شماره استاندارد بین‌المللی کتاب

شمارهٔ استاندارد بین‌المللی کتاب

کوته‌نوشت	شابک یا ISBN
توصیف‌شده	۱۹۷۰ (۱۹۷۰)
سازمان سرپرست	سازمان بین‌المللی ISBN
تعداد اعداد	۱۳ (سابقاً ۱۰)
اعداد کنترل	جمع وزنی
نمونه	978-3-16-148410-0
وبگاه	www.isbn-international.org

شابک (ISBN)، سرنام (سرواژهٔ) عبارتِ شمارهٔ استاندارد بین‌المللی کتاب^∗ شمارهٔ استاندارد شناسایی بین‌المللی است که به کتاب‌های منتشرشده منسوب می‌شود. این استاندارد در سال ۱۹۶۶ در کشور انگلیس توسط صنف کتابداران پایه‌گذاری شد.

این شناسه از سال ۱۹۶۰ تا پایان سال ۲۰۰۷ ده‌رقمی بوده‌است، و از آغاز این سال، برای افزایش دامنهٔ اختصاص شناسه، سیزده‌رقمی شده‌است.^∗

شابک را در زبان‌هایی که از خط لاتین استفاده می‌کنند با سرواژهٔ "ISBN" نشان می‌دهند.

شابک در ایران زیر نظر مؤسسهٔ خانهٔ کتاب ایران تعیین و مدیریت می‌شود. نجفعلی میرزایی، مدیرعامل خانه کتاب ایران، در تیرماه سال ۱۳۹۳ اعلام کرد شابک از حالت رایگان خارج خواهد شد، که این مطلب مورد اعتراض اتحادیهٔ ناشران واقع شد.

تاریخچه

این کد در ابتدا دارای نُه رقم بوده که کتاب‌فروشی‌های انگلیس برای فروش کتاب‌هایشان و همچنین برای جلوگیری از گردش اضافه و کنترل راحت‌ترِ موجودی، آن را به‌کار می‌برده‌اند؛ ولی بعداً این کد زیر نظر سازمان بین‌المللی استانداردسازی به ده رقم و سپس سیزده رقم افزایش یافته تا در سطح جهان قابل کاربرد شود. این استاندارد تحت نام ایزو ۲۱۰۸ در سال ۱۹۷۴ (نه‌رقمی)، در ۱۹۹۷ (ده‌رقمی)، و پس از سال ۲۰۰۷ به‌صورت سیزده‌رقمی عرضه شده‌است.

روش تعیین شابک

هر ویراست از یک کتاب دارای شمارهٔ شابک خاص خود است و این شماره دارای ۱۰ تا ۱۳ رقم است و پنج بخش دارد:

1. اگر شماره ۱۳رقمی باشد دارای یک عددِ ۹۷۸ یا ۹۷۹ است.
2. هر زبان یا کشور دارای شمارهٔ خاص خود است.

برای مثال، کد کشور انگلیس صفر یا یک، فرانسه دو، آلمان سه، و کد ایران ۹۶۴ یا ۶۰۰ است. اگر شابکی این کد را نداشته‌باشد در جهان رسمیت ندارد. این کد برای کشورها حداکثر پنج رقم خواهد بود.

1. هر انتشارات دارای شمارهٔ خاص خود است که در شابک گنجانده می‌شود.
2. هر کتاب دارای شمارهٔ خاص خود است.
3. یک نویسه وارسی در مبنای یازده است و در اصل یک مجموع مقابله‌ای (Checksum) از تمام شناسه‌است. به‌وسیلهٔ این نویسه می‌توان صحت شابک موردنظر را بررسی کرد.

نویسهٔ وارسی (عدد کنترل) با استفاده از روش زیر محاسبه می‌شود:

1. هریک از نویسه‌های شناسهٔ شابک (از چپ به راست) در وزنی که از ۱۰ تا ۲ به‌ترتیب برای هریک از آنها در نظر گرفته می‌شود، ضرب می‌شود.
2. حاصل نتایج ضرب‌ها با هم جمع می‌شود.
3. نویسهٔ وارسی با استفاده از حاصل نتایج ضرب در مبنای ۱۱ تعیین می‌شود (یعنی برای مقدار مجموع حاصل‌ضرب‌های برابر با ۱۰، نویسهٔ X استفاده می‌شود).

مثلاً برای:

۱۰×۶ + ۹×۰ + ۸×۰ + ۷×۵ + ۶×۸ + ۵×۲ + ۴×۵ + ۳×۰ + ۲×۰ = ۶۰ + ۰ + ۰ + ۳۵ + ۴۸ + ۱۰ + ۲۰ + ۰ + ۰ = ۱۷۳

حاصل مضرب کامل قبلی «۱۱ × ۱۵ = ۱۶۵» ۱۱ است.
باقی‌مانده تقسیم ۱۷۳ بر ۱۱ عدد ۸ می‌شود. به عبارت دیگر: ۱۷۳–۱۶۵ = ۸ عدد کنترل شابک این مثال ۸ است که سمت راست عدد آمده‌است.

نحوه اعتبارسنجی

برای اعتبارسنجی شابک باید ابتدا ببینیم که شابک ۱۰ رقمی یا ۱۳ رقمی است؛ که پس از برآورد شابک به یکی از دو روش زیر عمل می‌کنیم.

شابک ۱۰ رقمی

برای اعتبارسنجی شابک ۱۰ رقمی باید تمام اعداد را از سمت چپ به ترتیب در اعداد ۱۰ تا ۱ ضرب کرده و سپس حاصل هرکدام را با هم جمع کنیم. به عنوان مثال شابک ۲-۴۰۶۱۵-۳۰۶-۰ را به صورت زیر اعتبارسنجی می‌کنیم.

${\begin{aligned}s&=(0\times 10)+(3\times 9)+(0\times 8)+(6\times 7)+(4\times 6)+(0\times 5)+(6\times 4)+(1\times 3)+(5\times 2)+(2\times 1)\\&=0+27+0+42+24+0+24+3+10+2\\&=132=12\times 11\end{aligned}}$

همان‌طور که می‌بینید حاصل محاسبه فوق عدد ۱۳۲ شده است و اکنون کافیست این عدد را بر عدد ۱۱ تقسیم کنیم. چنانچه باقیمانده صفر شود بعنی شابک مورد نظر صحیح است و در غیر اینصورت اشتباه می‌باشد.

شابک ۱۳ رقمی

برای اعتبارسنجی شابک ۱۳ رقمی باید تمام اعداد را از سمت چپ به ترتیب در اعداد ۱ یا ۳ ضرب کرده و سپس حاصل هرکدام را با هم جمع کنیم. به عنوان مثال شابک ۷-۴۰۶۱۵-۳۰۶-۰-۹۷۸ را به صورت زیر اعتبارسنجی می‌کنیم.

${\begin{aligned}s&=(9\times 1)+(7\times 3)+(8\times 1)+(0\times 3)+(3\times 1)+(0\times 3)+(6\times 1)+(4\times 3)+(0\times 1)+(6\times 3)+(1\times 1)+(5\times 3)+(7\times 1)\\&=9+21+8+0+3+0+6+12+0+18+1+15+7\\&=100\end{aligned}}$

همان‌طور که می‌بینید نتیجه محاسبه عدد ۱۰۰ شده و چنانچه نتیجه را بر عدد ۱۰ تقسیم کنیم خواهیم دید که باقیمانده صفر خواهد شد و بنابراین شابک مورد نظر ما صحیح است.
لازم است ذکر شود در ماشین حساب معمولی اگر جواب صفر شد ملاک ما است و در ماشین حساب مهندسی دکمه mod وجود دارد که برای محاسبه باقیمانده استفاده می‌شود.

شابک در ایران

در سال ۱۳۷۲، با افزایش روزافزون نیاز به استفاده از یک شناسهٔ استاندارد برای کتاب، ایران به عضویت مؤسسهٔ جهانیِ شابک درآمد و شمارهٔ خاص کشور در این شناسه برای کشور ایران، عدد ۹۶۴ و ۶۰۰ تعیین شد. با استفاده از شناسهٔ ۱۰رقمی، امکان ثبت یک‌میلیون کتاب در ایران وجود داشته‌است^∗.

جستارهای وابسته

• کتاب

پانویس

1. ^  International Standard Book Number
2. ^  اطلاعیهٔ خانهٔ کتاب در مورد سیزده‌رقمی شدن شابک از ابتدای سال ۲۰۰۷.
3. ^  وب‌گاه شابک ایران

منابع

• ویکی‌پدیای انگلیسی
• شابک چیست؟ در وب‌گاه شابک ایران
• ویکی‌پدیای انگلیسی
• اعتبارسنجی شماره شابک

پیوند به بیرون

• -international.org مؤسسه جهانی شابک
• شابک ایران

نویسنده:نویسندهٔ این متن