنگ به استقلال رسیدند. در اواخر جنگ جهانی اول، ترکیه مورد هجوم فرانسه و ایتالیا از جنوب و یونان از شرق بود. آتاتورک رهبری جنگ استقلال ترکیه را برعهده داشت. در پایان جنگ جهانی اول، مردم ترکیه از بی‌کفایتی خلیفه محمد ششم و نظام عثمانی به تنگ آمده بودند و آتاتورک رهبری خیزش علیه خلافت و امپراتوری عثمانی را برعهده گرفت. در سال ۱۹۲۳ ترکیهٔ مدرن با نظام جمهوری توسط ملی‌گرایان و گروه‌های مبارزه علیه اشغال به رهبری برپا شد. آتاتورک از آن تاریخ تا زمان مرگش در سال ۱۹۳۸، رئیس‌جمهور ترکیه بود.

اصلاحات آتاتورک

آتاترک معرفی الفبای ترکی در سیواس

ازجمله کارهای مهم آتاتورک، مبارزه در برابر روحانیون بود. او همچنین به سرکوب عشایر دست زد؛ ولی دیری نپایید که باور قلبیِ آتاترک به لزوم مدرن سازی، سبب خشم روحانیون ترکیه شد و خشم روحانیون باعث بروز اعتراضاتی در برخی نقاط ترکیه شد (ازجملهٔ آن‌ها می‌توان به قیام شیخ سعید در سال ۱۹۲۵ اشاره کرد که مغایرت آن با اسلام به دیاربکر حمله کرده‌بود). همچنین، از دیگر اقدامات وی می‌توان به ترویج ملی‌گرایی ترک، جدا کردن دین از سیاست، قانونی کردن حق رأی زنان و تغییر خط عربی زبان ترکی به خط لاتین اشاره کرد.

آتاترک از دانشجویان زن بازدید می کند

در سال ۱۹۳۴، به فرمان آتاتورک، استفاده از القاب و عناوین ستایشی چون «حضرت، ملا، حاجی، سید، افندی و جناب»، در برگه‌های دولتی ترکیه ممنوع اعلام شد.

در سفارش‌های آتاتورک به جوانان ترکیه آمده‌است: ".Bu Cumhuriyeti Biz Kurduk; Onu Yaşatacak ve Yüceltecek Sizlersiniz" یعنی «این جمهوریت را ما (قوای ملی) بنا نهادیم؛ بقا و پیشرفت آن با شماست.»

یکی از اقدامات مهم و مؤثر آتاتورک، پایان دادن به دعوای مسلمانان و مسیحیان بوده و مسجد ایاصوفیه در آن روزها و پس از دستور آتاتورک در سال ۱۹۳۴ برای همیشه به موزه تبدیل شد.

عصمت اینونو و آتاتورک

عصمت اینونو در زمان جنگ جهانی اول مقام سرگردی را در ارتش عثمانی دارا بود؛ پس از پیروزی‌های پیاپی، به درجهٔ ژنرالی ارتقاء یافت و با بنیان‌گذاری جمهوری ترکیه، مقام نخست‌وزیری را به‌دست‌آورد. وی سیاست‌مدار زیرکی بود و مغز اندیشمند آتاتورک به‌شمار می‌آمد و در زمان آتاتورک، بارها نخست‌وزیر شد و تا مرگ آتاتورک، ریاست دولت را برعهده داشت و کشور را به نام او اداره می‌کرد. اینونو، در زمان جنگ جهانی دوم، با توجه به وضع اقتصادیِ ترکیه، کشورش را از جنگ به دور نگاه داشت. بسیاری از ناظران می‌نویسند که وی به‌تنهایی در برابر سیاست‌مدارانی که طرف‌دار ورود به جنگ بودند می‌ایستاد و می‌گفت «باید صبر کرد تا نتیجهٔ جنگ مشخص شود. اگر پیروزی متحدین حتمی باشد، آن‌گاه وارد جنگ می‌شویم».

مرگ

مراسم خاکسپاری او

کمال آتاتورک روز ۱۰ نوامبر سال ۱۹۳۸ میلادی در ۵۷ سالگی درگذشت. دلیل مرگ او بیماری کبد بود. ساعتِ اتاقی که در آن درگذشت، هنوز روی ساعتِ مرگش، ۹:۰۵ صبح، باقی مانده‌است. آرامگاه او (معروف به آنیت‌کابیر) در شهر آنکارا قرار دارد.

همه ساله، ساعت ۹:۰۵ روز ۱۰ نوامبر، یک دقیقه مراسم سکوت به‌مناسبت درگذشت بنیان‌گذار ترکیهٔ نوین، مصطفی کمال آتاتورک، و به‌دنبال آن، به صدا درآمدن زنگ مدارس و آژیر پایگاه‌ها در ۹:۰۶ (لحظهٔ وفات وی) برگزار می‌شود.

جایزهٔ بین‌المللی صلح آتاتورک

جایزهٔ بین‌المللی صلح آتاتورک (به ترکی استانبولی: Atatürk Uluslararası Barış Ödülü) در سال ۱۹۸۶ میلادی با الهام از جملهٔ «صلح در وطن، صلح در جهان» (به ترکی استانبولی: "Yurtta Sulh, Cihanda Sulh") آتاتورک از طرف دولت ترکیه برای پاسداشت تلاش در راستای صلح و دوستی پایه‌گذاری شد.

نلسون ماندلا، قهرمان مبارزه با نژادپرستی، در سال ۱۹۹۲ به‌دلیل ظلم و ستم دولت ترکیه بر کردها، از پذیرش «جایزهٔ صلح آتاتورک» امتناع کرد.

آثار

ترجمه‌شده به فارسی

• آتاترک، مصطفی‌کمال. نطق (۱۹۲۷ - ۱۹۱۹)‬، ترجمۀ محمد‌‌رضا هیئت، مورد تأیید مرسل اوزتورک، آنکارا: نهاد عالی فرهنگ، زبان و تاریخ آتا‌ترک، مرکز تحقیقات آتاترک‏‫، ۲۰۰۴‬‏‫= ۱۳۸۳، ۵۵۱ ص. (این سخنرانی در روزهای ۲۰ - ۱۵ اکتبر ۱۹۲۷ در دومین کنگره بزرگ حزب جمهوری خلق ایراد گردیده‌است.)

دربارۀ آتاترک به فارسی

• م‍ح‍م‍د ت‍وف‍ی‍ق‌، م‍ح‍م‍د. کمال آتاتورک، ترجمۀ اسمعیل فردوسی‌فراهانی، اراک: نامه عراق‏‫‏‏، ۱۳۱۸، ‏‫‏‏۲۱۸ ص.
• جنانی، جعفر. آتاتورک ناجی ترکیه، تبریز: انتشارات آذر تورک‏‫، ۱۳۹۶، ۲۷۳ص.
• کین‌راس، کین‌راس. زندگینامه مصطفی‌کمال آتاتورک پدر ترکیه مدرن، ترجمۀ اسماعیل‌نوری‌علا، کلن: انتشارات فروغ‏‫، ۲۰۰۹ = ۱۳۸۸، ‏‫۵۹۷ ص.
• مانگو، آندرو. آتاتورک، ترجمۀ هوشمند دهقان، تهران: پیام امروز، چاپ دوم: ۱۳۹۵، ۹۸۸ ص.
• دع‍وت‍ی‌،‌ اب‍وال‍ف‍ت‍ح‌. آت‍ات‍ورک‌ و ش‍ری‍ف‌ ح‍س‍ی‍ن‌ ع‍ام‍لان‌ ت‍ج‍زی‍ۀ ام‍ت‌ اس‍لام‌، ق‍م‌: ای‍ام‌، ۱۳۸۴، ۱۰۲ ص.
• ای‍گ‍دم‍ی‍ر، اولوغ، و دیگران. آت‍ات‍ورک‌، ت‍رج‍م‍ه‌ ح‍م‍ی‍د ن‍طق‍ی‌، ت‍ه‍ران‌: م‍ؤس‍س‍ۀ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ م‍ن‍طق‍ه‌ای‌، ن‍ش‍ری‍ۀ ش‍م‍اره‌ ۱۲، ۲۱۰ ص‌.
• خاتمی، جعفر. آتاتورک عامل انگلیس در تجزیه جهان اسلام: دولت عثمانی به کجا رفت؟، در ایران چه باید کرد؟، قم: بهار آزادی (چاپخانه)، ۱۳۵۹، ۱۶۰ ص.
• ات‍اب‍ک‍ی‌، ت‍ورج‌. ت‍ج‍دد آم‍ران‍ه‌: ج‍ام‍ع‍ه‌ و دول‍ت‌ در ع‍ص‍ر رض‍اش‍اه‌، ت‍رج‍م‍ۀ م‍ه‍دی‌ ح‍ق‍ی‍ق‍ت‌‌خ‍واه‌، ت‍ه‍ران‌‬‏‫: ق‍ق‍ن‍وس‌ ‬‏‫، ۱۳۸۷‬، ‏‫۲۸۶ ص.
• اروج زاده، لیلا، دین و سیاست در ترکیه معاصر از آتاتورک به بعد، اردبیل: انتشارات محقق اردبیلی، ‏‫‬‏۱۳۹۷، ‏‫‬‏۱۴۰ ص.
• هانی‌اوغلو، شکرو، سقوط امپراطوری و تولد جمهوری: نگاهی به نقش آتاتورک در پیدایش ترکیه، ترجمۀ رضا جوادی، تهران: لوح فکر، ‏‫۱۳۹۵، ۲۶۷ ص.

منابع

• حیات سیاسی و نظامی آتاترک

پیوند به بیرون

• زندگی‌نامه