کمال‌الملک

برای دیگر کاربردها، کمال‌الملک (ابهام‌زدایی) را ببینید.

کمال‌المُلک
نام هنگام تولد	محمد غفاری
زادهٔ	۱۲۲۶ خورشیدی کاشان
درگذشت	۲۷ مرداد ۱۳۱۹ (۹۳ سالگی) نیشابور
آرامگاه	آرامگاه کمال الملک، نیشابور
محل زندگی	کاشان، تهران و پاریس
ملیت	ایرانی
دیگر نام‌ها	پیشخدمت حضور همایونی نقاش‌باشی کمال‌الملک
کارهای برجسته	تالار آینه و …
همسر(ها)	زهرا خانم (ازدواج ۱۲۶۲-درگذشته ۱۲۹۷)
فرزندان	دختران: نصرت، تولد: ۱۲۶۳ پسران: حسینعلی خان، وفات: ۱۲۹۶

دوشان‌تپه

تالار آینه

محمد غفاری معروف به کمال‌المُلک (۱۲۲۶ - ۱۳۱۹ خورشیدی) نقاش ایرانی بود. وی یکی از مشهورترین و پرنفوذترین شخصیت‌های تاریخ هنر معاصر ایران به‌شمار می‌آید. او برادرزاده صنیع‌الملک است.

تولد و خانواده

محمد غفاری در خانواده‌ای هنرمند و سرشناس در روستاي كله در ٤٥ كيلومتري کاشان زاده شد. تحصیلات اولیه‌اش را در مکاتب زادگاهش گذراند. پس از تحصیلات ابتدایی در کاشان، پدرش ابوتراب غفاری که همچون نیاکانش مشغول حرفهٔ نقاشی بود محمد را همراه برادر بزرگش به تهران فرستاد تا در مدرسه دارالفنون در رشتهٔ نقاشی ادامه تحصیل دهند.

زندگی در تهران

محمد و برادرش پس از گذشت سه سال تحصیل در مدرسه دارالفنون توانستند موفقیت‌های بسیاری کسب کنند. ناصرالدین شاه در پایان سال سوم هنگام بازدید از دارالفنون با دیدن تابلویی که از چهره اعتضادالسلطنه، رئیس وقت دارالفنون که توسط محمد غفاری کشیده شده بود، تحت تأثیر قرار گرفت و دستور داد او را به عنوان نقاش به استخدام دربار درآورند.

عنوان کمال‌الملک و حضور در دربار

محمد غفاری از اولین تحصیل‌کردگان ایرانی در فرنگ و از افراد پرنفوذ دوره قاجار بود. محمد با خواهر مفتاح‌الملک یکی از مقامات دربار ازدواج کرد که ثمرهٔ این ازدواج یک دختر بنام نصرت و پسری بنام حسینعلی‌خان شد.

وی با حضور در دربار، ابتدا لقب خان، سپس پیشخدمت مخصوص دریافت کرد. پس از چندی ناصرالدین شاه، تحت تأثیر آثار او قرار گرفت و خود به شاگردی او در آمد و او را در ابتدا به لقب نقاش‌باشی و سپس به لقب کمال‌الملک منصوب کرد. محمد در مدت حضور در دربار ۱۷۰ تابلو کشید که معروف‌ترین آن‌ها تالار آینه است و اولین تابلویی است که آن را با تحت عنوان «کمال‌الملک» امضا کرده‌است.

سفر به اروپا

طرح ویلیام-آدولف بوگرو با عنوان گدایان کوچک به تاریخ ۱۸۸۰ میلادی

قلم‌زنی استاد کمال الملک بر اساس طرح بوگرو تحت عنوان دختران گدا به سال ۱۸۸۹

کمال‌الملک در سال ۱۲۷۶ خورشیدی پس از ترور ناصرالدین‌شاه برای تحصیل به اروپا رفت. او بیش از سه سال در فلورانس، رم و پاریس گذراند و در موزه‌ها به رونگاری از آثار نقاشانی چون رامبراند و تیسین پرداخت. در پاریس با فانتن لاتور آشنا شد. سفر اروپا تأثیری مثبت در اسلوب کار و حتی طرز دید او گذاشت. کمال‌الملک در سال ۱۲۷۹ به دستور مظفرالدین‌شاه به ایران بازگشت و کار در دربار را ادامه داد ولی عملاً نتوانست با خواست‌های شاه جدید کنار بیاید. سپس به عراق رفت و چند سالی در آنجا ماند. سال‌های ۱۲۸۱ تا ۱۲۸۳ خورشیدی پرده‌های «زرگر بغدادی» و «میدان کربلا» را نقاشی کرد.

بازگشت به ایران

بازگشت کمال‌الملک به ایران، مصادف با انقلاب مشروطه شد. او اگرچه به مشروطه‌خواهان متمایل بود ولی در جنبش مشروطه مشارکت مستقیم نکرد. در این هنگام کمال‌الملک با انتشار مقالات و ترجمه برخی آثار ژان ژاک روسو و دیگر نویسندگان آزادی‌خواه فرانسه، به سهم خود با حرکت مردم، همراه شد.در سال‌های بعد، مدیریت مدرسه صنایع مستظرفه را بر عهده گرفت. او در این مدرسه به پرورش شاگردانی همت گماشت که بعدها استادانی در مکتب او شدند.

او سرانجام در سال ۱۳۰۶ خورشیدی به دلیل اختلافاتی که با وزیران معارف بر سر استقلال مدرسه پیدا کرد از کار تدریس و شغل دولتی دست کشید و در سال ۱۳۰۷ به ملک شخصی خود در حسین‌آباد نیشابور کوچید. کمال‌الملک در آنجا بر اثر یک حادثه از یک چشم نابینا شد اما تا سال‌های آخر زندگی به نقاشی ادامه داد. در شرح این حادثه روایت‌های مختلفی نقل شده از جمله گفته شده که سالار معتمد گنجی، از خوانین منطقه و دوست کمال‌الملک، آجری را برای زدن یک کارگر حمام پرانده که به عینک و چشم کمال‌الملک آسیب رسانده است. قاسم غنی پس از این حادثه بر بالین کمال‌الملک حاضر شد. پس از آن کمال‌الملک، مدتی برای معالجه به تهران رفت.

پایان عمر

محمد غفاری (کمال‌الملک) سرانجام در ساعت ۱۴ روز یکشنبه ۲۷ مرداد ۱۳۱۹ خورشیدی بر اثر کهولت سن بیمار شد و در ۹۳ سالگی در منزل نوهٔ دختری‌اش درگذشت. او وصیت کرده بود در باغ خودش واقع در حسین‌آباد دفن شود. تا آرامگاه وی محل استراحت دوستان و دوستدارانش باشد اما بنا به دلایلی وی را در نیشابور مجاور مزار شیخ فریدالدین عطارنیشابوری به خاک سپردند.

سبک کمال‌الملک

کمال‌الملک از همان آغاز فعالیت هنری‌اش تمایلی قوی و آشکار به روش و اسلوب طبیعت‌گرایی اروپایی داشت. با ظهور کمال‌الملک وظیفه‌ای جدید برای نقاش دربار معین شد. او می‌بایست رویدادها، اشخاص، ساختمان‌ها، باغ‌ها و غیره را همچون عکاسی دقیق ثبت کند تا به عادی‌ترین مظاهر زندگی و محیط درباری سندیت تاریخی بخشد. بی سبب نیست که کمال‌الملک در این دوره اغلب پرده‌هایش را با افزودن شرحی دربارهٔ موضوع رقم می‌زد؛ مثلاً: طبیعت بی‌جان با گلدان و پرنده شکار شده، ۱۲۷۳ خ. کمال‌الملک با این زمینه فکری و هنری به اروپا رفت.

کمال‌الملک در موزه‌های اروپا، آثار استادان رنسانس و باروک را دید و شیفته آن‌ها شد. او منطقاً به لحاظ فرهنگی، ذهنی و سابقه هنری آمادگی رویارویی و احتمالاً بهره‌گیری از جنبش‌های دریافتگری (امپرسیونیسم) و پسا-دریافتگری را نداشت اما از آثار او بر می‌آید که زیبایی‌شناسی کلاسیسیسم رنسانس و سبک و اسلوب بغرنج هنرمندانی چون رامبراند را نیز به درستی درک نکرد با این حال آکادمی‌گرایی در او قوت گرفت و هنگامی که به ایران بازگشت بیش از پیش به هنر دانشگاهی سده نوزدهم وابسته شده بود. حتی بعداً در بازنمایی موفقیت‌آمیز برخی موضوع‌های اجتماعی نیز از این وابستگی رهایی نیافت. او اساساً چهره‌نگار و منظره‌نگار بود و در تک‌چهره‌هایی چون «سید نصرالله تقوی» قابلیت و مهارت خود را به حد کمال نمایان ساخت. کمال‌الملک با کوشش‌های خود در مقام نقاش و معلم، پاسخی متناسب با شرایط اجتماعی و فرهنگی زمانه‌اش به تحول جامعه داد.

با کار او جریان دویست سالهٔ تلفیق سنت‌های ایرانی و اروپایی به پایان می‌رسد و سنت طبیعت‌گرایی اروپایی در قالب نوعی هنر آکادمیک تثبیت می‌شود. از جمله دیگر آثارش: دورنمای صفی‌آباد (۱۲۵۳ ش)؛ عمله طرب؛ حوضخانه صاحبقرانیه (۱۲۶۱ ش)؛ منظره آبشار دوقلو (۱۲۶۳ ش)؛ مرد مصری (۱۲۷۵ ش)؛ فالگیر یهودی؛ دهکده مغانک (۱۲۹۳ ش)؛ تک چهره خود هنرمند (۱۲۹۶ ش)؛ تک‌چهره صنیع الدوله؛ نیمرخ هنرمند (۱۳۰۰ ش)؛ منظره کوه شمیران (۱۳۰۱ ش) است. نسخه اصل تعدادی از تابلوهای مشهور کمال الملک در کاخ گلستان در معرض نمایش قرار دارد.

نگارخانه

• 
  عکسی از کمال‌الملک
• 
  کمال‌الملک در پرتره از خود
• 
  آرامگاه کمال‌الملک در نیشابور
• 
  عمو صادق شیرازی. رنگ و روغن. سال ۱۳۰۸ هجری قمری - موزه کاخ گلستان تهران
• 
  یهودی فالگیر بغدادی
• 
  رمال - اثر کمال الملک-سال ۱۲۷۳
• 
  حوضخانهٔ عمارت گلستان. رنگ و روغن. سال ۱۳۰۷ هجری قمری - موزه کاخ گلستان تهران
• 
  دو دختر گدا، اثری از استاد کمال الملک با رنگ و روغن.
• 
  حسن وثوق
• 
  عضدالملک (پرتره), ۱۹۱۰
• 
  علیقلی خان سردار اسعد
• 
  ناصرالدین‌شاه قاجار
• 
  زرگر بغدادی، ۱۹۰۱
• 
  دهکده دماوند (نقاشی), ۱۹۱۵
• 
  مرد مصری, ۱۸۹۸
• 
  کمال‌الملک (پرتره نیم‌رخ), ۱۹۲۵
• 
  پشت اسکناس نقاشی کاخ گلستان اثر کمال الملک

فهرست آثار

برخی از آثار کمال‌الملک از سال ۱۲۹۰ق به ترتیب الفبا:

1. بازار کربلا
2. بازار مرغ فروش‌ها
3. بن‌زور (Gyula Benczúr)
4. پرنده الوان (آبرنگ)
5. پیرمرد (ناتمام) مشاهده
6. تالار آیینه - مشاهده
7. تصویر احمدشاه
8. تصویر رامبراند
9. تصویر صنیع الدوله
10. تصویر مشیرالدوله
11. تصویر مظفرالدین شاه
12. تصویر مولانا (آبرنگ)
13. تصویر وثوق‌الدوله - مشاهده
14. تصویر آقاعلی معین الحضور (آبرنگ)
15. تصویر ایستاده یکی از پیشخدمت‌های دربار
16. تصویر پسر ناصرالملک
17. تصویر حاج نصرالله تقوی
18. تصویر دیگر مصری
19. تصویر دیگری از کمال‌الملک - مشاهده
20. تصویر زن (با همکاری گوردیجانی)
21. تصویر زن (مداد)
22. تصویر کمال‌الملک (آبرنگ)
23. تصویر کمال‌الملک در حال تبسم
24. تصویر مشهدی ناصر
25. تصویر میرزا علی‌اصغر اتابک (تمام قد)
26. تصویر میرزا علی‌اصغر اتابک (نیم تنه)
27. تصویر نیم‌تنه ناصرالدین‌شاه - مشاهده
28. تصویر نیم‌تنه اتابک
29. تکیه دولت - مشاهده
30. حوضخانه صاحبقرانیه - مشاهده
31. حوضخانه عمارت گلستان - مشاهده
32. خانه دهاتی
33. خانه سنگی
34. خیابان دوشان تپه - مشاهده
35. دربان (پرتیه)
36. دورنمای پس قلعه
37. دورنمای توچال از پشت‌بام مدرسه (ناتمام) مشاهده
38. دورنمای زانوس
39. دورنمای لار
40. دورنمای مغانک
41. دورنمای چراغ برها
42. دورنمای دیگری از باغ مهران
43. دورنمای دیگری از دماوند
44. دورنمای شهر از پشت‌بام صاحبقرانیه
45. دورنمای دماوند - مشاهده
46. تصویر ذکاالملک - مشاهده
47. رمال
48. رمال بغدادی - مشاهده
49. زرگر بغدادی مشاهده
50. زری یراقی‌های یهودی
51. زن
52. زن پای چراغ
53. زنجیری
54. سرایدار باشی مشاهده
55. سن ماتیو
56. صورت ناصرالملک
57. صورت سردار اسعد - مشاهده
58. صورت جوانی کمال‌الملک
59. صورت دیگری از جوانی کمال‌الملک
60. صورت دیگری از کمال‌الملک با شنل مشاهده
61. صورت کمال‌الملک با کلاه مشاهده
62. عرب خوابیده (آبرنگ)
63. تصویر عضدالملک - مشاهده
64. عمله طرب (نوازنده‌ها) مشاهده
65. عمو صادق شیرازی مشاهده
66. فانتن لاتور
67. قالیچه دورنمای یاخچی‌آباد
68. قالیچه دورنمای منظره‌ای از شمیران
69. قالیچه صورت رامبراند
70. قالیچه صورت کمال‌الملک
71. قالیچه منظره خیابان شمیران
72. کاخ سلطنت‌آباد - مشاهده
73. کبک بی‌جان
74. کپیه تیسین
75. کپیه رافائل
76. کپیه رمال - مشاهده
77. کپیه ونوس
78. کپیه از تابلوی مزین الدوله (میوه)
79. کپیه باسمه‌ای دیگر (به دستور احمدشاه)
80. کپیه باسمه‌ای فرنگی (به دستور احمدشاه)
81. کپیه تابلوی دیگری از تیسین
82. کپیه دختران گدا مشاهده
83. مرد برهنه
84. مرد مصری مشاهده
85. منظره آبشار دوقلو
86. تصویر باغشاه - مشاهده
87. نیم‌تنه یکی از درباریان (آبرنگ)

سال‌شمار زندگی کمال‌الملک

۱۲۲۶: تولد کمال الملک در کاشان ۱۲۳۴: سفر به تهران برای تحصیل ۱۲۳۵: ورود به مدرسه دارالفنون ۱۲۴۲: ورود به دربار به دستور ناصرالدین شاه ۱۲۵۵: گرفتن لقب نقاش‌باشی ۱۲۵۸: گرفتن لقب نقاش‌باشی خاص همایونی ۱۲۶۲: ازدواج با زهرا خانم ۱۲۶۳: به دنیا آمدن دخترش نصرت ۱۲۶۷: متهم شدن به دزدی، هنگام کشیدن تابلوی تالار آینه

۱۲۶۹: گرفتن لقب کمال‌الملک از ناصرالدین شاه ۱۲۷۲: آغاز به آموختن زبان فرانسه ۱۲۷۳: سفر به اروپا و اقامت در ایتالیا ۱۲۷۴: ورود به پاریس ۱۲۷۶: دیدار با مظفرالدین شاه در فرانسه ۱۲۷۷: چاپ زندگی‌نامه کمال‌الملک در روزنامه شرافت، شماره شصت ۱۲۷۷: بازگشت به ایران و گرفتن نشان درجه اول و حمایل سبز مخصوص دربار ۱۲۷۸: سفر به عراق، هم‌زمان با سفر مظفرالدین شاه به خارج ۱۲۸۰: بازگشت به ایران و تمارض مصلحتی به سکته ۱۲۸۵: مرگ مظفرالدین شاه و خوب شدن سکته استاد!

۱۲۸۷: پیشنهاد تأسیس مدرسه صنایع مستظرفه به دولت ۱۲۹۶: درگذشت پسرش حسینعلی خان ۱۲۹۷: درگذشت همسرش ۱۲۹۸: درگذشت مادرش حدود ۱۳۰۲ تا ۱۳۰۶: درگیری کمال‌الملک با وزرای معارف دولت وقت ۱۳۰۶: استعفا و آغاز بازنشستگی و اقامت در حسین‌آباد نیشابور ۱۳۰۷: نابینا شدن یک چشمش ۱۳۱۹: درگذشت کمال‌الملک در نیشابور و مدفون شدن در کنار عطار نیشابوری

جستارهای وابسته

• آرامگاه کمال‌الملک
• کمال‌الملک (فیلم) فیلمی از علی حاتمی دربارهٔ زندگی کمال‌الملک.

منابع

• رویین پاکباز (۱۳۷۸ ش / ۱۹۹۹ م.)، دائرةالمعارف هنر، تهران: نشر فرهنگ معاصر، شابک ISBN ۹۶۴-۵۵۴۵-۴۱-۲
• iran chamber society-Kamal-ol-Molk
• روزنامه ایران ما (برداشت آزاد با ذکر منبع)
• فرهنگ‌سرا
• کمال الملک، بزرگ‌مرد هنر نگار گری در ایران معاصر

پیوند به بیرون

• چند عدد از نقاشی‌های کمال‌الملک