تفتازانی

سعدالدین مسعود بن عمر بن عبداللّه هروی خراسانی تفتازانی
زادهٔ	۷۰۱ خورشیدی ۷۲۲ هجری قمری ۱۳۲۲ (میلادی) تفتازان
درگذشت	۷۶۹ خورشیدی ۷۹۲ قمری ۱۳۹۰ (میلادی)
پیشه	فقیه، متکلم، منطق‌دان و ادیب
دوره	قرن هشتم هجری قمری

سعدالدین مسعود بن عمر بن عبداللّه هروی خراسانی تفتازانی مشهور به تفتازانی فقیه، متکلم، منطق‌دان و ادیب ایرانی است. در تاریخ زایش و مرگ او اختلاف بسیار است، اما بنا به قول صحیح‌تر او متولد سال ۷۰۱ خورشیدی (برابر با ۷۲۲ هجری قمری و ۱۳۲۲ میلادی) در تفتازان از توابع شهرستان شیروان و متوفی به سال ۷۶۹ خورشیدی (برابر با ۷۹۲ قمری و ۱۳۹۰ میلادی) است. وی شاگرد قطب رازی و عضدالدین ایجی است.

آثار

او را، گویا به اشتباه، نویسندهٔ تفسیر کشف الاسرار و عدة الابرار دانسته‌اند. همچنین از او است:

• شرح تصریف زنجانی: در ۱۶ سالگی این کتاب را نوشت.
• هذیب المنطق و الکلام: این اثر درسنامه بوده‌است.
• شرح عقاید نسفی: شرح درسنامه
• الارشاد یا ارشادالهادی: در علم نحو
• الشرح المطوَّل: در فنون بلاغی
• الشرح المختصر: در فنون بلاغی
• شرح قسم سوم مفتاح العلوم: در فنون بلاغی
• شرح رسالة شمسیة کاتبی قزوینی: در منطق
• تهذیب المنطق: در منطق
• حواشی بر شرح قطب رازی بر رسالة شمسیه قزوینی: در منطق
• شرح ایساغوجی ابهری: در منطق
• شرح العقائد النسفیة: شرحیست بر کتاب عقیدة النسفیة اثر نجم الدین ابوحفص عمر نسفی
• مقاصد الطالبین فی علم اصول الدین: در کلام
• رسالة الرد علی زندقة ابن عربی فی مؤلَّفِه فصوص الحکم: در کلام
• التلویح الی کشف حقائق التنقیح: در علم اصول
• شرح بر شرح ایجی بر المختصر فی الاصول ابن حاجب: در علم اصول
• مفتاح الفقه: در فقه
• اختصار شرح تلخیص الجامع الکبیر: در فقه

دیگر آثار:

• النعم السوابغ فی شرح الکلم النوابغ
• ترجمة بوستان سعدی به نثر ترکی
• حاشیه بر کشاف زمخشری

دانشنامهٔ جهان اسلام پس از ذکر آثار او در ادامه چنین می‌نویسد:

آثار متعددی به تفتازانی نسبت داده شده‌است، از جمله: اربعین و شرح الاربعین النَّوَویة، هر دو در علم حدیث؛ شرح نهج البلاغة؛ رسالة الاءکراه؛ رسالة کوتاه ضابطة انتاج الاشکال، در منطق؛ رسالة فتاوی حنفی، در فقه؛ کشف الاسرار و عدة الابرار، که تفسیر قرآن کریم به فارسی است (حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۸۴۷، ج ۲، ستون ۱۴۸۷؛ مدرس تبریزی، ج ۱، ص ۳۳۸). از تفتازانی اشعاری نیز باقی‌مانده‌است (رجوع کنید به مدرس تبریزی، ج ۱، ص ۳۳۹۳۴۰).

جایگاه علمی

دانشنامهٔ جهان اسلام در پیرامون جایگاه علمی «تفتازانی» چنین آورده‌است:

دانشمندان در بیان جایگاه تفتازانی در تاریخ علوم، اختلاف نظر دارند. غالباً - با توجه به اینکه آثار وی به درسنامه‌ها یا شرح و حاشیه نویسی منحصر است - وی را معلمی توانا، اما فاقد دیدگاهی خاص در مسائل موردبحث، می‌دانند و آثار او را محصول زمانه‌ای می‌دانند که عاری از اصالت و نوآوری فکری است (برای نمونه رجوع کنید به وات، ص ۱۶۴). مثلاً تهذیب وی را در مقایسه با شمسیة کاتبی عاری از پیشرفت می‌دانند. اما به نظر می‌رسد که تفتازانی با تألیف درسنامه‌های بلیغ و فصیح، آموزش علوم اسلامی را گسترش داد و در برخی از مسائل، همچون معمای جذر اصم * یا پارادوکس دروغگو (رجوع کنید به تفتازانی، ج ۴، ص ۲۸۶۲۸۷)، عقاید جدیدی ابراز کرد. شرح المقاصد که دیدگاه تفتازانی در حل شبهة جذر اصم در آن آمده، الجذرالاصم فی شرح مقاصد الطالبین نامیده شده‌است (دهخدا، ذیل مادّه).

مطالعهٔ بیش‌تر

• هاشمی، محمود، مف‍تاح الدرر من شرح الم‍خت‍صر، ته‍ران: محمود هاشمی، ۱۳۸۰. شابک: شابک ‎۹۶۴-۳۳۰-۹۳۶-۳

این کتاب شرحی است بر مختصر المعانی تفتازانی که خود شرحی است بر تلخیص المفتاح خطیب قزوینی که آن نیز تلخیص است از مفتاح العلوم سکاکی

• حسینی دشتی، مصطفی، حاشی‍ه ملا عب‍دالل‍ه عل‍ی الت‍هذیب، قم: دارالتفسیر، ۱۳۸۲. شابک: ۹۶۴-۷۸۶۶-۲۱-۶

کتاب حاضر شرحی است بر کتاب حاشیه ملا عبدالله‌بن حسین یزدی که آن نیز حاشیه‌ای است بر کتاب «ته‍ذیب المنطق و الکلام» تفتازانی

• عرفان، حسن، کرانه‌ها: شرح فارسی کت‍اب مخ‍تص‍ر الم‍عانی، قم: هج‍رت، ۱۳۷۵. شابک: ۹۶۴۵۸۷۵۱۹۶

این کتاب شرحی است فارسی بر مختصر المعانی تفتازانی که خود شرحی است بر تلخیص‌المفتاح خطیب قزوینی که آن نیز تلخیص بر مفتاح‌العلوم سکاکی است.

پیوند به بیرون

• دیدگاه تفتازانی

منابع

• مدخل «تفتازانی» در دانشنامهٔ جهان اسلام
• تفتازانی در ویکی فقه