افراسیاب

افراسیاب
نگاره افراسیاب در شاهنامه تهماسبی
اطلاعات کلی
دشمنان	کیکاووس، کیقباد، رستم
اوستایی	فْرنگْرَسیَن
پهلوی	فْراسیاپ
منصب	پادشاه
لقب	رد افراسیاب
دوران پادشاهی	منوچهر، کیقباد، کیکاووس، کیخسرو
زادگاه	توران
افراسیاب
تخت‌گاه	گنگ دژ
درفش	سیاه
ملیت	توران
سایر اطلاعات
شناخته شده	چهارصد سال عمر
نتیجه	انقراض کامل سلطنت توران
وزیر	پیران
پس از	پشنگ
پیش از	جهن
مرگ	به دست کیخسرو
رویدادهای مهم	حمله به ایران، پناه دادن به سیاوش و قتل او، داستان بیژن و منیژه
بیت در وصف او	که دارد پی و تاب افراسیاب / مرا رفت باید چو کشتی بر آب
خانواده
نام نیا	زادشم، (تور)
نام پدر	پشنگ
فرزندان	فرنگیس، منیژه، شیده، اسپنوی، سرخه
برادران	گرسیوز، اغریرث، جهن

افراسیاب شاه اسطوره‌ای توران پسر پشنگ در شاهنامه است. او دشمن ایرانیان بود و داستان نبردهایش با ایرانیان و به ویژه رستم خواندنی است. افراسیاب وزیر خردمندی داشت به نام پیران ویسه. افراسیاب سرانجام به دست کیخسرو کشته شد. اولین یادکرد از افراسیاب در شاهنامه در جریان جنگ پشنگ است که در آن جنگ افراسیاب از طرف پدرش پشنگ به فرماندهی سپاه توران منصوب شده بود و توانست دهستان پایتخت نوذر را اشغال کند، همچنین افراسیاب در آن جنگ برادر خردمند خود اغریرث را می‌کشد.

یکی از یادکردهای دیگر شاهنامه از افراسیاب زمانی است که کیکاووس به هاماوران رفته و اسیر گشته و رستم هم برای نجات کاووس به هاماوران رهسپار شده‌است و در آن زمان افراسیاب که چشم کاووس و رستم را دور دیده می‌آید و ایران را تسخیر می‌کند اما رستم در ره بازگشت افراسیاب را از ایران بیرون می‌کند. همچنین زمانی که سهراب به ایران لشکرکشی می‌کند او بارمان وهومان را مأمور می‌کند تا مانع آشنایی پدر و پسر گردند. او در داستان سیاوش به ایران قشون کشی می‌کند و سیاوش به همراه رستم به جنگ سپاه توران می‌رود. اما در نهایت پس از شکست اول گرسیوز را برای مذاکرات صلح می‌فرستد و با شرط رستم و سیاوش مبنی بر فرستادن صد گروگان از اقوام خود موافقت می‌کند. پس از آن رستم برای اینکه کیکاووس صلح را تأیید کند به پایتخت می‌رود ولی کاووس نه تنها صلح را نمی‌پذیرد بلکه حتی دستور صادر می‌کند صد گروگان کشته شوند. رستم حاضر به پذیرش خواسته شاه نمی‌شود و به همین دلیل کاووس او را از فرماندهی لشکر عزل و طوس را به جای پور دستان منصوب می‌کند. سیاوش که حاضر به بد قبولی نیست زنگه شاوران را دستور می‌دهد که صد نفر را بازگرداند و خود نیز به توران پناه می‌برد. افراسیاب ابتدا میانه ای بسیار خوب با سیاوش پیدا می‌کند ولی بعضی از اطرافیان او همانند گرسیوز برادر وی علیه سیاوش توطئه می‌کنند و افراسیاب رای به قتل شاهزاده ایران می‌دهد. این اتفاقات سر آغاز انتقام جویی ایرانیان و جنگ‌های فراوانی بین دو کشور بر سر قتل سیاوش اتفاق می‌افتد است و در آخرین این جنگ‌ها یعنی جنگ بزرگ کیخسرو وی توسط کیخسرو که فرزند سیاوش و فرنگیس دختر افراسیاب بود، کشته می‌شود.

افراسیاب در اوستا

کیخسرو، افراسیاب را به کین پدرش سیاوش می‌کشد. برگی از شاهنامه متعلق به سده ۱۴ میلادی (دوره ایلخانی). محل نگهداری: موزه متروپولیتن نیویورک

نام افراسیاب در اوستا فْرنگْرَسیَن به معنی هراس‌انگیز یا کسی که به هراس می‌افکند است.^∗ برخی متون کهن اوستا افراسیاب را آپاسیاْکوی می‌نامند معنی این اصطلاح بزبان زرتشت قاتل و راهزن است.

افراسیاب در متون فارسی میانه

صورت پهلوی نام او فْراسیاو یا فْراسیاب یا فْراسیاپ است. ^∗

افراسیاب در شاهنامه

پشنگ پدر افراسیاب اطلاع یافت منوچهر شاه ایران از دنیا رفت و بجای او پسرش نوذر بر تخت ایران جلوس کرد. پشنگ فرصت را غنیمت شمرد تا کین تور (نیازداشم) را از ایرانیان بستاند. به همین سبب تمام نامداران و جنگاوران توران را گرد خویش جمع کرد خبر مرگ شاه ایران را اعلام نمود و حمله به ایران را به مشورت گذاشت. در آن زمان افراسیاب جوانی ماجراجو بود که از ایدهٔ پدر استقبال نمود و فرماندهی سپاه توران را بر عهده گرفت با سپاهی عظیم عزم ایران نمود. افراسیاب برادری داشت بنام اغریرث که با حمله مخالف بود و عقیده داشت اگر منوچهر مرده جایش گرگ پیر سام زنده است و با وجود او شکست ایرانیان محال است اما پشنگ نظر او را رد کرد و گفت در این حمله تابع برادرش افراسیاب سپهسالار توران باشد.

همه نامداران کشورش را		بخواند و بزرگان لشکرش را
چو ارجسپ و گرسیوز و بارمان		چو کلباد جنگی هژبر دمان
سپهبدش ویسهٔ تیز چنگ		که سالار بُد بر سپاه پشنگ
جهان پهلوان پورش افراسیاب		بخواندش درنگی و آمد شتاب
سخن راند از تور و از سلم گفت		که کین زیر دامن نشاید نهفت

سپس سپاه توران به فرماندهی افراسیاب به ایران لشکرکشی می‌کند و موفق به اشغال پایتخت ایران دهستان می‌شود. در پایان جنگ افراسیاب برادر خود اغریرث به جرم آزاد کردن اسیران ایرانی می‌کشد. در زمان پادشاهی گرشاسپ پسر زو تهماسپ افراسیاب با اینکه پدرش پشنگ موافق نبود به ایران حمله‌ور شد.

پانویس

1. ^  دوستخواه. ۹۲۲
2. ^  دوستخواه. ۹۲۲

منابع

• دوستخواه جلیل. «پیوست»، اوستا: کهن‌ترین سرودهای ایرانیان. گزارش و پژوهش: جلیل دوستخواه. ۹۲۲
• حسین، الهی قمشه‌ای (۱۳۸۶). شاهنامه فردوسی. ترجمهٔ ناهید فرشادمهر. تهران: نشر محمد. شابک ۹۶۴-۵۵۶۶-۳۵-۵.