سماور

سَماوَر (به روسی: Самовар) وسیله‌ای معمولاً فلزی است که برای آماده کردن چای به منظور نوشیدن بکار می‌رود. واژه سماور از زبان روسی آمده و در آن زبان معنی آن «خودجوش» است.

پرونده:07102007452.jpg

سماور تزیینی در کاروانسراسنگی زنجان

سماور و قوری قلم‌زنی جهان پدران یکی از بزرگترین و معروفترین برندهای جهان در قلم زنی. میدان نقش جهان اصفهان

بطور سنتی، مرکز تولید سماور در ایران، شهر بروجرد در استان لرستان بوده‌است. بیشتر سماورهای تولید بروجرد از جنس ورشو و برنج هستند. سماور یک عبارت روسی به معنی ((خود جوش)) و مرکب از دو واژه Cam به معنی خودش وVar به معنی پختن می‌باشد. این ظرف دارای یک مخزن آب است که برای آماده کردن چای وموارد دیگر همواره در حال جوشیدن نگهداشته می‌شود.

تاریخچه

در دوره صفویه ابتدا قهوه به عنوان یک نوشیدنی وارد ایران شد و در زمان شاه عباس اول، مصرف آن در دربار و برای پذیرایی از مهمانان معمول شد و آبدارخانه‌هایی به همین منظور دائر گردید. در همین زمان در بیشتر شهرهای بزرگ ایران قهوه خانه‌های متعددی دائر گردید که محل سرگرمی و میعادگاه شاعران، هنرمندان و اهل دل بود. به مرور زمان قهوه خانه در شمار یکی از واحدهای معتبر صنفی در آمد و قهوه چی گری یکی از شغلهای رسمی و شناخته شده در جامه گردید. اغلب این مراکز را قهوه چیانی میگرداندند که از پهلوانان و لوطیان و جوانمردان یا معتمدان یا ریش سفیدان محله به شمار می‌رفتند.

مولف تذکره الملوک در بیان مشاغل دوره صفویه از صاحب جمع قهوه خانه نام برده و نوشته‌است که قهوه دانهای طلا، نقره، مس، قرا آفتابه، قهوه بریان، پیاله و سینی تحویل مشارٌ‌الیه می‌شده همچنین برای وی مواجبی نیز تعیین می‌نمودند.

قهوه چی باشی به کسی گفته می‌شود که قهوه خانه یا آبدار خانه دربار را می‌گرداند و در دوره قاجار منصب قهوه چی باشی گری را فقط به خدمتگذاران صدیق و وفادار و معتمد خود اعطا می‌کردند.

در آغاز احتمالاً از سماور برای تهیه قهوه استفاده می‌شده است، اما بعدها که چای وارد ایران شد از آن برای آماده کردن چای نیز استفاده گردید.

اولین سماور ساخت روسیه در شهر تولا (Tula) در تاریخ ۱۸۲۰ میلادی ساخته شد، بعدها این شهر به عنوان مرکز تولید سمار روسیه مشهور گردید و تا تاریخ ۱۹۰۰ میلادی چهل کارخانه سماور سازی در آن فعالیت داشت برخی از سماورهای روسی دارای مهرهایی به صورت منفرد یا مزدوج می‌باشند. این مهرها که اغلب دارای دارای تاریخ هستند نشان دهنده این است که کارخانه سازنده در نمایشگاهای برگزار شده در سالهای مختلف امتیازهایی از طرف حکومت وقف کسب نموده و مهر مورد نظر به نوعی مشخص کننده کیفیت و اهمیت کالا بوده است.

برای اولین بار سماور در دوره سلطنت شاهرخ نوه نادر شاه افشار وارد ایران شد و تا پایان دوران صدارت امیر کبیر که وی صنعتگران ایرانی را به ساخت سماور تشویق کرد این وسیله از کالاهای وارداتی بود.

در اواخر دوره ناصرالدین شاه قاجار که نوشیدن چای عمومیت یافته بود، صنعت سماور سازی در شهرها و روستاها و در میان عشایر رونق گرفت و دواتگران در ابتدا ابزار کتاب را می‌ساختند، از آن پس انواع سماور و وسائل مربوط به آن مانند جام یا لگنچه و پارچ می‌ساختند.

گاهی سماور توسط ورشو سازان ماهر با آلیاژ نیکل و نقره ساخته می‌شد که همزمان با آن اسباب و وسائل تفننی برای نوشیدن چای نیر ابداع شد.

کاربری

اولین سماورهای ساخته شده بسیار ساده بودند اما بعدها در شکلها و اندازه‌های متنوع، بسته به نحوه استفاده مردم تولید گردیدند. بیشتر سماورهای کوچک در خانه‌ها و دفاتر مورد استفاده قرار می‌گرفتند و برخی از آنها در اندازه‌های بزرگتر برای استفاده در مکانهای عمومی مانند قهوه خانه‌ها، رستورانها و قطارهای مسافر بری و چهارراها ساخته می‌شدند.

سماورهایی که بیشتر در حمل ونقل از آنها استفاده می‌شد دسته و پایه هایشان تاشو بودند و برخی نیز محل خاصی برای پخت غذا داشتند.

انواع

اینک انواع مختلف سماور از جنس برنج، نیکل، نقره، استیل و... ساخته می‌شود که در دوره‌های مختلف تغییراتی در این وسیله به وجود آمده‌است.

درابندا سماورها دارای ساختمانی بودند که عبارت از مخزنی برای جوش آوردن آب بود، اما میان مخزن سماورهای زغالی تنوره یا لوله‌های عمودی برای روشن کردن زغال در آن تعبیه شده بود، پس از آن همزمان با پیشرفتهای تکنولوژی و استفاده از سوختهای نفت، گاز و انرژی الکتریکی، سماورهای نفتی، گازی وبرقی تولید شد.

البته بعضی از سماورهای زغالی را نیز با اندکی تغییر و تعبیه یک مخزن نفت فیتیله دار در قسمت پایه تبدیل به نفتی می‌نمودند. اما امروزه در شهرهای بزرگ با جایگزین شدن انرژی گاز و برق به ندرت از سماورهای نفتی استفاده می‌شود.

نگاهی به تاریخچه کشت چای نشان می‌دهد که اولین بار در سال۱۳۰۲ قمری، محمد حسین اصفهانی اقدامهای برای وارد کردن تخم و بوته چای به عمل آورد که به نتیجه نرسید و پس از وی کاشف السلطنه برای وارد کردن بذر و نهال آن از هند اقدام کرد که در سال ۱۳۱۹ موفق شد اولین باغ چای را در لاهیجان با همکاری دولت احداث کند. از آن پس صرف چای که قبلاً تشریفاتی و به صورت تفننی به شکل یک رسم روزمره در هنگام صبحانه، نهار، شام و گاهی اوقات بین روز معمول گشت.

اکنون سماور یکی از وسائل ضروری است که بیشتر انواع گازی آن مورد استفاده منازل، شرکتها، رستورانها و... قرار می‌گیرد. مکانهای عمومی و قطارها نیز از کتریهای بزرگ برقی استفاده می‌شود. خاطره خوش سماور موجب شده‌است که امروزه آن را به عنوان یک عنصر تزئینی مشاهده کنیم.

نگارخانه

• 
• 
• 
•