فرهنگ ناظم‌الاطبا

ناظم لاطبا

فرهنگ ناظم‌الاطبا در اوایل سدهٔ چهاردهم توسط دکتر میرزا علی‌اکبرخان نفیسی ناظم‌الاطبا تألیف گشت. این فرهنگ به فرهنگ نفیسی و فَرنودسار نیز معروف است. فرهنگ ناظم‌الاطبا نخستین فرهنگ فارسی است که از حروف لاتین برای نشان‌دادن تلفظ کلمات (آوانگاری) استفاده کرده‌است.

دربارهٔ این کتاب و مؤلفش

این کتاب شامل چهار جلد بزرگ و مشتمل بر ۲۶٬۰۰۰ لغت فارسی و تازی است. از ویژگی‌های این کتاب این است که بسیاری از واژگانی که در زبان فارسی متداول است - اعم از تازی، ترکی، مغولی، زبانهای اروپایی و زبان‌های دیگر و همچنین اعلام تاریخی و جغرافیایی جهان اسلام در این فرهنگ گرد آورده شده‌است.

در هنگام تألیف این فرهنگ، ناظم الاطباء که تا آن زمان به زبان فرانسه مسلط بود، احساس نمود که یادگیری زبان انگلیسی نیز برای مراجعه به منابع و مراجع مربوطه لازم است؛ لذا در سن پنجاه و پنج سالگی با همه مشاغل و گرفتاری‌های روزمره‌ای که داشت به فراگیری انگلیسی پرداخت و پس از مدتی در این مهم توفیق یافت. گرچه این لغت‌نامه یکی از جمله سیزده اثری است که در زمینه‌های پزشکی و غیرپزشکی از «ناظم الاطباء کرمانی» به جای مانده‌است، اما برای تدوین آن بیش از سایر آثار خود زحمت کشیده و حتی تا آخرین ساعات حیات خود در تألیف آن همت گماشته‌است.

از این اثر ارزشمند که به فرهنگ نفیسی نیز معروف است، از زمان تألیف آن تا بیست سال بعد یک نسخه منحصر به فرد به خط مؤلف باقی‌مانده بود که به همت سعید نفیسی چاپ و منتشر شد. سعید نفیسی که فرزند دکتر میرزا علی‌اکبرخان نفیسی ناظم‌الاطبا است، در مقدمه این تألیف ارزشمند پیرامون آن نوشته‌است:

مهمترین تألیف مرحوم «ناظم الاطباء» که تا پایان زندگی خویش یعنی سه ساعت مانده به غروب روز دوشنبه ۲۶ ذیقعده ۱۳۴۲ قمری برابر با ۹ خرداد ماه ۱۳۰۳ خورشیدی که در تهران پس از چند روز بستری بودن به سن ۷۹ سالگی به بیماری ذوسنطاریا درگذشت، همواره حواس وی مشغول آن بود، همین کتاب حاضر می‌باشد که وی بیش از بیست و پنج سال از زندگی خود را صرف نوشتن آن کرد. او در نوشتن این کتاب پشتکار و ابرام و حوصله فوق‌العاده بروز داد و مدت بیست و پنج سال تمام همین که از وظایف پزشکی خود فارغ می‌شد، به کتابخانه خود می‌رفت و دنباله کار را می‌گرفت. برای اینکه نمونه‌ای از شور و دلبستگی وی نسبت به این کار روشن شود کافیست تا بیاد آوریم که او برای مراجعه به مراجع انگلیسی ناگزیر در سن ۵۵ سالگی به آموختن این زبان پرداخت و نیز وقتی از بس در پی این کار روز و شب نشسته و حرکت را برخود حرام کرده بود، در رانهای وی حالت قانقاریایی آشکار شد که چندی به معالجه آن می‌پرداخت.

برخی ویژگیها

نسخه اصل کتاب شامل چهار مجلد بزرگ به قطع رحلی است، و به جز ۱۸۳ صحیفه آن را که کاتب (خوشنویس) نوشته، بازمانده آن به خط مؤلف است و در ۳۳۱۷ صحیفه نوشته شده‌است. این نسخه شامل ۹۹٬۵۵۲ واژهٔ تازی و ۵۸٬۸۷۹ لغت فارسی است. یعنی روی هم رفته ۱۵۸٬۴۳۱ واژه دارد.

این فرهنگ علاوه بر دربر گرفتن اکثر واژگان بکار رفته در فارسی، برای بسیاری از واژگان خلاصه‌ای از علوم به ترتیب دائرةالمعارف آورده شده و بسیاری از نام‌های تاریخی و جغرافیایی ایران و اسلام و کشورهای دیگر را نیز دربردارد.

منابع کتاب

ناظم‌الاطبا برای تألیف فرهنگ خود از چندین واژه‌نامهٔ فارسی مانند برهان جامع، برهان قاطع، فرهنگ انجمن آرای ناصری، فرهنگ رشیدی و فرهنگ سروری استفاده کرده است. برای واژه‌های عربی، او از بسیاری از لغت‌نامه‌های عربی از جمله قاموس، شرح قاموس، صحاح اللغة، مجمع البحرین، منتهی الارب و غیاث‌اللغات بهره جسته است. تعدادی از فرهنگ‌های فارسی به انگلیسی‌ای که ناظم‌الاطبا به آن‌ها رجوع کرده نیز از این قرارند: ریچاردسن، وولاستن، جانسون و استاین‌گس.

منابع

• تاریخ طب و طبابت در ایران به روایت اسناد (از عهد قاجار تا پایان عصر رضاشاه)، پژوهش و نگارش: محسن روستایی، از انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی، تهران: ۱۳۸۲، جلد دوم: شرح حال طبیبان نامدار و ناشناخته ایران، صفحه ۵۹۱ تا ۶۰۰
• شرح حال «میرزا علی اکبرخان نفیسی ناظم الاطباء»، به قلم استاد سعید نفیسی در مقدمات کتاب فرهنگ نفیسی.
• مقاله «دکترشمس الدین نجمی» در فصلنامه کرمان، شماره ۵۴.