مصطفی ملکیان: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
→ تفاوت قدیمی‌ترتفاوت جدیدتر ←
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
دیداریویکی‌متن
جز ابزار پیوندساز: افزودن پیوند نشر هرمس به متن
Fatranslator (بحث | مشارکت‌ها)
ربات‌ها
۳۶۵٬۹۷۹ ویرایش‌ها
خط ۶۰: خط ۶۰:
وی مدتی در [[مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی|مؤسسه امام خمینی]] مشغول تحصیل و تدریس بود. ویرایش کتاب ''جامعه و تاریخ'' اثر [[محمدتقی مصباح یزدی]] از نتایج این همکاری است.
وی مدتی در [[مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی|مؤسسه امام خمینی]] مشغول تحصیل و تدریس بود. ویرایش کتاب ''جامعه و تاریخ'' اثر [[محمدتقی مصباح یزدی]] از نتایج این همکاری است.


وی مدت ده سال از نزدیک با [[محمدتقی مصباح یزدی]] همکاری داشته‌است و تنها بخشی از کتاب «علم النفس» اسفار را نزد [[محمدتقی مصباح یزدی]] فراگرفته‌است.<ref>ایران/شماره: 5903 / دوشنبه ۲۴ فروردین 1394</ref> ایشان بیشتر نزد [[عبدالله جوادی آملی]] شاگردی کرده‌است.<ref name="ReferenceA" />
وی مدت ده سال از نزدیک با [[محمدتقی مصباح یزدی]] همکاری داشته‌است و تنها بخشی از کتاب «علم النفس» اسفار را نزد [[محمدتقی مصباح یزدی]] فراگرفته‌است.<ref>ایران/شماره: 5903 / دوشنبه ۲۴ فروردین 1394</ref> ایشان بیشتر نزد [[عبدالله جوادی آملی]] شاگردی کرده‌است.<ref name="ReferenceA"/>


او در سال‌های دهه هشتاد به تدریس فلسفه در مراکز پژوهشی قم از جمله [[دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم]] و برخی از دانشگاه‌های تهران پرداخته و تاکنون چندین پایان‌نامه دانشگاهی با راهنمایی یا مشاوره او در [[دانشگاه تهران]]، [[دانشگاه تربیت مدرس]]، [[دانشگاه امام صادق]]، [[دانشگاه قم]] و [[مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی|مؤسسه امام خمینی]]، تدوین شده‌است. روش وی در طرح مسائل فلسفی، [[فلسفه تحلیلی|تحلیلی]] و در محتوا [[وجودگرایی|وجودگرایانه]] است.<ref name="زندگی مصطفی ملکیان">[http://www.hamshahrionline.ir/news-73506.aspx زندگی مصطفی ملکیان]</ref><ref>[http://www.zanan.co.ir/culture/000022.html زندگی‌نامه مختصر]</ref>
او در سال‌های دهه هشتاد به تدریس فلسفه در مراکز پژوهشی قم از جمله [[دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم]] و برخی از دانشگاه‌های تهران پرداخته و تاکنون چندین پایان‌نامه دانشگاهی با راهنمایی یا مشاوره او در [[دانشگاه تهران]]، [[دانشگاه تربیت مدرس]]، [[دانشگاه امام صادق]]، [[دانشگاه قم]] و [[مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی|مؤسسه امام خمینی]]، تدوین شده‌است. روش وی در طرح مسائل فلسفی، [[فلسفه تحلیلی|تحلیلی]] و در محتوا [[وجودگرایی|وجودگرایانه]] است.<ref name="زندگی مصطفی ملکیان">[http://www.hamshahrionline.ir/news-73506.aspx زندگی مصطفی ملکیان]</ref><ref>[http://www.zanan.co.ir/culture/000022.html زندگی‌نامه مختصر]</ref>
خط ۷۸: خط ۷۸:


=== کاستن از رنج انسان‌ها ===
=== کاستن از رنج انسان‌ها ===
به اعتقاد ملکیان، روشنفکران باید به تقلیل مرارت و تقریر حقیقت سرگرم باشند. او می‌گوید:<ref name="زندگی مصطفی ملکیان" />
به اعتقاد ملکیان، روشنفکران باید به تقلیل مرارت و تقریر حقیقت سرگرم باشند. او می‌گوید:<ref name="زندگی مصطفی ملکیان"/>
{{نقل قول|من نه دل نگران سنّتم، نه دل نگران تجدّد، نه دل نگران تمدّن، نه دل نگران فرهنگ و نه دل نگران هیچ امر انتزاعی از این قبیل. من دل نگران انسان‌های گوشت و خون داری هستم که می‌آیند، رنج می‌برند و می‌روند.
{{نقل قول|من نه دل نگران سنّتم، نه دل نگران تجدّد، نه دل نگران تمدّن، نه دل نگران فرهنگ و نه دل نگران هیچ امر انتزاعی از این قبیل. من دل نگران انسان‌های گوشت و خون داری هستم که می‌آیند، رنج می‌برند و می‌روند.


خط ۱۲۴: خط ۱۲۴:


=== نقد حوزه ===
=== نقد حوزه ===
یکی از مسائلی که همواره مورد انتقاد ملکیان قرار گرفته‌است شیوهٔ آموزش در حوزه‌های علمیه است. از نظر وی شیوهٔ آموزش در حوزه‌های علمیه بایستی از حالت «دست نامه‌ای» به حالت «درسنامه‌ای» تغییر کند. در شیوهٔ دست نامه‌ای، کتبی که به این شکل نوشته می‌شوند تنها ناظر به بیان دیدگاه‌های اختصاصی نویسنده در مورد موضوع مورد نظرند در حالیکه در کتب درسنامه، ملاحظات آموزشی رعایت شده‌است و نویسنده به شیوه‌ای تعلیمی و آموزشی، نه تنها تمام موضوعات مورد نظر را بیان می‌کند بلکه آن‌ها را به شیوه‌ای ساده و مطابق با روان‌شناسی آموزشی بکار می‌گیرد. از جمله کتاب‌های نوع دوم که تلاش شده‌است در حوزه به صورت درسنامه نوشته شود کتاب «منطق مظفّر» تألیف علّامه محمدرضا مظفّر است.<ref name="ReferenceA" />
یکی از مسائلی که همواره مورد انتقاد ملکیان قرار گرفته‌است شیوهٔ آموزش در حوزه‌های علمیه است. از نظر وی شیوهٔ آموزش در حوزه‌های علمیه بایستی از حالت «دست نامه‌ای» به حالت «درسنامه‌ای» تغییر کند. در شیوهٔ دست نامه‌ای، کتبی که به این شکل نوشته می‌شوند تنها ناظر به بیان دیدگاه‌های اختصاصی نویسنده در مورد موضوع مورد نظرند در حالیکه در کتب درسنامه، ملاحظات آموزشی رعایت شده‌است و نویسنده به شیوه‌ای تعلیمی و آموزشی، نه تنها تمام موضوعات مورد نظر را بیان می‌کند بلکه آن‌ها را به شیوه‌ای ساده و مطابق با روان‌شناسی آموزشی بکار می‌گیرد. از جمله کتاب‌های نوع دوم که تلاش شده‌است در حوزه به صورت درسنامه نوشته شود کتاب «منطق مظفّر» تألیف علّامه محمدرضا مظفّر است.<ref name="ReferenceA"/>


=== نقد دیدگاه‌های دیگران ===
=== نقد دیدگاه‌های دیگران ===
خط ۱۳۳: خط ۱۳۳:


=== تأکید بر ساده زیستی ===
=== تأکید بر ساده زیستی ===
ملکیان با تأثیرپذیری از فیلسوف آمریکایی قرن ۱۹ هنری [[هنری دیوید ثورو|هنری ثورو]]، در سال‌های اخیر تأکید فراوانی بر ساده زیستی مورد نظر خود داشته‌است. اندیشه‌های ساده زیستانهٔ ثورو، [[رالف والدو امرسون|امرسون]] و [[والت ویتمن]]، به نحو عمیقی او را تحت تأثیر قرار داده‌‌اند. (درسگفتار فلسفهٔ اخلاق تابستان ۹۵)<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وب‌گاه=www.iptra.ir|نشانی=http://www.iptra.ir/matter/1836/سخنرانی-مصطفی-ملکیان-ضرورت-ساده-زیستی-دنیای-امروز|عنوان=سخنرانی ملکیان با عنوان "ساده زیستی در دنیای امروز"}}</ref>
ملکیان با تأثیرپذیری از فیلسوف آمریکایی قرن ۱۹ هنری [[هنری دیوید ثورو|هنری ثورو]]، در سال‌های اخیر تأکید فراوانی بر ساده زیستی مورد نظر خود داشته‌است. اندیشه‌های ساده زیستانهٔ ثورو، [[رالف والدو امرسون|امرسون]] و [[والت ویتمن]]، به نحو عمیقی او را تحت تأثیر قرار داده‌اند. (درسگفتار فلسفهٔ اخلاق تابستان ۹۵)<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وب‌گاه=www.iptra.ir|نشانی=http://www.iptra.ir/matter/1836/سخنرانی-مصطفی-ملکیان-ضرورت-ساده-زیستی-دنیای-امروز|عنوان=سخنرانی ملکیان با عنوان "ساده زیستی در دنیای امروز"}}</ref>


== آثار ==
== آثار ==
خط ۲۲۵: خط ۲۲۵:
* [http://3danet.ir/category/132981/مصطفی-ملکیان سایت فرهنگی صدانت]
* [http://3danet.ir/category/132981/مصطفی-ملکیان سایت فرهنگی صدانت]
* [http://neeloofar.org/mostafamalekian.html سایت فرهنگی نیلوفر]
* [http://neeloofar.org/mostafamalekian.html سایت فرهنگی نیلوفر]

{{فلسفه اسلامی}}


{{ترتیب‌پیش‌فرض:ملکیان، مصطفی}}
{{ترتیب‌پیش‌فرض:ملکیان، مصطفی}}
خط ۲۳۰: خط ۲۳۲:
[[رده:استادان دانشگاه امام صادق]]
[[رده:استادان دانشگاه امام صادق]]
[[رده:استادان دانشگاه تربیت مدرس]]
[[رده:استادان دانشگاه تربیت مدرس]]
⚫
[[رده:استادان دانشگاه قم]]
[[رده:استادان دانشگاه تهران]]
[[رده:استادان دانشگاه تهران]]
⚫
[[رده:استادان دانشگاه قم]]
[[رده:اصلاح‌طلبان مسلمان]]
[[رده:اصلاح‌طلبان مسلمان]]
[[رده:افراد زنده]]
[[رده:افراد زنده]]

نسخهٔ ‏۱۲ دسامبر ۲۰۱۸، ساعت ۰۱:۳۴

مصطفی ملکیان
پرونده:Malekiyan.jpg
مصطفی ملکیان
نام هنگام تولدمصطفی ملکیان
زادهٔ۱۳۳۵
شهرضا، ایران
محل زندگیتهران
ملیتایرانی
تحصیلاتفلسفه اسلامی
محل تحصیلتحصیلات حوزوی، کارشناسی ارشد
همسر(ها)سیمین صالح
والدینعبدالرحیم ملکیان
مکتبفلسفه تحلیلی، اگزیستانسیالیسم، روان‌شناسی انسان‌گرایانه
محل کارمؤسسات خصوصی
استادانعبدالله جوادی آملی، انصاری شیرازی، مصباح یزدی، سید رضا بهاءالدینی
علایق اصلی
اخلاق، دین، روان‌شناسی
ایده‌های چشمگیر
پروژه عقلانیت و معنویت
دلیل شهرتپروژه عقلانیت و معنویت
«ملکیان» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای دیگر کاربردها، ملکیان (ابهام‌زدایی) را ببینید.

مصطفی ملکیان (زادهٔ ۱۳۳۵) فیلسوف و روشنفکر ایرانی است.[۱][۲][۳] بخش عمدهٔ پژوهش‌های او در حوزهٔ اخلاق، دین، فلسفهٔ دین، اگزیستانسیالیسم، روان‌شناسی، علوم انسانی، روش تحقیق و روشنفکری است.[۴] نظریه عقلانیت و معنویت پروژهٔ مهم اوست.[۵] ملکیان از منتقدان روشنفکری دینی است.[۶]

زندگی

او در شهرضا به دنیا آمد. پدرش، عبدالرحیم ملکیان، معروف به ناصح قمشه‌ای، از مشاهیر شهرضا بود.[۷] مصطفی ملکیان در سال ۱۳۵۲ تحصیل در رشته مهندسی مکانیک را در دانشگاه تبریز آغاز کرد، اما دغدغه‌های فلسفی و کلامی باعث شد وی رشته مهندسی را رها کند و به سراغ فلسفه برود. او تحصیل در حوزه و دانشگاه را هم‌زمان پی گرفت. ملکیان به گفته خودش، در مهر ماه سال ۱۳۵۸ وارد حوزه علمیه می‌شود و در سال ۱۳۷۷ حوزه را ترک می‌کند.[۸]

ملکیان در سال ۱۳۶۵ در رشته فلسفه موفق به اخذ مدرک لیسانس شد و با اینکه تنها یک گام تا دفاع از پایان‌نامه کارشناسی ارشد فلسفه اسلامی دانشگاه تهران فاصله داشت از ادامه تحصیل انصراف داد. سپس به قم رفت و سالیانی نیز به تحصیل در حوزه علمیه قم پرداخت. در قم از درس کسانی چون عبدالله جوادی آملی، محمدتقی مصباح یزدی، حسن حسن‌زاده آملی، یحیی انصاری شیرازی و سید رضا بهاءالدینی و آقای ستوده بهره برد.[۹] وی مدتی در مؤسسه امام خمینی مشغول تحصیل و تدریس بود. ویرایش کتاب جامعه و تاریخ اثر محمدتقی مصباح یزدی از نتایج این همکاری است.

وی مدت ده سال از نزدیک با محمدتقی مصباح یزدی همکاری داشته‌است و تنها بخشی از کتاب «علم النفس» اسفار را نزد محمدتقی مصباح یزدی فراگرفته‌است.[۱۰] ایشان بیشتر نزد عبدالله جوادی آملی شاگردی کرده‌است.[۹]

او در سال‌های دهه هشتاد به تدریس فلسفه در مراکز پژوهشی قم از جمله دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و برخی از دانشگاه‌های تهران پرداخته و تاکنون چندین پایان‌نامه دانشگاهی با راهنمایی یا مشاوره او در دانشگاه تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه امام صادق، دانشگاه قم و مؤسسه امام خمینی، تدوین شده‌است. روش وی در طرح مسائل فلسفی، تحلیلی و در محتوا وجودگرایانه است.[۱۱][۱۲]

در دهه هفتاد که نشریه «نقد و نظر» توسط دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم منتشر شد، ملکیان نقشی تعیین‌کننده در آن داشت. «کیان» انعکاس‌دهنده نظرات روشنفکران دینی متمایل به فلسفه تحلیلی و «نقد و نظر» تریبون نواندیشان دینی متمایل به فلسفه قاره‌ای بود. در کیان عبدالکریم سروش محوریت داشت و در نقد و نظر محوریت با مصطفی ملکیان بود.[۱۳]

ملکیان در اردیبهشت ۱۳۸۹ در سخنرانی ای تحت عنوان «عقلانیت و معنویت پس از ده سال» در دانشگاه تهران به تشریح نظریهٔ خود پرداخت. او تا بهار ۱۳۹۱ مشغول تدریس در کلاس‌های آزاد مؤسسات خصوصی مثل مؤسسه پرسش، مؤسسه پنجره حکمت بود. در اواخر بهار ۱۳۹۱، با اعلام خبر بیماری او، کلاس‌هایش موقتاً تعطیل شدند.[۱۴] ملکیان در آبان‌ماه ۱۳۹۱، در رثای احمد قابل سخن گفت.[۱۵] او در ۲۶ اسفند ۱۳۹۱، طی یک سخنرانی در مؤسسه فرهنگی سروش مولانا، طرحی پژوهشی با مسائلی همچون «اخلاقی زیستن یعنی چه؟»، «چرا باید اخلاقی زیست؟»، «دیگران را چگونه اخلاقی کنیم؟» و … معرفی کرد. ملکیان از شهریور ۱۳۹۲ مجدداً فعالیت‌های خود را اعم از تدریس و سخنرانی آغاز کرد.[۱۶]

مجله «مهرنامه» در شماره ۳۲ (آذر ۱۳۹۲) خود با انتشار متن گفتگویی با مصطفی ملکیان زیر عنوان «ملکیان پنجم»، به این سؤال پاسخ گفت که «چگونه مصطفی ملکیان از بنیادگرایی، سنت‌گرایی، تجددگرایی و اگزیستانسیالیسم عبور کرد و به نظریه عقلانیت و معنویت رسید؟» در این مصاحبه سیر تحول اندیشه وی در پنج مرحله، تبیین شده بود.

دیدگاه‌ها

دروغ دانستن تمدن بزرگ ایران

ملکیان می‌گوید: یکی از بزرگترین دروغهایی که ما به تاریخ گفته‌ایم این است که ما فرهنگ و تمدن عظیمی داشته‌ایم، آخه عزیز من فرهنگ و تمدن مدرک می‌خواهد اگر یونانی‌ها یک کتاب از افلاطون نداشتند، یک کتاب از ارسطو یا … نداشتند بنای پانتئن را نیز نداشتند، معماری‌های عظیم را نداشتند و بعد می‌گفتند که ما یونانیها فرهنگی داشتیم که نمی‌دانید چه عظمتی داشت و آب از لب و دهان همه ما هم راه می‌افتاد، ما انصافاً به آن‌ها نمی‌گفتیم هر چیزی مدرک می‌خواهد؟ انصافاً شما از آن چیزی که در قلمروی ایران می‌بینید، غیر از تعدادی بنا که آن‌ها را نیز همه مورخان گفته‌اند که رومی‌ها برای ما تخت جمشید ساختند که مورخان گفته‌اند هخامنشیان تعدادی مهندسان و معماران رومی را آوردند و برای ما اینها را ساختند- اگر اینها را بگذارید- کنار شما یک اثر فلسفی به من نشان بدهید، یک اثر دینی بلند به من نشان بدهید، یک اثر هنری یا عرفانی نشان بدهید، ممکن است عده‌ای بگویند همه اینها سوخته‌است ولی این را باید نشان بدهد کسی که می‌گوید ما داشته‌ایم، یک پزشک تراز اول ماقبل از اسلام داشته‌ایم؟ ما یک فیلسوف تراز اول قبل از اسلام داشته‌ایم، یک هنرمند تراز اول …[۱۷]

کاستن از رنج انسان‌ها

به اعتقاد ملکیان، روشنفکران باید به تقلیل مرارت و تقریر حقیقت سرگرم باشند. او می‌گوید:[۱۱]

من نه دل نگران سنّتم، نه دل نگران تجدّد، نه دل نگران تمدّن، نه دل نگران فرهنگ و نه دل نگران هیچ امر انتزاعی از این قبیل. من دل نگران انسان‌های گوشت و خون داری هستم که می‌آیند، رنج می‌برند و می‌روند. سعی کنیم که اولاً: انسان‌ها هرچه بیشتر با حقیقت مواجهه یابند، به حقایق هرچه بیشتری دست یابند؛ ثانیاً هرچه کمتر درد بکشند و رنج ببرند و ثالثاً هرچه بیشتر به نیکی و نیکوکاری بگرایند و برای تحقّق این سه هدف از هرچه سودمند می‌تواند بود بهره‌مند گردند، از دین گرفته تا علم، فلسفه، هنر، ادبیات و همه دستاوردهای بشری دیگر.

ملکیان در سخنرانی خود با عنوان عقلانیت و معنویت که در ۲۸ اردیبهشت ۱۳۸۹ در دانشگاه تهران، برگزار شد، پس از اینکه در مورد طرح عقلانیت و معنویت مطالبی را ارائه کرد، همین تعبیر را در مورد عقلانیت و معنویت هم به کار برد: «عقلانیت و معنویت هم نباید بت جدیدی بشوند. همه چیز باید در استخدام انسان، برای کاستن از درد و رنجهایش باشد.»

فرهنگ‌محوری و اخلاق‌مداری

ملکیان معتقد است ریشه مشکلات جامعه را عمدتاً باید در فرهنگ و اخلاق جستجو کرد و توجه به سیاست برای حل مشکلات، نوعی سطحی‌نگری‌ست. او می‌گوید:

حتی اگر نهادهای اجتماعی ما سامانه‌ای را که باید و شاید ندارند، به علت این است که کسانی که در آن نهادها دست‌اندرکارند، از لحاظ روان شناختی یا اخلاقی یا هر دو ناسالم‌اند و عیب و نقص دارند. هر چه کندوکاو می‌کنم، می‌بینم که هیچ مسئله و مشکل اجتماعی و از جمله سیاسی‌ای نیست، الا این که با یک یا دو یا سه یا چند واسطه به مسئله و مشکل روان‌شناختی یا اخلاقی‌ای می‌رسد.

او خاطرنشان می‌کند:

هیچ‌وقت با رضا و رغبت و علاقه قلبی و باطنی در مسائل سیاسی اظهار نظر نکرده‌ام و فقط وقتی چنین کرده‌ام که خود را اخلاقاً موظف به اظهار نظر دیده‌ام و آن هم وقتی‌ست که یک امر سیاسی آثار و نتایج آشکار در روان و اخلاقیات مردم دارد.

[۱۸][۱۹]

دین

به اعتقاد ملکیان، نقطه قوت دین آن است که بر تحول درونی تأکید می‌کند و تحول بیرونی را منوط به تحول درونی می‌داند. بدفهمی‌هایی که از دین صورت می‌گیرد عبارتند از: ۱. دین داری را به معنای مالکیت حقیقت بگیریم؛ ۲. تعبّد؛ ۳. تلقی صرفاً منطقی از بحث توحید؛ ۴. حجره حجره کردن دین و خلاصه کردن آن در یک یا چند حجره؛ ۵. مطلوبیت ذاتی قائل شدن برای عبادت و ۶. بی صداقتی. این بدفهمی‌ها منشأ رفتارهای نادرست اجتماعی است.[۲۰]

خدا

ملکیان با تفکیک بین سه تصور از خدا - خدای متشخص، خدای متشخص انسانوار، و خدای نامتشخص - خدای نامتشخص یا نوعی وحدت وجود را می‌پذیرد. او چنین می‌گوید: «این تصور من دربارهٔ خداست. من می‌گویم جهان هستی یک موجود است. این خداست؛ و چون بیرون از جهان هستی وجود ندارد (یعنی نیست)، او دیگر نمی‌تواند با بیرون از خود دادوستد داشته باشد، چون برونی وجود ندارد. هیچ موجودی با نیستی نمی‌تواند دادوستد کند.»[۲۱] او در جایی دیگر دلیل این ترجیح را مسئله شر عنوان می‌کند.[۲۲] خداگرایی و خداپرستی از دید او به این معناست که فرد به کل هستی رضایت داشته باشد و آن را بپذیرد: «برای دانستن اینکه کسی خداپرست و خداگرا هست باید دید آیا به کل این نظام راضی هست یا نه. هرکه به این نظام رضایت دهد (که رضایت دادن به یک قسمت از آن بسیار مشکل است) خدادوست است. … قسمت مشکلی که نمی‌توان به آن رضایت داد، شُرور هستی است.»[۲۳]

علل معرفتی دین گریزی

ملکیان علت‌های معرفتی یا گذرهای منطقی گریز از دین را چنین برمی‌شمارد:[۲۴]

۱. «اولین گذر منطقی که به نظر من جدی‌ترین گذر و مهمترین گذر هم هست، مسئله شر است. … همان تصویری که برای اولین بار اپیکور ارائه کرد و بعداً دیوید هیوم بعد از تقریباً دو هزار سال آن را پذیرفت، هنوز ذهن هر انسان عاقلی را می‌گزد که اگر بگوییم خدا از وجود شرور خبر ندارد، این با علم مطلق خداوند سازگار نیست. اگر بگوییم که خبر دارد ولی قدرت ریشه کن کردن شرور را ندارد این هم با قدرت مطلق خداوند سازگار نیست و اگر بگوییم که هم خبر دارد و هم قدرت این کار را دارد که شرور را ریشه کن کند اما نمی‌خواهد این کار را بکند، این با خیر خواهی علی الاطلاق خداوند سازگار نیست؛ بنابراین اگر خداوند دارای علم مطلق، قدرت مطلق و خیر خواهی علی الاطلاق است نباید شر وجود داشته باشد، اما شر وجود دارد و از راه نفی تالی به نفی مقدم می‌رسیم و نتیجه می‌گیریم که پس خدا وجود ندارد. به نظر من در رد این مسئله، تاکنون بشر هیچ استدلالی بیان نکرده‌است و معتقدم این مشکل در جایش باقی است.»[۲۵]

۲. «مسئله دوم عدم وجود دلیل بر حجیت معرفت شناختی وحی است. … در واقع ما هیچ دلیلی نداریم بر اینکه وحی یکی از منابع شناخت است و از طرف دیگر وقتی می‌توانیم سخنی را بپذیریم که فراوردهٔ یک فرایندی باشد که خود آن فرایند، حجیت معرفت شناختی اثبات شده‌ای داشته باشد. حالا، آنچه که در کتب مقدس دینی و مذهبی آمده‌اند فراورده‌های یک فرایندی هستند به نام وحی که حجیت معرفت شناختی خود آن فرایند هنوز اثبات نشده‌است؛ بنابراین نمی‌توانیم آن را بپذیریم.»[۲۶]

۳. «یک مشکل جدی سومی هم که برای ادیان وجود دارد مسئله وثاقت تاریخی متون مقدس ادیان و مذاهب است. … در تاریخ هیچ قطعیتی وجود ندارد؛ ولی شما در ادیان و مذاهب موظفید که بگویید این متون قطعاً سخن خدا یا سخنان بنیانگذاران ادیان و مذاهب هستند و قطعاً وجود هم دارند.»[۲۷]

۴. "چهارمین گذر منطقی و مشکل بسیار جدی برای دین، مسئله حیات پس از مرگ است. … ادیان می‌گویند هنگامی که تمامی راه‌های کسب معلومات از شما گرفته شد و مرگ به سراغتان آمد، نه تنها شما چیزی از دست نمی‌دهید بلکه به یکباره به تمام چیزها و اموری که قبلاً هم هیچ علمی به آن‌ها نداشتید، عالم خواهید شد. چه استدلالی در پس این نظریه وجود دارد؟"[۲۸]

ازدواج و فرزندآوری

در زمستان ۱۳۹۱، مطالبی راجع به ازدواج و فرزندآوری به نقل از ملکیان در اینترنت منتشر شد. بر اساس این مطالب که ظاهراً یکی از شاگردان ملکیان بر پایه سخنان شفاهی او نقل کرده بود، ملکیان به چند دلیل، ازدواج را اخلاقاً ناروا دانسته بود و در صورت برآورده نشدن سه شرط فرزندآوری را هم به مانند ازدواج خلاف اخلاق می‌داند.[۲۹]

انتشار این مطالب باعث ایجاد بحث‌ها و انتقادات گوناگونی شد.[۳۰] حسین دباغ در مقاله‌ای، بر پایه همین مطالب نامنقح، به نقد دیدگاه ملکیان دربارهٔ ازدواج و فرزندآوری پرداخت.[۳۱]

مدتی بعد، ملکیان در گفتگو با ابوالقاسم فنایی اظهار داشت که این مطالب به صورت دقیق نقل نشده‌اند و او بنا دارد در آینده، نظرات مکتوب و منقح خود را دربارهٔ این مسئله منتشر کند.[۳۲] پس از این بحث‌ها، ملکیان در مصاحبه‌ای کوتاه نظرات خود را دربارهٔ ازدواج مطرح و از بدفهمی‌های ایجاد شده رفع ابهام کرد. فایل صوتی این مصاحبه در اینترنت هم منتشر شد.

اخلاق فقرا و اخلاق ثروتمندان

به نظر ملکیان در چند سال اخیر در ایران نه تنها فقر اقتصادی بلکه فقر اخلاقی نیز ایجاد شده‌است. به نظر وی، عرفان و اخلاق دینی و فرهنگ ایرانیان نه تنها آن‌ها را به کینه و نفرت نداشتن توصیه نکرده‌است بلکه هیچ‌گاه به چنین چیزی توصیه نکرده‌است. این سخنان در هنگامی ایراد می‌شود که انتشار صفحاتی در شبکه‌های اجتماعی مختلف از طبقه‌های مرفه، باعث صدور احکامی سیاسی و ایدئولوژیک پیرامون ضرورت دفاع از فقرا در مقابل اغنیاء شد. این در حالی بود که ملکیان با تفکیک احکام حقوقی از احکام اخلاقی، هم جامعه را به التفات به اخلاق ثروتمندان از جانب فقرا و نیز تصحیح اخلاق فقرا دعوت می‌کند و هم از رویارویی با این پدیده از منظر حقوقی تأکید می‌کند.[۳۳]

علل عقب‌ماندگی ایرانیان

ملکیان به اولویت فرهنگ بر سیاست معتقد است و بنابراین وظیفه روشنفکر را بیشتر نقد فرهنگی جامعه می‌داند تا نقد سیاسی دولت. روشنفکران و مصلحان اجتماعی به جای اینکه همیشه مجیز مردم را بگویند و فکر کنند تمام مشکلات متوجه رژیم سیاسی است، باید از مجیزگویی مردم دست بردارند و به مردم بگویند چون شما اینگونه‌اید حاکمان هم آنگونه‌اند. حاکمان زاییده این فرهنگ اند، جامعه‌ای که فرهنگش این باشد ناگزیر سیاستش و اقتصادش هم آن می‌شود. خطاست که روشنفکران و مصلحان اجتماعی برای دست یافتن به محبوبیت اجتماعی مجیز مردم را بگویند و بگویند که مردم هیچ عیب و نقصی ندارند، چراکه رژیم سیاسی ناشی از مردم است و رژیم سیاسی بهتر به فرهنگ بهتر نیاز دارد. ملکیان در همین راستا به بیست عامل عقب‌ماندگی ایرانیان از جمله پیش داوری، جزمیت و جمود، خرافه‌پرستی، همرنگی با جماعت، تقلید، تعبد، تلقین‌پذیری و شخصیت‌پرستی اشاره می‌کند.[۳۴]

نقد حوزه

یکی از مسائلی که همواره مورد انتقاد ملکیان قرار گرفته‌است شیوهٔ آموزش در حوزه‌های علمیه است. از نظر وی شیوهٔ آموزش در حوزه‌های علمیه بایستی از حالت «دست نامه‌ای» به حالت «درسنامه‌ای» تغییر کند. در شیوهٔ دست نامه‌ای، کتبی که به این شکل نوشته می‌شوند تنها ناظر به بیان دیدگاه‌های اختصاصی نویسنده در مورد موضوع مورد نظرند در حالیکه در کتب درسنامه، ملاحظات آموزشی رعایت شده‌است و نویسنده به شیوه‌ای تعلیمی و آموزشی، نه تنها تمام موضوعات مورد نظر را بیان می‌کند بلکه آن‌ها را به شیوه‌ای ساده و مطابق با روان‌شناسی آموزشی بکار می‌گیرد. از جمله کتاب‌های نوع دوم که تلاش شده‌است در حوزه به صورت درسنامه نوشته شود کتاب «منطق مظفّر» تألیف علّامه محمدرضا مظفّر است.[۹]

نقد دیدگاه‌های دیگران

ملکیان در آثار و مصاحبه‌های مختلف به بیان دیدگاه‌های خود دربارهٔ افرادی مثل جواد طباطبایی، مرتضی مطهری، علی شریعتی، داریوش شایگان و محمدعلی اسلامی ندوشن و عبدالکریم سروش و مجتهد شبستری پرداخته که طرح این نظرات گاهی نیز جنجال‌برانگیز بوده‌است. ملکیان، روشنفکری دینی را مفهومی پارادوکسیکال می‌داند.[۳۵]

اهمّیّت ترجمه

ملکیان ترجمه را در صورتی که کار مترجم کیفیتی پذیرفتنی داشته باشد، بزرگ‌ترین خدمت به فرهنگ جامعه دانسته و تک آوایی را از جمله آفاتی می‌داند که به جامعه ما لطمه‌های زیادی زده‌است.[۳۶]

تأکید بر ساده زیستی

ملکیان با تأثیرپذیری از فیلسوف آمریکایی قرن ۱۹ هنری هنری ثورو، در سال‌های اخیر تأکید فراوانی بر ساده زیستی مورد نظر خود داشته‌است. اندیشه‌های ساده زیستانهٔ ثورو، امرسون و والت ویتمن، به نحو عمیقی او را تحت تأثیر قرار داده‌اند. (درسگفتار فلسفهٔ اخلاق تابستان ۹۵)[۳۷]

آثار

این فهرست شامل آثار مصطفی ملکیان اعم از تألیف و ترجمه و ویرایش است:

تألیف

ترجمه

ویرایش

  • دین و نگرش نوین، والترترنس استیس، احمدرضا جلیلی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: حکمت
  • حقوق بشر: رویکردی میان رشته‌ای، مایکل فریمن، محمد کیوانفر (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: هرمس
  • الفبای آگاهی: تبیین و تحلیل مراحل و سطوح آگاهی، پیمان آزاد، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: بیدگل
  • معنای متن: پژوهشی در علوم قرآن، نصر حامد ابوزید، مرتضی کریمی نیا (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: طرح نو
  • حکمت مردان صحرا: سخنانی از راهبان صحرانشین سدهٔ چهارم میلادی، تامس مرتن، فروزان راسخی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: نگاه معاصر
  • تشبه به مسیح، توماس آکمپیس، سایه میثمی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: هرمس
  • مفهوم ایمان در کلام اسلامی، توشی هیکو ایزوتسو، زهرا پورسینا (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: سروش
  • افعال گفتاری: جستاری در فلسفه زبان، جان سرل، محمدعلی عبداللهی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
  • دیتریش بونهوفر، ادوین هانتن رابرتسن، منصور معتمدی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: حقیقت
  • «دنیایی را تصور کن که …: فلسفه به زبان ساده»، بریژیت لابه، میشل پوش، پروانه عروج نیا (مترجم)، مصطفی ملکیان (مقدمه)، تهران: آسمان خیال
  • مادر، هلن اکسلی، سیمین صالح (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، جوئنا کیدنی (نقاش)، تهران: آسمان خیال، نقد قلم
  • لبخند، سیمین صالح (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، هلن اکسلی (گردآورنده)، جوئنا کیدنی (نقاش)، تهران: آسمان خیال، نقد قلم
  • امید! رؤیا!، سیمین صالح (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، مهدیه بهرامی (گرافیست)، هلن اکلی (گردآورنده)، جوئنا کیدنی (تصویرگر)، تهران: آسمان خیال، نقد قلم
  • مرگ و جاودانگی: مقالاتی از هیوم، راسل، فلو، افلاطون، هیک و الن (همراه با نقدی گذرا)، سیدمحسن رضازاده (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: سهروردی، ۱۳۸۴
  • تجربه دینی، توماس ریچارد مایلز، جابر اکبری (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، رحیم رئوفت (ویراستار)، تهران: سهروردی، ۱۳۸۴
  • تسلای فلسفه، بوئتیوس، سایه میثمی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: نگاه معاصر، ۱۳۸۵
  • عشق الاهی در عرفان اسلامی: تعالیم غزالی و دباغ، بنیامین آبراهاموف، مرضیه شریعتی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: نگاه معاصر
  • سیطرهٔ خیر، آیریس مرداک، شیرین طالقانی (مترجم)، مصطفی ملکیان (مقدمه)، تهران: شور
  • درآمدی جدید به فلسفه اخلاق، هری گنسلر، حمیده بحرینی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: آسمان خیال، نقد قلم
  • چگونه دنیا را متحد کنیم؟ اخلاق برای کودکان و نوجوانان، بریژیت لابه، میشل پوش، پروانه عروج نیا (مترجم)، مصطفی ملکیان (مقدمه)، تهران: آسمان خیال، نقد قلم
  • حیات معنوی از دیدگاه عرفان مسیحی: حقایق والای معنوی برای زندگی هر روزه، اولین آندرهیل، سیمین صالح (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: شور
  • «زبان اخلاق» نوشتهٔ ریچارد مروین هیر، امیر دیوانی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)،انتشارات کتاب طه (قم)
  • م‍ف‍ه‍وم ای‍م‍ان در ک‍لام اس‍لام‍ی، ت‍وش‍ی ه‍ی‍ک‍و ای‍زوت‍س‍و، زه‍را پ‍ورس‍ی‍ن‍ا (مترجم)، مصطفی ملکیان (مقدمه)، انتشارات سروش
  • فلسفه اخلاق. ویلیام فرانکنا، هادی صادقی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، ق‍م: ک‍ت‍اب طه
  • مبانی اخلاق، جرج ادوارد مور. غلامحسین توکلی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
  • گوهر و صدف عرفان اسلامی، فریتیوف شووان، مینو حجت (مترجم)، مصطفی ملکیان (مقدمه)
  • اعترافات قدیس آگوستین، سایه میثمی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)
  • در باب هستی و ذات، توماس آکوئینی، فروزان راسخی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)
  • عرفان اسلامی چیست، مارتین لینگز، فروزان راسخی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)
  • نامه به یک کشیش، سیمون وی، فروزان راسخی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)
  • در پی معنا، تامس نیگل، سعید ناجی (مترجم)، مهدی معین زاده (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، نشر هرمس
  • هوش، عقل و قوای ذهنی، پیمان آزاد (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، نشر بیدگل
  • وحدت وجود به روایت ابن عربی و مایستر اکهارت، قاسم کاکایی، مصطفی ملکیان (مقدمه)، نشر هرمس

نقد آثار

آثار مصطفی ملکیان توسط منتقدان مورد نقد و بررسی قرار گرفته‌است. سید جواد میری اثر ملکیان دربارهٔ ویرانگری مصرف‌زدگی را مورد انتقاد قرار داده‌است.[۱] نقد میثم بادامچی دربارهٔ رویکرد ملکیان متأخر به عقلانیت و معنویت توسط رادیو زمانه[۲] و نقدی از علی رحیمی شاهرخت و علی حقی دربارهٔ دین‌پژوهی مصطفی ملکیان در سال ۱۳۹۶ منتشر شده‌است.[۳]

بازنشر آثار

آثار مصطفی ملکیان توسط برخی از سازمان‌ها در ایران بازنشر شده‌است. مؤسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان مقاله او دربارهٔ روش‌شناسی مطالعات مقایسه‌ای عرفان را بازنشر کرده‌است.[۳۸] مقاله او دربارهٔ تحلیل ایدئولوژی سیاسی توسط کنسرسیوم محتوای ملی در سال ۱۳۹۶ بازنشر شد.[۳۹] سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی مقاله او با عنوان «چرا برای حال زندگی نمی‌کنیم» را در سال ۱۳۹۳ بازنشر کرد.[۴۰] او در این مقاله دربارهٔ فلسفه خوشبختی و معیارهای آن نوشته است. او همچنین تفاوت خوشی زندگی و خوبی زندگی را که اولی یک بحث روانشناختی است در حالی که دومی یک بحث اخلاقی است را تبیین کرده‌است. از دیگر مواردی که مصطفی ملکیان در این مقاله مورد بحث قرار داده مؤلفه‌های خوشی در زندگی است که ارتباط آن را با اخلاق مورد بحث قرار داده است.[۴۰]

دیدگاه‌ها

برخی از دیدگاه‌های مصطفی ملکیان:

  • «خوشی زندگی یک بحث روانشناختی است در حالی که خوبی زندگی یک بحث اخلاقی است زیرا لذت بردن یک بحث فردی است و هر کس در خوشی یا ناخوشی، خودش لذت می‌برد یا بر درد و رنجش افزوده می‌شود. در حالی که خوبی زندگی به افزایش یا کاهش درد و رنج دیگران اشاره دارد. اما بحث ارزشمندی زندگی یک موضوع کارکردی است، زیرا در آن از این بحث می‌شود که آیا انسان در مقایسه با چیزی که از هستی گرفته چه چیزی به آن افزوده یا از آن کاسته است.»[۴۰]
  • «گاهی منظور از معنای زندگی بدین معنی است که آیا زیستن ارزش دارد و آیا به صرفه است که ما به زندگی خودمان ادامه بدهیم. فهم این مسئله ناشی از مسئله دیگر با عنوان عقلانیت عملی است. عقلانیت عملی نیز بدین معنی است که دست به کاری نزنید که هزینه‌اش بیشتر از فایده‌اش برای شما باشد و اگر دست به کاری زدید که هزینه‌اش بیش از فایده‌اش بود فوراً آن را متوقف کنید. بر اساس عقلانیت عملی اگر زیستن را یک کار بدانیم باید بگوییم که با ما با قصد خود به این کار مشغول نشدیم و توسط پدر و مادر به این دنیا آمدیم، از سوی دیگر اگر بخواهیم از این کار دست بکشیم باید خودکشی کنیم. حال اگر خودکشی نکردیم یعنی اینکه فایده زندگی بیش از هزینه‌اش برای ما بوده‌است.»[۴۱]
  • «رنجها و لذتهای یک شخص، شاخص‌ترین شاخصه‌های شخصیت و منش او به حساب می‌آیند. هیچ چیز بیش از اینکه چه اموری مایه رنج من‌اند و چه اموری سبب‌ساز لذتِ من، مرا به خودم و به دیگران نمی‌شناساند.»[۴۲]
  • «در مورد بیشتر انسان‌ها تنها جسم شان در زمان حال زندگی می‌کند، در حالی که ذهن و روان‌شان در حال به سر نمی‌برد، بلکه ذهن‌شان مشغول برنامه‌های آینده یا خاطرات گذشته‌است.»[۴۰]

منابع

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ سایت خبرگزاری مهر، ۱۳۹۶
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ سایت رادیو زمانه، ۱۳۹۴
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ سایت انجمن علمی فلسفه دین ایران، شماره ۱، صفحه ۱۲۶-۱۰۹، ۱۳۹۴
  4. ↑ منصورنژاد، محمد، ۱۳۸۹، نقدی بر استادان به بهانهٔ تجلیل، مقالهٔ نقد و نظری بر کتاب راهی به رهایی (تألیف مصطفی ملکیان)، تهران: نشر جوان پویا
  5. ↑ اندیشه‌شناخت؛ ملکیان (نقد هادی صادقی به نظریه ملکیان)
  6. ↑ سایت بی‌بی‌سی، ۱۳۹۲
  7. ↑ «مصطفی ملکیان در سوگ پدر نشست». ایران آنلاین.
  8. ↑ http://neeloofar.org/mostafamalekian/biography/1010-250194.html
  9. ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ سال‌های دانشجویی من، روزنامه ایران/شماره: 5903 / دوشنبه ۲۴ فروردین 1394
  10. ↑ ایران/شماره: 5903 / دوشنبه ۲۴ فروردین 1394
  11. ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ زندگی مصطفی ملکیان
  12. ↑ زندگی‌نامه مختصر
  13. ↑ مهرنامه، ویژه‌نامه نوروز ۱۳۹۱، شماره ۲۰، ص ۳۵
  14. ↑ «همه با هم به مصطفی ملکیان و حسین بشیریه سلام کنیم»
  15. ↑ توصیف استاد ملکیان از احمد قابل: دلسوخته‌ای متواضع که سنجیده سخن می‌گفت
  16. ↑ برنامه دوره‌های آموزشی شهریورماه مؤسسه سروش مولانا
  17. ↑ «از بزرگترین دروغهای ما این است که ایران تمدن عظیمی داشته‌است / تخت جمشید را رومی‌ها ساخته‌اند». پارسینه.
  18. ↑ «روح ناآرام یک روشنفکر: شرح یک زندگی فکری»، گفتگو با مصطفی ملکیان، ثمینا رستگاری، مجله اندیشه پویا، سال اول، شماره اول، اردیبهشت و خرداد ۱۳۹۱
  19. ↑ بیانیه مصطفی ملکیان در حمایت از موسوی
  20. ↑ تأثیرات اجتماعی فهم نادرست از دین
  21. ↑ سه گفتگو با مصطفی ملکیان / دین، معنویت و روشنفکری دینی / چاپ دوم / نشر پایان ص 60
  22. ↑ گریز معنوی، رویکردی به دین گریزی و دین گرایی انسان معاصر در گفتگو با مصطفی ملکیان / به کوشش فرشاد مزدرانی - محمدحسین سیفی ص 18
  23. ↑ سه گفتگو با مصطفی ملکیان / دین، معنویت و روشنفکری دینی / چاپ دوم / نشر پایان ص 61
  24. ↑ گریز معنوی، رویکردی به دین گریزی و دین گرایی انسان معاصر در گفتگو با مصطفی ملکیان / به کوشش فرشاد مزدرانی - محمد حسین سیفی
  25. ↑ گریز معنوی، رویکردی به دین گریزی و دین گرایی انسان معاصر در گفتگو با مصطفی ملکیان / به کوشش فرشاد مزدرانی - محمد حسین سیفی صص -17 - 18
  26. ↑ گریز معنوی، رویکردی به دین گریزی و دین گرایی انسان معاصر در گفتگو با مصطفی ملکیان / به کوشش فرشاد مزدرانی - محمد حسین سیفی ص 18
  27. ↑ گریز معنوی، رویکردی به دین گریزی و دین گرایی انسان معاصر در گفتگو با مصطفی ملکیان / به کوشش فرشاد مزدرانی - محمد حسین سیفی ص 20
  28. ↑ گریز معنوی، رویکردی به دین گریزی و دین گرایی انسان معاصر در گفتگو با مصطفی ملکیان / به کوشش فرشاد مزدرانی - محمد حسین سیفی ص 21
  29. ↑ ازدواج و فرزندآوری در ترازوی اخلاق
  30. ↑ از آسمان تا زمین اخلاق
  31. ↑ ازدواج و فرزندآوری؛ روایی یا ناروایی اخلاقی؟
  32. ↑ دیدگاه جدید مصطفی ملکیان در باب مشکلات اخلاقی فراروی نهاد ازدواج و فرزندآوری
  33. ↑ مجله اندیشه پویا/ شماره 21 - آبان1393.
  34. ↑ بیست عامل عقب‌ماندگی ایرانیان
  35. ↑ نقد ملکیان بر جواد طباطبایی
  36. ↑ «ملکیان: ترجمه بزرگ‌ترین خدمت به فرهنگ جامعه است / عبده تبریزی: کوثری در جوش دادن زبان‌ها به فارسی مهارت دارد». ایبنا. ۲۲ آبان ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۲۴ آبان ۱۳۹۵.
  37. ↑ «سخنرانی ملکیان با عنوان "ساده زیستی در دنیای امروز"». از پارامتر ناشناخته |وب‌گاه= صرف نظر شد (|وبگاه= پیشنهاد می‌شود) (کمک)
  38. ↑ سایت مؤسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان، ۱۳۹۳
  39. ↑ سایت کنسرسیوم محتوای ملی، ۱۳۹۶
  40. ↑ ۴۰٫۰ ۴۰٫۱ ۴۰٫۲ ۴۰٫۳ سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، انتشار ۱۳۹۳، بازدید ۱۳۹۶
  41. ↑ سایت خبرگزاری مهر، انتشار ۱۳۹۳
  42. ↑ سایت روزنامه اطلاعات، انتشار ۱۳۹۶

پیوند به بیرون

برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=مصطفی_ملکیان&oldid=25034877»