خلافت فاطمیان

بیشترین گستره سرزمین فاطمیان

خلافت فاطمی سلسله‌ای است که از سال ۹۰۹ (میلادی) به مدت تقریبی دو قرن (تا سال ۱۱۷۱ میلادی) بر بخش بزرگی از شمال آفریقا و خاورمیانه و دریای مدیترانه حکومت کرد. خلفای فاطمی پیشوایان شیعه اسماعیلی نیز بودند و نام سلسله آنان به نام فاطمه، دختر محمّد پیامبر مسلمانان، نامگذاری شده بود. آنان در قسمت مدیترانه‌ای خاورمیانه، بمدت بیش از دو قرن مؤسسِ دولتی بودند که به گسترشِ علم، هنر و بازرگانی علاقهٔ فراوان نشان می‌داد. قاهره پایتختِ مصر، توسط فاطمیان پایه‌گذاری شد. امپراتوری آنها یعنی بخش اولیه تاریخ اسماعیلی، تقریباً از ابتدای اسلام تا قرن یازدهم را در بر می‌گیرد. نخستین خلیفه فاطمی عبیدالله المهدی و سه خلیفه فاطمی دیگر، یعنی القائم و المنصور و المعز لدین الله نام داشتند.

خلافت فاطمی در سال ۹۰۹ (میلادی) در شمال آفریقا بنیان نهاده شد و به زودی به سیسیل، مصر، فلسطین و سوریه گسترش یافت و در دوران حکومت هشتمین خلیفهٔ فاطمی، المستنصربالله (وفات ۱۰۹۴ (میلادی)) به اوج قدرت خود رسید. در طول این دورهٔ حدوداً دو قرنی، فاطمیان یک حکومت مرفّه همراه با شادابی عقلانی، اقتصادی و فرهنگی قابل ملاحظه‌ای را پدیدآوردند.

دعوت خلفای فاطمی در سرزمین ایران در عهد سامانیان و غزنویان آغاز شد، اما در واقع به وسیله ناصر خسرو قبادیانی، شاعر معروف خراسان و مقارن با اوایل دوران سلاجقه این دعوت تا حدی به ثمر رسید. در ادامه با آن که خلفای مصر در جلب آل بویه سعی فراوانی کردند، اما در این زمینه توفیقی به دست نیاوردند، چنان‌که عضدالدوله دیلمی در اواخر عمرش همچنان در صدد تسخیر مصر و برانداختن خلافت فاطمی بود که اجل مهلتش نداد.

با وجود این، سالها پس از مرگ عضدالدوله، یک سردار ایرانیخلیفه عباسی به نام ارسلان بساسیری به اشاره و تحریک المستنصر، خلیفه فاطمی، علیه عباسیان شورید و بغداد را متصرف شد که در پی آن خلیفه القائم بامرالله را از آن جا بیرون کرد و سپس خطبه به نام امام فاطمی خواند (۴۵۰ ق / ۱۰۵۸ م). در آن احوال، خلافت عباسیان در معرض انقراض قرار گرفت، اما از حسن اتفاق، با ظهور طغرل بیگ سلجوقی و ورود او به بغداد ۴۵۱ (قمری)/۱۰۵۹ (میلادی) خلافت عباسیان از خطر سقوط حتمی نجات پیدا کرد. از آن پس، جلوگیری از نشر دعوت فاطمی و اهتمام در تعقیب اسماعیلیه، برای سلجوقیان ایران یک تکلیف و تعهد شد که تا پایان آن عصر نیز ادامه داشت.

فرمانرواها

نام فرمانروا	سال فرمانروایی
المهدی بالله ابومحمد عبیدالله	۲۹۷ق/۹۰۹م
القائم بامرالله ابوقاسم محمد	۳۲۲ق/۹۳۴م
المنصور بالله ابوطاهر اسماعیل	۳۳۴ق/۹۴۶م
المعز لدین‌الله ابوتمیم معد	۳۴۱ق/۹۵۳م
العزیز بالله ابومنصور نزار	۳۶۵ق/۹۷۵م
الحاکم بامرالله ابوعلی منصور	۳۸۶ق/۹۹۶م
الظاهر لاعراز دین‌الله ابوالحسن علی	۴۱۱ق/۱۰۲۱م
المستنصر بالله ابوتمیم معد	۴۲۷ق/۱۰۳۶م
المستعلی بالله ابوقاسم احمد	۴۸۷ق/۱۰۹۴م
الآمر باحکام‌الله ابوعلی منصور	۴۹۵ق/۱۱۰۱م
الحافظ لدین‌الله ابوالمیمون عبدالمجید	۵۲۴ق/۱۱۳۰م
الظافر بامرالله ابوالمنصور اسماعیل	۵۴۴ق/۱۱۴۹م
الفائر بنصرالله ابوقاسم عیسی	۵۴۹ق/۱۱۵۴م
العاضدلدین‌الله ابومحمدعبدالله	۵۵۵ق-۵۶۷ق/۱۱۶۰م-۱۱۷۱م

منابع

• Islam: Kunst und Architektur
• الفاطمیون
• کتاب: الفن الإسلامی أصوله فلسفته مدارسه، مؤلف: ابو صالح الألفی.
• کتاب: الدولة الفاطمیة الکبری، مختارات من عارف تامر، المکتبة الفاطمیة (۳)، دار آل البیت، ط۱، ۲۰۰۷.
• کتاب: تاریخ الخلفاء، مؤلف: عبد الرحمن أبی بکر سیوطی.