زرتشت: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
|||
| خط ۹۱: | خط ۹۱: | ||
}} |
}} |
||
{{مزدیسنا مزدیسنا}} |
{{مزدیسنا مزدیسنا}} |
||
'''زَرتُشت''' یا '''زَردُشت''' یا '''اشوزَرتُشت'''، پیامبر [[ایران باستان]] بود؛ که [[مزدیسنا]] را بنیان گذاشت.<ref>فرهنگ فارسی، دکتر محمد معین، جلد پنجم، اعلام ص ۶۴۸</ref> وی سراینده [[گاتاها]]، کهن‌ترین بخش [[اوستا]] است.<ref>[http://www.avesta.org/gathas.htm The Gathas ("Hymns") of Zarathushtra] {{نشان زبان|en|انگلیسی}}. بازدید در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۱.</ref> زادگاه و زادروز وی دقیقاً روشن نیست، هرچند زمان زایش او ۶۰۰ تا ۱۲۰۰<ref name="iranicaonline.org">[http://www.iranicaonline.org/pages/chronology-1 CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1] ''iranicaonline.org''</ref> پیش از [[میلاد مسیح]] گمان زده می‌شود و زادگاه وی را به مناطق مختلفی مانند [[شهر ری]]،<ref>ابراهیم پورداوود، ص ۲۳</ref> [[آذربایجان]]،<ref>ابراهیم پورداوود، گات‌ها، ص ۲۳</ref> [[خوارزم]]،<ref>اسطورهٔ زندگی زردشت، ص ۲۲</ref> [[سیستان]]،<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/546704/Sistan Sistan - Britannica Online Encyclopedia]</ref> [[خراسان]]<ref>اسطورهٔ زندگی زردشت، ص ۲۳</ref><ref>M. Witzel, '' "The Home Of The Aryans" '', Festschrift J. Narten = Münchener Studien zur Sprachwissenschaft, Beihefte NF 19, Dettelbach: J.H. Röll 2000, 283-338. Also published online, at [[دانشگاه هاروارد|Harvard University]] ([http://www.people.fas.harvard.edu/~witzel/AryanHome.pdf LINK])</</ref> و [[آمل]]<ref>[https://archive.org/details/ShahrestanihaIEransahr Šahrestānīhā ī Ērānšahr، تورج دریایی، ص 25]</ref> نسبت داده‌اند. آموزش‌های زرتشت بعدها با باورهای بومی ایرانیان آمیخته شد و مزدیسنای کنونی را پدیدآورد که نزدیک به پنج سده دین رسمی ایران نیز بوده‌است. نام زرتشت در فهرست یکصد نفره انسان‌های تأثیرگذار تاریخ که توسط مایکل هارت تنظیم شده‌است، قرار دارد.<ref>{{نشان زبان|en|انگلیسی}}. بازدید در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۱ [http://www.adherents.com/adh_influ.html Religious Affiliation of History's 100 Most Influential People]</ref> دین زرتشت امروزه حدود ۲۰۰ هزار تن پیرو در [[ایران]]، [[هند]] و برخی نقاط دیگر [[جهان]] دارد.<ref>Zoroastrian Community Today [http://www.zoroastriancenter.org/community.html Approximately 200,000 Zoroastrians live across the globe] {{نشان زبان|en|انگلیسی}}. بازدید در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۱.</ref> |
'''زَرتُشت''' یا '''زَردُشت''' یا '''اشوزَرتُشت'''، پیامبر [[ایران باستان]] بود؛ که [[مزدیسنا| دین زرتشتی (مزدیسنا)]] را بنیان گذاشت.<ref>فرهنگ فارسی، دکتر محمد معین، جلد پنجم، اعلام ص ۶۴۸</ref> وی سراینده [[گاتاها]]، کهن‌ترین بخش [[اوستا]] است.<ref>[http://www.avesta.org/gathas.htm The Gathas ("Hymns") of Zarathushtra] {{نشان زبان|en|انگلیسی}}. بازدید در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۱.</ref> زادگاه و زادروز وی دقیقاً روشن نیست، هرچند زمان زایش او ۶۰۰ تا ۱۲۰۰<ref name="iranicaonline.org">[http://www.iranicaonline.org/pages/chronology-1 CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1] ''iranicaonline.org''</ref> پیش از [[میلاد مسیح]] گمان زده می‌شود و زادگاه وی را به مناطق مختلفی مانند [[شهر ری]]،<ref>ابراهیم پورداوود، ص ۲۳</ref> [[آذربایجان]]،<ref>ابراهیم پورداوود، گات‌ها، ص ۲۳</ref> [[خوارزم]]،<ref>اسطورهٔ زندگی زردشت، ص ۲۲</ref> [[سیستان]]،<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/546704/Sistan Sistan - Britannica Online Encyclopedia]</ref> [[خراسان]]<ref>اسطورهٔ زندگی زردشت، ص ۲۳</ref><ref>M. Witzel, '' "The Home Of The Aryans" '', Festschrift J. Narten = Münchener Studien zur Sprachwissenschaft, Beihefte NF 19, Dettelbach: J.H. Röll 2000, 283-338. Also published online, at [[دانشگاه هاروارد|Harvard University]] ([http://www.people.fas.harvard.edu/~witzel/AryanHome.pdf LINK])</</ref> و [[آمل]]<ref>[https://archive.org/details/ShahrestanihaIEransahr Šahrestānīhā ī Ērānšahr، تورج دریایی، ص 25]</ref> نسبت داده‌اند. آموزش‌های زرتشت بعدها با باورهای بومی ایرانیان آمیخته شد و مزدیسنای کنونی را پدیدآورد که نزدیک به پنج سده دین رسمی ایران نیز بوده‌است. نام زرتشت در فهرست یکصد نفره انسان‌های تأثیرگذار تاریخ که توسط مایکل هارت تنظیم شده‌است، قرار دارد.<ref>{{نشان زبان|en|انگلیسی}}. بازدید در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۱ [http://www.adherents.com/adh_influ.html Religious Affiliation of History's 100 Most Influential People]</ref> دین زرتشت امروزه حدود ۲۰۰ هزار تن پیرو در [[ایران]]، [[هند]] و برخی نقاط دیگر [[جهان]] دارد.<ref>Zoroastrian Community Today [http://www.zoroastriancenter.org/community.html Approximately 200,000 Zoroastrians live across the globe] {{نشان زبان|en|انگلیسی}}. بازدید در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۱.</ref> |
||
== ریشه و معنای نام == |
== ریشه و معنای نام == |
||
نسخهٔ ۲۷ دسامبر ۲۰۱۸، ساعت ۰۲:۲۴
| زرتشت | |
|---|---|
 زرتشت  | |
| اطلاعات کلی | |
| نام | زرتشت |
| نام‌های دیگر | اشوزَرتُشت، اِسپنتمان |
| آئین | مزدیسنا |
| محل زندگی | نامشخص «در متن‌های سنتی آذربایجان، شهر ری و سیستان را زادگاه او دانسته‌اند. امروزه بیشتر حدود خوارزم و خراسان را به عنوان خاستگاه او پیشنهاد داده‌اند» همچنین برخی از دانشمندان غربی نیز بلخ را به عنوان زادگاه او عنوان کرده‌اند. |
| سایر اطلاعات | |
| شناخته شده | پیامبر، روحانی |
| آثار | گاتاها |
| تاریخ تولد | نامشخص (احتمالاً ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد) |
| خانواده | |
| نام پدر | پوروشسب |
| نام مادر | دوغدو |
| همسر | هووی |
| فرزندان | ایست واستر و سه دختر به نام‌های فرینی و ثریتی و پوروچیستا |
| از سلسله مباحث |
| مَزدَیَسنا |
|---|
 |
 درگاه مزدیسنا |
زَرتُشت یا زَردُشت یا اشوزَرتُشت، پیامبر ایران باستان بود؛ که دین زرتشتی (مزدیسنا) را بنیان گذاشت.[۱] وی سراینده گاتاها، کهن‌ترین بخش اوستا است.[۲] زادگاه و زادروز وی دقیقاً روشن نیست، هرچند زمان زایش او ۶۰۰ تا ۱۲۰۰[۳] پیش از میلاد مسیح گمان زده می‌شود و زادگاه وی را به مناطق مختلفی مانند شهر ری،[۴] آذربایجان،[۵] خوارزم،[۶] سیستان،[۷] خراسان[۸][۹] و آمل[۱۰] نسبت داده‌اند. آموزش‌های زرتشت بعدها با باورهای بومی ایرانیان آمیخته شد و مزدیسنای کنونی را پدیدآورد که نزدیک به پنج سده دین رسمی ایران نیز بوده‌است. نام زرتشت در فهرست یکصد نفره انسان‌های تأثیرگذار تاریخ که توسط مایکل هارت تنظیم شده‌است، قرار دارد.[۱۱] دین زرتشت امروزه حدود ۲۰۰ هزار تن پیرو در ایران، هند و برخی نقاط دیگر جهان دارد.[۱۲]
ریشه و معنای نام
نام زرتشت بر اساس نوشته‌های زبان اوستایی «زراثوشترا» بوده‌است. این نام ترکیبی است از «زَرَت» که ممکن است معنی زرد و زرین یا پیر داشته باشد و «اشترا» که برخی آن را شتر و برخی معنی آن را «آسترا» به معنی ستاره در نظر گرفته‌اند. «دارنده شتر زرد»، «دارنده شتر پیر»، «دارنده شتر با جرأت»، «درخشان و زرد مثل طلا»، «پسر ستاره»، «ستاره درخشان» و «روشنایی زرین» معانی گوناگونی است که تا به حال پژوهشگران برای نام زرتشت ذکر کرده‌اند.[۱۳]
املای نام زرتشت در انگلیسی (به انگلیسی: Zoroaster)، از املای یونانی آن (به یونانی: Ζωροάστρης)[۱۴] گرفته شده‌است که واژه Aster یا «ستاره» را در خود دارد و ممکن است به این دلیل باشد که این پیامبر را بعدها سرچشمه دانش ستاره‌شناسی دانسته‌اند. نام اوستایی او «زره ثوشتره» به تعبیری به معنی «کسی که می‌تواند شتران را اداره کند» است.[۱۵] شکل فارسی باستان نام او «زره ئوشتره» Zaraushtra و شکل مادی آن «زره توشتره» Zaratushtra بوده‌است که زره ئوشتره اوستایی و زردشت پهلوی از آن پدید آمده‌است.
زمان زندگانی زرتشت
زمان ظهور زرتشت، با همه پژوهش‌های دانشمندان قدیم و جدید، هنوز هم در پرده ابهام است. برخی از مورخین سال تولد زرتشت را در ۱۰۰۰ پیش از میلاد مسیح تخمین زده‌اند. زادروز زرتشت در بین پژوهشگران و تاریخ‌دانان موضوعی مورد بحث است. این تفاوت از ۶۰۰ تا ۱۲۰۰ پیش از میلاد است.[۳]
دربارهٔ زمان زندگانی زرتشت آنقدر تحقیق و بحث و گفتگو شده‌است که حتّی اشاره به رئوس آن مطالب، کتاب بزرگی را فراهم می‌کند.[۱۶]
- اودوکسوس کنیدوسی که هم‌زمان با افلاطون بوده‌است، زمان ظهور زرتشت را ۶۰۰۰ سال قبل از افلاطون می‌داند.[۱۷]
- جامعه ایرانیان زرتشتی زادروز زرتشت را روز خرداد از ماه فروردین برابر با ۶ فروردین[۱۸] و در سال ۱۷۶۸ پیش از میلاد[۱۹] و تاریخ درگذشت او را ۵ دی ۱۶۹۱ پیش از میلاد[۲۰] تعیین کرده‌است.
- بیشتر پژوهشگران طرفدار تاریخ سنتی، زمان زرتشت را سده پنجم تا ششم پیش از میلاد در نظر گرفته‌اند.[۲۱] در کتاب بندهشن آمده‌است که زرتشت در سال ۲۵۸ سال پیش از انقراض شاهنشاهی هخامنشی به بعثت رسید. اما در ارداویراف‌نامه، بعثت زرتشت ۳۰۰ سال پیش از حمله اسکندر ذکر می‌شود و بنابراین، چون اسکندر ۳۳۰ پیش از میلاد به ایران حمله کرده‌است، تاریخ تولد زرتشت در حدود ۶۶۰ پیش از میلاد خواهد شد. همچنین بعضی از محققان دیگر از شباهت اسمی استفاده کرده، گشتاسپ (ویشتاسپ) پدر داریوش یکم هخامنشی را با گشتاسپ شاه کیانی یکی دانسته‌اند، در نتیجه زمان زرتشت را حدود ۵ سده پیش از میلاد در نظر گرفته‌اند.[۲۲]
- امروزه بیشتر دانشمندان بر آنند که زردشت بین "۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰" سال پیش از میلاد می‌زیسته‌است.[۲۳][۲۴]
خاستگاه زرتشت
با آنکه در مورد زادگاه زرتشت تاکنون تحقیق گسترده‌ای صورت گرفته ولی هنوز نتیجه قطعی به دست نیامده‌است.[۲۵] از گاتاها که تنها مآخذ اساسی راجع به زندگی زرتشت است، هیچگونه اطلاع روشنی، خواه در باب مولد و خواه دربارهٔ محل دعوت و منطقه عمل او، به دست نمی‌آید.[۲۵] در چندین قسمت از یشت‌ها در اوستا محل فعالیت دینی زرتشت ایران‌ویج ذکر شده‌است.[۲۶]
در منابع زبان پهلوی (زبان پارسی میانه) و به دنبال آن‌ها در کتاب‌های عربی و فارسی ایران‌ویج را با آذربایجان یکی شمرده‌اند. دانشمندان انتساب زرتشت را به آذربایجان، به دلایل فراوان مردود می‌دانند که مهم‌ترین آن‌ها دلایل زبانی است. زبان اوستایی یعنی زبان کتاب اوستا زبانی است متعلق به شرق ایران و در این کتاب هیچ نشانی از واژه‌هایی که اصل مادی یا فارسی باستان داشته باشد، دیده نمی‌شود. امروزه بیشتر دانشمندان ایران‌شناس ایران‌ویج را خوارزم به‌شمار آورده و زادگاه زردشت را آنجا دانسته‌اند.[۲۷][۲۸]
تبار و خانواده زرتشت
مادر زرتشت دوغدو دختر «فری‌هیم‌رَوا» و پدر وی پوروشسب نام داشتند.[۲۹][۳۰][۳۱][۳۲] نام خانوادگی زرتشت اسپنتمان بود.[۳۳] حاصل ازدواج پوروشسپ و دوغدو پنج پسر بود که زرتشت سومین آن‌هاست.[۳۴]
زرتشت سه بار ازدواج کرده بود. نام همسر نخست و دوم او ذکر نشده‌است. زن سوم او «هووی» نام داشته، هووی از خاندان «هووگو» و بنابر روایات سنتی دختر فرشوشتر، وزیر گشتاسپ شاه کیانی بوده‌است.[نیازمند منبع]
زن نخست او پسری به نام ایست واستر و سه دختر به نام‌های «فرینی» و «ثریتی» و «پوروچیستا» داشت.[۳۵] زرتشت در گاتاها از ازدواج دختر سوم خود یاد می‌کند و روایات بعدی، شوهر او را جاماسپ می‌نامد. از همسر دوم زرتشت، دو پسر به نام‌های «اورْوْتَتْ‌نَرَه» و «هْوَرْچیثْزَه» به دنیا آمده،[۳۶] و ظاهراً از زن سوم فرزندی نداشته‌است.[۳۷]
نخستین کسی که به زرتشت ایمان آورد، میدیوماه بود که فروردین‌یشت[۳۸] از او نام می‌برد. وی در روایات سنتی، پسرعموی زرتشت به‌شمار آمده‌است.[۳۹][۴۰]
زندگی زرتشت
گرچه در اوستای موجود جای جای اشاره‌های پراکنده‌ای به نام و خانواده و برخی حوادث زندگی زرتشت می‌شود ولی زندگینامه او به‌طور منظم و پیوسته عرضه نمی‌شود. شواهد موجود نشان می‌دهد که شرح زندگی زرتشت در سه نَسک (بخش) از ۲۱ نَسک اوستا به نام‌های «سپند»، «چهرداد» و «وشتاسپ ساست» آمده بوده‌است. اصل متن اوستایی و ترجمه پهلوی این بخش‌ها در دست نیست. اما خلاصه مطالب آن‌ها در کتاب هشتم دینکرد نقل شده‌است.[۴۱]
آگاهی‌های تاریخی و واقعی دربارهٔ زندگی زرتشت بسیار اندک است. آنچه در اوستا و در منابع پهلوی و فارسی آمده‌است، بیشتر جنبه افسانه‌ای دارد، گرچه در این مطالب نیز حقایقی می‌توان یافت. آنچه به یقین در مورد زندگی زرتشت از متون اوستایی بر می‌آید اینست که زرتشت از کودکی تعلیمات روحانی دیده‌است. زیرا در گاتاها (یسن ۳۳، بند ۱) خود را «زوتَر» نامیده‌است و آن اصطلاحی است که در مورد دین مردی که دارای شرایط کامل روحانیت است، به کار می‌رود. در گاتاها (یسن ۴۳) اشاره به دریافت وحی از او از سوی اهورامزدا شده‌است. زرتشت در تبلیغ دین خود با دشواری‌هایی روبرو بوده‌است. در سرودهای خویش (یسن ۴۶، بند ۲) از فقر و کمی تعداد حامیانش می‌گوید و از بدکاری پیشگویان و روحانیان هم وطن خود کوی‌ها و کرپن‌ها، گله و شکایت دارد و از بعضی دشمنان خود مانند بندوه و گرهم (یسن ۴۹، بند ۱ و ۲) نام می‌برد. سرانجام بر آن می‌شود که از زادگاه خود دور شود و به سرزمین مجاور برود که فرمانروای آن گشتاسپ است. زرتشت در این سرزمین سرانجام با موفقیت روبرو می‌گردد. با گِرَوِش گشتاسپ به دین زرتشت، مخالفت‌های حکمرانان همجوار برانگیخته می‌شود. نام برخی از فرمانروایان مخالف زرتشت در آبان‌یشت (یشت ۵، بند ۱۰۹) آمده‌است که از میان آنان ارجاسپ تورانی از همه نامورتر است. برحسب سنت زرتشت در سن ۷۷ سالگی کشته شد و قاتل او توربراتور نام دارد.[۴۲]
جایگاه گاتاها در اوستا
قدیم‌ترین و مقدس‌ترین بخشِ اوستا کتاب دینی زرتشتیان، گاتاها می‌باشد. از زمان‌های بسیار قدیم گاتاها را سخنان و اشعار خود زرتشت می‌دانستند.[۴۳]
اوستایی که اکنون در دست است تنها یک چهارم کتابی است که در دوره شاهنشاهی ساسانی وجود داشته‌است.[۴۴] اوستا در شکل کنونی خود شامل پنج بخش است. بخش‌های اوستا عبارتند از:
- یسنا (یسنه) به معنی پرستش و نیایش است و مهم‌ترین قسمت اوستاست. سخنان زرتشت موسوم به گاتاها در آن گنجانده شده‌است. کلاً شامل ۷۲ فصل یا هات است.[۴۵]
- ویسپرد شباهت تامی به یسنه دارد و همراه آن در مراسم دینی خوانده‌می‌شود.[۴۶]
- یشت از برای ستایش پروردگار و نیایش امشاسپندان و فرشتگان و ایزدان است. از نظر قدمت زبانی احتمالاً چند سده با عهد گاتاها اختلاف زمانی دارد.[۴۵][۴۷] یشت‌ها گروهی از متن‌های کهن هستند که از راه تلفیق در گنجینه آیین زرتشتی گنجانده شده‌اند.[۴۸]
- وندیداد به معنی قانون است. این بخش شامل بسیاری از قوانین مذهبی و احکام دینی زرتشتیان می‌شود. تألیف آن معمولاً به پس از دوره هخامنشی نسبت داده‌می‌شود.[۴۹] زبان و سبک و انشاء وندادید با این فرض که همه کتاب از دوره اول اشکانی است، کاملاً سازگار است.[۵۰]
- خرده‌اوستا به معنی اوستای کوچک است. برای شرح نماز، ادعیه، روزهای متبرک ماه و اعیاد مذهبی سال و سایر مراسم مثل سِدرِه‌پوشی و کُستی بستن کودکان، عروسی، سوگواری و غیره درست شده‌است. این قسمت از اوستا در زمان شاپور دوم شاه ساسانی بین سال‌های ۳۱۰ تا ۳۷۹ و توسط آذرباد مهراسپندان تألیف شده‌است.[۵۱]
اهمیت گاتاها در شناخت دین زرتشت
گاتاها کهن‌ترین اثری است که از روزگاران پیشین برای ایران باقی‌مانده‌است و از حیث صرف و نحو و زبان و تعبیر و فکر با سایر قسمت‌های اوستا فرق دارد. قطعاتی که دلیل سخن‌گوئی خود زرتشت است، در گاتاها بسیار دیده می‌شود. چنان‌که در شش‌تا از گاتاها سراینده به عنوان اول شخص از خود یاد می‌کند.[۵۲]
به دلیل تصرفاتی که به خصوص در دوره ساسانی، در دین زرتشت، کرده‌اند، گاتاها منبع بسیار معتبری برای شناخت عقاید اصلی زرتشت به‌شمار می‌رود.[۵۳] فصل‌های یسنه، هات نامیده می‌شوند. کل گاتاها ۱۷ هات است و شامل ۲۳۸ بند و ۸۹۶ بیت و ۵۵۶۰ کلمه است. گاتاها منظوم است و از جهت وزن شعر و تعداد مصراع‌ها در هر بند، به ۵ بخش به شرح زیر تقسیم شده‌است.
- اهنود به معنی سرور و مولا است. اهنود از هات ۲۸ یسنه آغاز می‌شود.
- اشتود به معنی سلامت و عافیت است.
- سپنتمد به معنی خرد مقدس است.
- وهوخشتر به معنی اقتدار نیک و کشور خوب است.
- وهیشتواشت به معنی بهترین خواسته و نیکوترین ثروت است.[۵۴]
به سبب وجود لغت‌های ناشناخته، پیچیدگی زبان شعر، مشکلات دستوری و از همه مهم‌تر مشکل عدم آشنایی صحیح با اندیشه‌های زرتشت نمی‌توان ادعا کرد که اشعار زرتشت بطور کامل توسط دانشمندان اوستاشناس درک شده‌است، با این همه، لطف و زیبایی آن دسته از سرودهایی که معنی آن روشن است، قابل انکار نیست.[۴۳]
دین زرتشت از ورای گاتاها
آنچه از واژه‌ها و جملات گاتاها بر می‌آید نشان دهنده اینست که زرتشت بر ضد گروه پروردگاران آریایی یعنی آن مذهبی که ایرانیان در پرستیدن قوای طبیعت با هندوان شرکت داشتند، می‌باشد.[۵۵]
یکتاپرستی
در گاتاها اهورامزدا خدای یگانه است که جسم یا مرکب نبوده و مینوی پاک است.[۵۶] جلوه‌های خاص خدا امشاسپندان هستند.[۴۳] تقریباً دویست بار در گاتاها به کلمه مزدا (اهورامزدا) یا ترکیب از این واژه اشاره می‌شود. زرتشت جز از اهورامزدا خدای دیگری نمی‌شناسد. زرتشت از گروه پروردگاران پیشین رو گردان است. تمام عظمت و جبروت مختص اهورامزدا ست. اوست آفریننده یکتا و خداوند توانا. در گاتاها (هات ۴۴) زرتشت با یک زبان شاعرانه در توحید و اقتدار خداوند گوید:
|
دوگانگی خرد انسان
در گاتاها از منازعات اهورامزدا و اهریمن و جنگ و ستیز دائمی مابین این دو که مایه آن همه بحث و مجادله گردید هیچ سخنی نرفته‌است. زرتشت اهورامزدا را سرچشمه آفرینش می‌داند و در مقابل او، آفریدگار یا فاعل شری وجود ندارد. انگره مینو یا خرد خبیث که بعدها به مرور ایام تبدیل به اهریمن گردید و زشتی‌های جهان از قبلِ اوست در مقابل اهورامزدا نیست بلکه در مقابل سپنتا مینیو یا خرد مقدس است.[۵۸] در گاتاها هات ۳۰ قطعه سوم آمده‌است:
آن دو گوهر همزادی که در آغاز در عالم تصور ظهور نمودند یکی از آنان نیکی است در اندیشه و گفتار و کردار و دیگری بدی (در اندیشه و گفتار و کردار) از میان این دو مرد دانا باید نیک را برگزیند نه زشت را.[۵۹]
همچنین در گاتاها هات ۴۵ قطعه دوم آمده‌است:
من می‌خواهم سخن بدارم از آن دو گوهری که در آغاز زندگانی وجود داشتند، از آنچه آن (گوهر) خرد مقدس سپنت مینو، به آن (گوهر) خرد خبیث انگره مینو گفت، اندیشه، آموزش، خرد، آرزو، گفتار، کردار، زندگانی و روان ما با هم، یگانه و یکسان نیست.[۵۵]
زرتشت مسئله نیکی و بدی را از دیدگاه فلسفی بدین صورت بیان می‌کند که خلقت جهان توسط خداوند انجام می‌یابد اما دو مینوی یا دو اصل وجود دارند که از خواص ذهن آدمی هستند. او می‌گوید این دو بنیاد زاده اندیشه آدمی هستند و هریک بر اندیشه و گفتار و کردار انسان اثرگذار هستند.[۶۰] این دو گوهر در سرشت آدمی وجود دارند و قضاوت دربارهٔ خوب و بد از این دو گوهر غیرمادی سرچشمه می‌گیرد. این ثنویت و دوگانگی در اخلاق و منش آدمی در مذاهب و مکتب‌های فلسفی دیگر نیز وجود دارند، مانند نفس اعلی و نفس اماره، نفس انسانی و نفس بهیمی و همچنین نام‌های دیگر.[۶۱]
.jpg)
اختیار انسان
در برابر این دو نیرو تکلیف انسان در دنیا چیست؟ زرتشت در گاتاها در هات ۳۰ گوید «مرد دانا باید خود برابر گزیند».[۶۲] انسان برپایه سرودهای زرتشت آزاد است و اختیار گزینش دارد. زرتشت در گاتاها در هات ۳۰ بخش ۲ می‌گوید:
به سخنان مهین گوش فرا دهید. با اندیشهٔ روشن به آن بنگرید. میان این دو آئین (دروغ و راستی) خود تمایز دهید. پیش از آنکه روز واپسین فرا رسد، هر کسی بشخصه دین خود اختیار کند. بشود که در سرانجام کامروا گردیم.[۶۲]
ارج‌گذاری زندگی در این جهان
زرتشت به زندگانی دنیوی بی‌اعتنا نیست و درویشی در آن راهی ندارد. زرتشت رسالت خود را فقط مذهبی و معنوی نمی‌داند و در ترقی امور اقتصادی و بهبود زندگانی مادی نیز کوشاست. بخصوص زرتشت به‌آباد کردن زمین و کشاورزی اهمیت زیادی داده‌است. زرتشت در سخنان خویش خطاب به کشاورزان می‌گوید که کشور خداپرست گشتاسپ باید از نیروی آنان برتری به هم رساند و سرمشق دیگران گردد. در هات ۳۴ گاتاها بند ۱۴ آمده‌است:
آری ای مزدا از پاداش گران‌بهای تو در همین جهان کسی بهره‌مند شود که در کار و کوشش است.[۶۳]
اساس دین زرتشت
(پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک)، از خصایص و اصول مزدیسنا است. در سراسر گاتاها این سه کلمه بارها تکرار شده‌است. در هات ۵۱ گاتاها بند ۲۱ آمده‌است:
از پرتو پارسائی به مقام تقدس رسند. چنین کسی از پندار و گفتار و کردار نیک و ایمان خویش به راستی ملحق گردد. اهورامزدا به میانجی وهومنه (مظهر اندیشه نیک و خرد و دانایی خداوند) به چنین کسی کشور جاودانی ارزانی دارد. مرا نیز چنین پاداش نیکی آرزوست.[۶۴]
همچنین انسان باید در فتح راستی و شکست دروغ بکوشد.[۶۵] در هات ۳۰ گاتاها بند ۸ آمده‌است:
کشور جاودانی (بهشت) از آن کسی خواهد بود که در زندگانی خویش با دروغ بجنگد و آن را در بند نموده، به دست راستی بسپرد.[۶۲]
آیین پرستش و مراسم دینی
در گاتاها به هیچ روی از آیین‌های دین و مراسم پرستش و آداب قربانی و اعیاد گفتگو نیست. زرتشت اعمال قربانی و باده‌نوشی‌های دینی و بکار بردن هوم را با سختی و قاطعیت مردود دانسته‌است.[۶۶] پلوتارک مورخ یونانی نوشته‌است زرتشت ایرانیان را در عبادت اهورامزدا فقط به فدیه معنوی که نیایش و سپاسگزاری باشد موعظه نمود.[۶۷]
عنوان کاهنان و پیشوایان مذهبی پیش از زرتشت کرپان بود که مراسم و نیرنگ‌ها و مناسک دینی را که بسیار پیچیده بود، برای مردم انجام می‌دادند و علاوه بر دستمزدهای کلان، قدرت فوق‌العاده‌ای داشتند.[۶۸] هوم نوشابه سکرآوری بود که در این نیایش‌های مذهبی می‌نوشیدند، مرگ‌زدایی صفت آن بود و پیداست که هوم را نیز بسان ایزدان و فرشتگان به یاری می‌خواندند.[۶۹]
در هات ۳۲ گاتاها بند ۱۲ و ۱۴ آمده‌است:
نفرین تو باد ای مزدا به کسانی که با فریاد شادمانی گاو قربانی می‌کنند.[۶۳]
همچنین در منع نوشیدنی‌های الکلی در مراسم مذهبی در هات ۴۸ گاتاها بند ۱۰ آمده‌است:
کی ای مزدا شُرَفا به رسالت نیک‌پی خواهند برد؟ کی این مشروب سکر آوردنده و کثیف را خواهی برانداخت؟ از آن چیزی که کرپان‌های زشت کردار و شهریاران بدرفتار، به عمد ممالک را می‌فریبند.[۷۰]
سنجش اعمال در روز رستاخیز
مزدا پس از سر آمدن زندگانی در روز واپسین در کشور جاودانی خود، آنچه نیک و نیک‌تر است به آن کسی بخشد که خشنودی او را به جای آورد، همچنین زشت‌کردار را که از او نافرمان‌برداری نمود، به سزا رساند.[۷۱]
همچنین در در هات ۴۶ گاتاها بند ۱۰ و ۱۱، هات ۵۰ بند ۴ و هات ۵۱ بند ۱۳، از پل چینود ذکر رفته‌است.
این چنین این نفس دروغ‌پرست، پاداش یقینی هدایت‌شدگان راه راست را، از خود دور نمود. روانش در سر پل چینود هنگام حساب واپسین در بیم و هراس خواهد بود، برای آنکه از کردار و گفتار خویش از راه راست دور افتاد.[۷۲]
کرپان‌ها و کوی‌ها (کاهنان مذهبی و رهبران سیاسی مخالف زرتشت) به واسطهٔ تسلط خویش، مردم را به سوی اعمال زشت دلالت کنند تا آنکه حیات جاودانی آخرت آنان را تباه نمایند. روان و وجدان آنان وقتی که به نزدیک پل چینود رسد، در بیم و هراس خواهد افتاد. آنان جاویدان در خانهٔ دروغ (دوزخ) بمانند.[۷۳]
ازدواج
در گات‌ها، هات ۵۳، پند زرتشت به دخترش پوروچیستا هنگام ازدواج با جاماسپ وزیر دوران گشتاسپ چنین آمده‌است:[۷۴]
اینک تو ای پوروچیستا، جوان‌ترین دختر زرتشت، من از روی پاکی و راستی و نیک منشی، جاماسپ را که از راست‌کرداران و پشتیبانان آیین راستی است، جهت تو برگزیده‌ام. پس اکنون برو و در این باب بیندیش و خردت را راهنما قرار داده و پس از موافقت به اجرای مراسم مقدس ازدواج پرداز.[۷۵]
چگونگی ازدواج به موجب عقاید نخستین و صدر آیین زرتشتی، با آنچه بعدها به زرتشت نسبت دادند، سازگاری و هماهنگی ندارد. در زمان ساسانیان اصرار می‌شد که ازدواج میان خویشاوندان، از ضروریات دین و از تعالیم زرتشت است، برخلاف این نظر نه خود زرتشت و نه فرزندان و پیروانش به چنین اصلی عمل نکردند. بعید و بلکه محال است که زرتشت دربارهٔ ازدواج با خویشان و اقوام دستور دهد و در همان حال خود و پیروانش برخلاف آن عمل کنند. چنان‌که از گفته هرودوت بر می‌آید پیش از فتح مصر توسط کمبوجیه دوم چنین قانونی که نکاح با خواهر را تجویز کرده‌باشد، در ایران وجود نداشته‌است.[۷۶] هرودوت دربارهٔ ازدواج کمبوجیه دوم و خواهرش می‌نویسد:
با آنکه در هیچ دوره و زمانی در پارس سابقه نداشت، برادر با خواهر وصلت کند، باوجود این کمبوجیه به این خیال افتاد که برخلاف شرع و آئین قومی خویش، با خواهر خود ازدواج کند. پس قضات شاهی را احضار کرد و پرسید «آیا در پارس قانونی هست که اگر وی بخواهد ازدواج بین خواهر و برادر را مجاز سازد؟» داوران شاهی هر چند نتوانسته بودند، قانونی پیدا کنند که چنین امری را تجویز کند ولی قانونی یافتند که به پادشاه ایران اختیار می‌داد، به آنچه دلخواه اوست، رفتار کند. بدین ترتیب قضات در اثر بیمی که از قهر کمبوجیه داشتند قاعده‌ای تازه فراهم ساخته، جان خود را از خطر رهانیدند.[۷۷]
ازدواج میان محارم در برخی خاندان‌های سلطنتی باستانی، برای نگهداری خون و مالکیت رایج بوده‌است و ایلامیان و مصریان و تایلندی‌ها و غیره، این رسم را داشته‌اند. اما از گفته هرودوت چنین بر می‌آید که تا زمان کمبوجیه دوم این رسم نزد پارسیان غریب و ناخوشایند بوده‌است.[۷۸] اظهار صریح هرودوت مبنی بر نظرخواهی کمبوجیه از قضات خود قرینه دیگری است مبنی بر اینکه این ازدواج امری مغایر با سنت‌ها بوده‌است زیرا در غیر اینصورت کسب نظر مشورتی با قضات ضرورتی نداشت.[۷۹] شکی نیست که ایرانی‌ها پس از پیروزی بر مصر ارتباط تامی با این ملت داشته‌اند. احتمالاً از آن زمان در پیروی از مصری‌ها بعضی از اعضای خاندان سلطنتی چنین عملی را مرتکب شده و پس از آن موبدان را تحریک و تحریض نموده که فتوا برای مشروعیت بخشیدن به آن صادر نمایند.[۸۰]
از دیدگاه اسلام
از آنجا که اسلام، صریحاً ایمان به پیامبران گذشته را هم‌ردیف به پیامبر اسلام اعلام کرده‌است.[۸۱] زرتشت هم یک پیامبر الهی شناخته شده‌است. چنان‌که در قرآن سوره حج آیه ۱۷، زرتشتیان را مجوس نامیده‌است و در ردیف پیروان ادیان آسمانی آورده‌است.[۸۲]
البته بین اهل ایمان و یهود و صابئان و نصاری و مجوس، و آنانکه به خدا شرک آوردند محققاً روز قیامت میان آن‌ها خدا جدائی افکند که او بر احوال همه موجودات عالم (بصیر) و گواه است.[۸۳]
در قرآن کلمه مجوس به عنوان یک دین ذکر شده‌است و چون از مشرکان جدا شده‌است، بسیاری این برداشت را کرده‌اند که در اصل دینی یکتاپرستانه بوده‌است.[۸۴] همچنین در برخی احادیث اسلامی از زرتشت به عنوان پیامبر مجوس نام برده شده‌است.[۸۵] بنابراین، از دیدگاه اسلام، زرتشت پیامبری از جانب خداوند است که دارای کتاب آسمانی بوده‌است.[۸۲] زرتشت نیز خود را پیامبر دانسته‌است، آنجا که می‌گوید: «اهورامزدا، مرا برای راهنمایی در این جهان برانگیخت، و من از برای رسالت خویش، از منش پاک تعلیم یافتم».[۸۶] مسلمانان باور دارند که آموزه‌های اصیل زرتشت به مرور زمان دستخوش تحریف شد و توحید زرتشت به شرک تبدیل گشت. دستورهای آن از خرافات و اباطیل پر شد و در مسیر سود طبقات حاکم جامعه قرار گرفت.[۸۲]
جستارهای وابسته
- نظریه یکسان بودن ویشتاسپ هخامنشی و ویشتاسپ کیانی
- تأثیر آیین‌های کهن ایرانی بر آیین زرتشت
- جابجایی مکان‌های مقدس اوستا
- زرتشت از دیدگاه آیین‌های دیگر
- ریشه و معنای نام زرتشت
- زرتشت در منابع باستانی
- زرتشت در منابع غربی
- معجزه‌های زرتشت
- نگاره‌های زرتشت
- دشمنان زرتشت
- فلسفه زرتشت
- زایش زرتشت
پانویس
- ↑ فرهنگ فارسی، دکتر محمد معین، جلد پنجم، اعلام ص ۶۴۸
- ↑ The Gathas ("Hymns") of Zarathushtra (انگلیسی). بازدید در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۱.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1 iranicaonline.org
- ↑ ابراهیم پورداوود، ص ۲۳
- ↑ ابراهیم پورداوود، گات‌ها، ص ۲۳
- ↑ اسطورهٔ زندگی زردشت، ص ۲۲
- ↑ Sistan - Britannica Online Encyclopedia
- ↑ اسطورهٔ زندگی زردشت، ص ۲۳
- ↑ M. Witzel, "The Home Of The Aryans" , Festschrift J. Narten = Münchener Studien zur Sprachwissenschaft, Beihefte NF 19, Dettelbach: J.H. Röll 2000, 283-338. Also published online, at Harvard University (LINK)</
- ↑ Šahrestānīhā ī Ērānšahr، تورج دریایی، ص 25
- ↑ (انگلیسی). بازدید در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۱ Religious Affiliation of History's 100 Most Influential People
- ↑ Zoroastrian Community Today Approximately 200,000 Zoroastrians live across the globe (انگلیسی). بازدید در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۱.
- ↑ دانشنامهٔ مزدیسنا، ص ۲۹
- ↑ Zoroaster
- ↑ Boyce (۱۹۷۵). History of Zoroastrianism. ص. ۱۸۲.
- ↑ اسطورهٔ زندگی زرتشت، ص ۱۶
- ↑ راهنمای دین زرتشتی، ص ۳
- ↑ بندهش - فرنبغ دادگی- ترجمه مهرداد بهار - انتشارات توس
- ↑ خورشیدیان، ص. ص ۱۷ پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ خورشیدیان، ص. ص ۲۷ پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ خراسان بزرگ مهد آیین زرتشت، ص ۶۹
- ↑ خراسان بزرگ مهد آیین زرتشت، ص ۶۸
- ↑ شناخت اساطیر ایران، ص ۱۴
- ↑ علیرضا شاهپور شهبازی (۱۳۸۴)، راهنمای مستند تخت جمشید، به کوشش بنیاد پژوهشی پارسه-پاسارگاد.، تهران: انتشارات سفیران و انتشارات فرهنگسرای میردشتی، ص. ۱۸، شابک ۴–۶–۹۱۹۶۰–۹۶۴ مقدار
|شابک=را بررسی کنید: invalid character (کمک) پارامتر|چاپ=اضافه است (کمک) - ↑ ۲۵٫۰ ۲۵٫۱ مزداپرستی در ایران قدیم، ص ۱۷
- ↑ پورداود، یشت‌ها، جلد اول، ص ۳۸۵، ۲۸۳، ۶ و جلد دوم ص ۱۹۵
- ↑ اسطورهٔ زندگی زرتشت، ص ۲۱
- ↑ تاریخ تاجیکان، غفوروف، ص ۶۹
- ↑ آبان یشت، ۱۸؛ یسنای ۹ بند ۱۳۳۸۴
- ↑ وندیداد، فرگرد ۱۹: ۴، ۶ و ۴۶۳۸۴
- ↑ پیامبر از یاد رفته، (ضمیمه کتاب خراسان بزرگ مهد آیین زردشت، ص ۱۳۱)۳۸۴
- ↑ مری بویس، تاریخ کیش زرتشت، ج ۱، ص ۳۸۴
- ↑ یسنا، هات ۲۹، بند ۸
- ↑ گزیده‌های زادسپرم، فصل ۹، بند ۳ به بعد
- ↑ یسنای ۵۳، بند ۳؛ یشت ۱۳، بند ۱۳۹.
- ↑ یشت ۱۲، بند ۹۸
- ↑ خراسان مهد آیین زرتشت، صص ۱۴ و ۱۵
- ↑ یشت ۱۳، بند ۹۵
- ↑ خراسان مهد آیین زرتشت، صص ۱۵ و ۱۶
- ↑ اسطورهٔ زندگی زردشت، ص ۲۴
- ↑ اسطورهٔ زندگی زرتشت، ص ۵
- ↑ اسطورهٔ زندگی زردشت، ص ۲۳ تا ۲۵
- ↑ ۴۳٫۰ ۴۳٫۱ ۴۳٫۲ تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، ص ۳۷
- ↑ تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، ص ۳۶
- ↑ ۴۵٫۰ ۴۵٫۱ تاریخ ادبیات پیش از اسلام، ص ۴۰
- ↑ تاریخ ادبیات پیش از اسلام، ص ۴۲
- ↑ پورداود، یشت‌ها، جلد اول، ص ۶
- ↑ دین‌های ایران باستان، ص ۵۲
- ↑ تاریخ ادبیات پیش از اسلام، ص ۶۲
- ↑ مزداپرستی در ایران قدیم، ص ۱۳۷
- ↑ گات‌ها، پورداوود، ص ۴۴ تا ۶۰
- ↑ تاریخ ادبیات پیش از اسلام، ص ۳۷
- ↑ دانشنامهٔ مزدیسنا، ص ۴۰۲
- ↑ گات‌ها، پورداوود، ص ۶۱ تا ۶۶
- ↑ ۵۵٫۰ ۵۵٫۱ ۵۵٫۲ گات‌ها، پورداوود، ص ۷۰
- ↑ راهنمای دین زرتشتی، ص ۳۵
- ↑ گات‌ها، پورداوود، اشتودگات ۴۴ از بند ۳ تا بند ۷ ص ۷۱
- ↑ گات‌ها، پورداوود، ص ۷۲
- ↑ گات‌ها، پورداوود، اهنودگات ص ۱۷
- ↑ راهنمای دین زرتشتی، ص ۳۸
- ↑ اوستا، برگردان هفت هات از گاتاها، سرودهای زرتشت، تفسیر یسنای ۳۰ بند ۳، ص ۱۷۵
- ↑ ۶۲٫۰ ۶۲٫۱ ۶۲٫۲ گات‌ها، پورداوود، ص ۷۳
- ↑ ۶۳٫۰ ۶۳٫۱ گات‌ها، پورداوود، ص ۷۴
- ↑ گات‌ها، پورداوود، وهوخشترگات، ص ۱۳۷
- ↑ گات‌ها، پورداوود، ص ۷۶
- ↑ راهنمای دین زرتشتی، ص ۳۹
- ↑ گات‌ها، پورداوود، ص ۸۰
- ↑ دانشنامه مزدیسنا، ص ۳۹۰
- ↑ اوستا نامه مینوی آیین زرتشت، ص ۵۰
- ↑ گات‌ها، پورداوود، سپنتمدگات، ص ۱۰۹
- ↑ گات‌ها، پورداوود، وهوخوشترگات، هات ۵۱ بند ۶ ص ۱۲۹
- ↑ گات‌ها، پورداوود، وهوخوشترگات، هات ۵۱ بند ۱۳ ص ۱۳۳
- ↑ گات‌ها، پورداوود، اشتودگات، هات ۵۱ بند ۱۱ ص ۹۱
- ↑ راهنمای دین زرتشت، ص ۶۲
- ↑ راهنمای دین زرتشت، ص ۶۳
- ↑ پارسیان اهل کتابند، ص ۱۲۸
- ↑ تاریخ هرودوت، ص ۲۰۵
- ↑ هرودوت، قسمت توضیحات آخر کتاب، ص ۵۳۱
- ↑ زناشویی با خویشاوندان بسیار نزدیک در ایران باستان، ص ۱۷۸
- ↑ پارسیان اهل کتابند، ص ۱۳۰
- ↑ قرآن، سورهٔ بقره آیه ۲۸۶
- ↑ ۸۲٫۰ ۸۲٫۱ ۸۲٫۲ جهان در عصر بعثت، صفحهٔ ۴۰
- ↑ قرآن کریم، ترجمهٔ الهی قمشه‌ای، سورهٔ حج، آیهٔ ۱۷
- ↑ قاموس قرآن، ج۶، ص: ۲۳۹
- ↑ الاحتجاح ص ۳۴۶ و قصص الانبیاء جزایری باب ذکر نبی المجوس
- ↑ پیامبر از یاد رفته، ص ۱۸۲
منابع
- اوشیدری، جهانگیر (۱۳۷۶). دانشنامهٔ مزدیسنا، واژه نامهٔ توضیحی آیین زرتشت. تهران: نشر مرکز. شابک ۹۶۴-۳۰۵-۳۰۷-۵.
- کتابی، احمد (پاییز و زمستان ۱۳۷۹)، فصلنامهٔ نامهٔ علوم اجتماعی، زناشویی با خویشاوندان بسیار نزدیک در ایران باستان، شمارهٔ ۱۶، تهران
- دوستخواه، جلیل (۱۳۶۶)، اوستا، نامهٔ مینوی آیین زرتشت، تهران: انتشارات مروارید
- ساسانفر، آبتین (۱۳۸۶)، اوستا، برگردان هفت هات از گاتاها، تهران: نشر علم، شابک ۹۶۴-۴۰۵-۶۹۵-۷
- آموزگار، ژاله؛ تفضلی، احمد (۱۳۷۰). اسطورهٔ زندگی زردشت. تهران: انتشارات بابل.
- هینلز، جان (۱۳۷۵)، شناخت اساطیر ایران، ترجمهٔ ژالهٔ آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه، شابک ۹۶۴-۶۱۹۴-۰۶-۰ پارامتر
|چاپ=اضافه است (کمک) - کریستن سن، آرتور (۱۳۷۶)، مزداپرستی در ایران قدیم، ترجمهٔ صفا، ذبیح‌الله، تهران: انتشارات هیرمند پارامتر
|چاپ=اضافه است (کمک) - معین، محمد (۱۳۵۵). مزدیسنا و ادب پارسی. ج. ۱. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. پارامتر
|چاپ=اضافه است (کمک) - خورشیدیان، اردشیر (۱۳۸۷)، پاسخ به پرسش‌های دینی زرتشتیان، تهران: انتشارات فروهر، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۳۲۰-۴۶-۸ پارامتر
|چاپ=اضافه است (کمک) - تفضلی، احمد، و به کوشش آموزگار، ژاله (۱۳۷۶)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: انتشارات سخن، شابک ۹۶۴-۵۹۸۳-۱۴-۲ پارامتر
|چاپ=اضافه است (کمک) - رضی، هاشم (۱۳۵۲). راهنمای دین زرتشتی. تهران: انتشارات فروهر.
- رضوی، طاهر (۱۳۷۹)، پارسیان اهل کتابند، ترجمهٔ پروفسور مازندی، تهران: سازمان انتشارات فروهر پارامتر
|چاپ=اضافه است (کمک) - معین، محمد (۱۳۵۵)، مزدیسنا و ادب پارسی، جلد اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران پارامتر
|چاپ=اضافه است (کمک) - پورداوود، ابراهیم (نامعلوم)، گات‌ها، قدیمی‌ترین قسمتی از نامهٔ مینوی اوستا، تهران: انتشارات اساطیر تاریخ وارد شده در
|سال=را بررسی کنید (کمک) - کابلی، مهدیزاده (۱۳۸۱)، خراسان بزرگ مهد آیین زرتشت، مشهد: نشر نوند، شابک ۹۶۴-۶۸۲۴-۲۶-۹ پارامتر
|چاپ=اضافه است (کمک) - غفوروف، باباجان (۱۳۷۷). تاجیکان، تاریخ قدیم، قرون وسطی و دورهٔ نوین، جلد اول و دوم. دوشنبه: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- نیبرگ، هنریک ساموئل (۱۳۵۹). دین‌های ایران باستان. ترجمهٔ سیف‌الدین نجم‌آبادی. تهران: مرکز ایرانی مطالعهٔ فرهنگ‌ها. پارامتر
|چاپ=اضافه است (کمک) - هرودوت (۱۳۵۶). تاریخ هرودوت. ترجمهٔ وحید مازندرانی. تهران: انتشارات فرهنگستان ادب و هنر ایران.
- حسین، الهی قمشه‌ای (۱۳۸۶). شاهنامه فردوسی. ترجمهٔ ناهید فرشادمهر. تهران: نشر محمد. شابک ۹۶۴-۵۵۶۶-۳۵-۵.
 |
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ زرتشت موجود است. |
 |
مجموعهای از گفتاوردهای مربوط به زرتشت در ویکیگفتاورد موجود است. |
پیوند به بیرون
| دوران تکوین |
| ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| سکنه ماننا |
| ||||||||||||||||
| سکنه ماد |
| ||||||||||||||||
| القاب |
| ||||||||||||||||
| عمومی | |
|---|---|
| کتابخانه‌های ملی | |
| نهادهای پژوهش هنری | |
| واژه‌نامه‌های زندگی‌نامه‌ای | |
| پایگاه‌های دادهٔ علمی | |
| سایر | |
- زرتشت
- اساطیر
- اساطیر ایرانی
- اهالی ری
- ایزدان مزدیسنا
- بنیانگذاران مذهب
- پیامبران ایرانی
- تاریخ ستارهبینی
- رهبران مذهبی
- شخصیت‌ها و اعلام قرآنی
- شخصیتهای شاهنامه
- عنوانهای مذهبی
- فلسفه هندی
- فیلسوفان سده ۶ (پیش از میلاد)
- گیاهخواران اهل ایران
- مردم کشمیری
- مزدیسنا
- مفاهیم مزدیسنا
- موبدان
- نویسندگان مذهبی اهل هند
- نویسندگان مرد اهل هند
- نویسندگان هند باستان
- همهخداباوران